شىعىس تۇركىستان قازاقتارى گەوگرافيالىق تۇرعىدان شىعىس تۇركىستاندىق، نەمەسە، قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ تۇرعىندارى بولعانىمەن، شىندىعىندا قازاق جەرىنىڭ ءبىر كەرەگەسىن جاۋىپ تۇرعان كىندىكتەس، ۇرانداس اعايىن ەدى.

ەكى اعايىننىڭ ورتاسىنا وتارشىل قىتاي مەن رەسەيدىڭ 1864 جىلى قازان ايىنداعى “شاۋەشەك” كەلىسىمى قاندى قىلىشپەن اكىمشىلىك شەكارا سىزىعىن(قازاقپەن اقىلداسپاستان) سىزعان بولسا دا، ۇلتتىڭ مەنىن وشىرە المادى. جانە، بۇل ادىلەتسىز شەكارا سىزىعى الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ شەكارا سىرتىنداعى اعايىنعا دەگەن نيەت، ىقىلاسىن وزگەرتە الماعان بولاتىن. كۇشتىمەن تەڭدىك تاۋىپ كۇرەسۋ، كەلىسۋ ءۇشىن الدىمەن بىرلىك، تىلەۋلەستىك، سونان سوڭ ونەر مەن عىلىمعا جالپىلاي بەت الۋ كەرەكتىگىن دە جەرىنە جەتكىزە دالەلدەپ كەتكەن سول الاش قايراتكەرلەرى ەكەنى داۋسىز. دەيتۇرعانمەن، بۇل تاريح، الاشتىڭ وتكەنى. بۇگىن دە وسىنداي كىلتەڭ ءھام اقتاڭداق بولىپ جاتقان ساياسي، تاريحي تاقىرىپتى زەرتتەۋ جانە جۇرتقا تانىس ەتۋ، ۇرپاق جادىسى مەن پاتريوتتىق سانانى تاربيەلەۋ ەڭ وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى. “مەن كىممىن؟” دەگەن پلاتوننىڭ ەسكىرمەس سۇراعىنىڭ ىشىندە “ول كىم؟”، “ولار كىم؟” دەگەن ماڭىزدى قۇرامداس بولىك بارىن ۇمىتپاۋ كەرەك. سول ارقىلى دا الاش ارداقتىلارىنا، بىرلىك ءۇشىن، دامۋ ءۇشىن، بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسىپ وتكەن تۇلعالارعا تاعزىم ەتۋگە بولادى.

تاقىرىپ الاش وردا مەن شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ءتۇرلى تۇرعىداعى بايلانىستارىنىڭ ءىزىن شالۋ تۋرالى. ءالىمىزدىڭ جەتىسىنشە، قولىمىزعا تۇسكەن قۇجاتتار بويىنشا كوڭىل كوزىندەگى كىرەۋكەنى سۇرتۋگە تىرىسامىز.

الاش وردا مەن شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ساياسي-مادەني بايلانىستارى حاقىندا

الاش وردا مەن شىعىس تۇركىستان قازاقتارى اراسىنداعى ساياسي، مادەني، اعارتۋشىلىق قارىم-قاتىناستار تۋراسىندا بەلگىلى دەڭگەيدە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ جاتقانىنا داۋىمىز جوق. بىراق،  بەلگىلى دەڭگەي دەپ وتىرعانىمىز قاي دەڭگەي؟ ارينە، قاناعاتتانارلىقتاي ەمەس. 1917 جىلعى ورىنببردا وتكەن جالپى قازاق سيەزىنەن كەيىن، 1918 جىلدىڭ جازىندا الاش ارداقتىلارىنان ءتورت كىسى، ياعني، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، رايمجان مارسەكوۆ، سادىق اسىلجانوۆ قاتارلىلار شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ءىرى مادەني- ساياسي ورتالىعى شاۋەشەك قالاسىنا ساپارلادى. ساپاردىڭ ماقساتى ەكەۋ بولاتىن. ءبىرى، 1916 جىلدان باستالعان ۇركىن-قورقىندار ناتيجەسىندە شىعىس تۇركىستان جەرىنە، سونداعى ابىلاي زامانىنان تارتىپ قونىستانعان قازاقتاردى پانا تۇتىپ اۋعان قازاقتاردىڭ حال-جاعىدايلارىن ءبىلۋ. ەكىنشىدەن، شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنا “الاش يدەياسىن” ءناسيحاتتاۋ، الاش وردا مەن شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ورتاسىنداعى ءتۇرلى بايلانىستاردى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرە وتىرىپ نىعايتۋ. رەسەي بوداندىعىنا تۇسكەننەن كەيىنگى، قازاق دالاسىندا بولعان وتارلىققا قارسى نەشە جۇزدەگەن كوتەرىلىس، قارسىلىق يدەيالارىنىڭ ەڭ ىقپالدى، ەڭ ەلەۋلى، ساياسي-الەۋمەتتىك يديولوگياسى بۇرىن بولماعان بيىك ورەگە جەتكەن تۇسى تىكەلەي الاش قوزعالىسىنىڭ بارلىققا كەلۋىمەن قاتىستى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ساپاردىڭ تاريحي ماڭىزىنىڭ مۇلدە وزگەشە ەكەنىن قاپىسىز ۇعىنا الامىز. ال، ساپار نىساناسى شاۋەشەك قالاسى بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، شىعىس تۇركىستاننىڭ ىلە، التاي، تارباعاتاي سىندى ءۇش ولكەسىن نەگىز ەتىپ قونىستانعانىن نازارعا الساق، تارباعاتاي ءۇش ولكەنىڭ ورتا تۇسى دا، تارباعاتايدىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى شاۋەشەك ەدى. ياعني، شاۋەشەك سالىستىرمالى تۇردە توعىز جولدىڭ تورابى بولاتىن.

ەندەشە، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى تىزگىن ۇستاپ ساپارلايتىنداي شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ الاش وردا ءۇشىن قانشالىق ماڭىزى بار ەدى؟ ارينە، بىرىنشىدەن، ولار دا شەكارا ءبولىپ تاستاعانى بولماسا الاش ۇراندى قازاق اۋلەتتەرى. بۇعان ءشۇبا جوق. ەكىنشىدەن، سانى مول، يەلەپ جاتقان تەريتورياسىنىڭ گەوگرافيالىق ارتىقشىلىعى ۇستەم. الاش وردا ءۇشىن دە، حالىقارالىق جاعدايلار جونىنەن دە ساياسي سالماعى باسىم شوعىر ەدى. سوندىقتان دا، شىعىس تۇركىستان قازاعىنا ءجاي قاراۋ ءوز تۇسىنداعى ورتا ازيا ولكەلەرىنىڭ اۋماعىندا كۇشى مەن ينتەللەكتۋالدىق قۋاتى ەڭ مىعىم الاش وردا ازاماتتارىنا ابەستىك بولار ەدى.   ۇشىنشىدەن، شىعىس تۇركىستان قازاقتارى الاش ورداعا قوسىلۋعا ءاردايىم نيەتتى بولدى. ماسەلەن، “قازاق” گازەتىنىڭ 1917 جىلى 17 مارتىندا شىققان 222 سانىنداعى “باسپاحانا تۋرالى”  دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان حاتتا شىعىس تۇركىستاننىڭ ىلە قازاقتارى:“«قازاق» باسقارماسىنىڭ باسپاحانا تۋرالى جازعان سوزىنە ءىشىمىز ەرىپ، قىتاي قول استىنداعى كۇنەس ەلىنىڭ قىزاي قازاقتارى «ازامات» سەرىكتىگىنە التى ءجۇز سوم جىبەردىك. الاش ۇراندى قازاق بالاسى ءاۋ دەسىپ، قولعا العان ىسىنەن ءبىز دە قۇر قالمالىق دەدىك. الاش تۋىنىڭ استىنا ءبىز دە قوسىلدىق. قاراڭعى ءبىر شەت جەردەن بىزدەر قوسىلعاندا، باسقا كوزى اشىق، كوڭىلى سەرگەك قاي قازاق قاراپ قالار دەيمىز. ءبۇتىن التى الاش بولىپ، ءبىر باسپاحاناعا يە بولا الماسا، قانشا نوعايعا كۇلكى بولمايمىز با؟ باياعىدان بەرگى تەلمىرگەنىمىز از با؟ شومىشتەن قاعىلىپ جۇرگەنىمىز بە؟

ەگەر قازاقتىڭ ءبىر باسپاحاناسى بولسا، ءار ءتۇرلى گازەت، جۋرنال، ريسسالدار باسىلىپ، قازاقشا مەكتەپ، كىتاپتار كوبەيىپ، كوزىمىز اشىلار ەدى.”دەپ جازىلىپ، حات سوڭىنا ماقسۇت ءتاجى ساسانۇلى، ساتىبالدى موللا نۇربەكۇلى، قوسبولات بايبولاتۇلى، جايىربەك ساسانۇلى، راقىم اقىلبەكۇلى، جيەنالى مەيىرمانۇلى قاتارلى قىزاي ەل اعالارىنىڭ قولى قويىلىپتى. بۇل تۇلعالاردىڭ ەسىمى «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 23 فەۆرالىندا شىققان 219 سانىندا “ازامات سەرىكتەرى” تاقىرىبىمەن قوسقان جارنالارىمەن ەسىمدەرى قوسا جاريالانعان.

جانە ءبىر دەرەك «سارارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلى 25 اپرەلدە شىققان 40 سانىندا جاريالانىپتى. وندا: “قىتاي جەرى سارسۇمبەدەن «سارارقا» باسقارماسىنا مىناداي حات كەلدى.

قازاق حالحى ءوز الدىنا اۆتونوميالى، ەل قاتارلى جۇرتتىڭ ءبىرى بولادى دەگەندى ەستىپ، قايىرلى بولسىن ايتامىز. دەگەنمىزگە جەتكىزىپ، حالقىمىز جاقسى اتپەن كوركەيۋىنە اللا جاردەم بەرسىن. قازاق حالقى ءوز الدىنا ۇلت قازىناسىن اشتى دەگەندى ەستىپ، مۇندا بىزدەر 800 سومداي اقشا جيىپ ەدىك. ەندى وسى اقشانى ءبىز قايدا جىبەرەمىز؟ ادرەس كورسەتۋلەرىڭىزدى وتىنەمىز. مۇعالىم ءناسىپباي ھام قارەكەن بالالارى.” دەلىنگەن. مۇنان سىرت، «سارارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى ءبىر سانىندا التاي كەرەيلەرىنىڭ “ۇلت قازىناسى” ءۇشىن قارجى جىبەرە وتىرىپ جازعان “تىلەۋلەستىك” تاقىرىبىنداعى حاتىنىڭ دا ءماتىنى وسىعان ۇقساس. وندا ەل اعالارىنان ءمامي ۇكىرداي جۇرتپايۇلى باستاعان جيىرما ەكى كىسىنىڭ ەسىمى بار.

جالپى بۇل ارادا “ۇلت قازىناسى” تۇسىنىكتى. بۇل الاش وردا ۇكمەتىنىڭ ۇكمەت قازناسى. ال، ءبىرىنشى حاتتاعى “باسپاحانا تۋرالى” دەپ باستالاتىن حاتتىڭ ءمان-جايىن انىقتاي كەتۋدى ءجون كورەمىز.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلى 15 دەكابردە شىققان 42 سانىندا “الاش ازاماتتارىنا” دەگەن ۇندەۋ جاريالانعان ەدى. ۇندەۋدە “ازامات سەرىكتىگى” قۇرىلعانى جاريالانىپ، سەرىكتىكتى قۇرۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ اتىنان سەرىكتىكتىڭ ءمانى مەن ماقساتى تۇسىندىرىلگەن.

«ازامات سەرىكتىگىنىڭ» جيناقتاي كەلە ەكى ءتۇرلى ميسسياسى بولىپتى. ءبىرى، “قازاق” گازەتىن ءۇزىلىسسىز شىعارۋ، جۋرنالعا سۇيەۋ بولۋ. كىتاپ باستىرۋ. باسپا ءىسىن مۇلتىكسىز جۇرگىزۋ. ەكىنشى، جوعارىداعى ماقسات ءوز دەڭگەيىندە ورىندالعاننان تارتىپ، كەدەي، مۇگەدەك وقۋشىلاردى وقىتۋ، قيىندىعى اۋىر جۇرتقا كومەك كورسەتۋ. “ازامات سەرىكتىگى” ءوزىنىڭ وسىناۋ ماقساتتارىنا جۇمىسىن توقتاتقانىنشا  قياناتسىز قىزىمەت ەتتى. “قازاق” گازەتى ءتورت رەت پاتشالىق جاعىنان ايىپ پۇل ارقالاپ، جابىلعاندا وسى سەرىكتىك قۇرىلتايشى بولعاندىقتان، گازەتتىڭ عۇمىرىن جالعاۋعا سەبەپكەر بولدى. ۇندەۋدە ايتىلعانداي “ بۇل سەرىكتەستىككە كىرەتىن ادام جۇرت جۇمىسى تۋراسىندا جالعىز اقشاسىمەن سەرىكتەس بولماي، كوڭىلىمەن، نيەتىمەن دە سەرىكتەس بولۋى قاجەت” بولدى. 1917 جىلى مۇشەلەر سانى 106 ادامعا جەتكەن. سەرىكتەستىككە مۇشە بولعان جارناگەرلەر ەسىمى “قازاق” گازەتىندە ۇزدىكسىز جاريالانىپ تۇرعان. 1918 جىلى سەرىكتىك تە، گازەت تە بولشەۆيكتەر تاراپىنان جۇمىسىن ءماجبۇرلى تۇردە توقتاتتى.

وسى “ازامات سەرىكتىگىنىڭ” ۇندەۋىنىڭ شابىتىمەن جەتىسۋداعى مامانوۆتار اۋلەتى 1914 جىلى قازاق جازۋشىلارىنا ارناپ “رومان بايگە” جاريالادى. بۇل بايگەگە شىعىس تۇركىستاننىڭ قۇلجا وڭىرىنەن ءداۋىت وتاربايەۆ دەگەن اقىن قاتىسىپ، شىعىس تۇركىستان قازاعىنىڭ تۇڭعىش رومانىن دۇنيەگە اكەلدى. ءداۋىت وتاربايەۆتىڭ بۇل كۇندە 1915 جىلى “ايقاپ” جۋرنالىنا شىققان قازاق تۇرمىسى تۋرالى بىرنەشە ولەڭى تابىلىپ وتىر. وسىعان قاراعاندا شىعىس تۇركىستان قازاعىنان الاش باسپاسوزىنە ەڭ العاش شىعارما جاريالاعان وسى كىسى دەپ تۇيىندەۋگە بولادى. جالپى، “قازاق” گازەتىنىڭ 1914 جىلى شىققان ءبىر سانىندا 1913 جىلعى گازەتكە جازىلۋشىلاردىڭ سانى كورسەتىلگەن. العاشقى جىلدىڭ وزىندە جازىلۋشىلار سانى ءۇش مىڭعا جەتىپ، ونىڭ ىشىندە شىعىس تۇركىستان قازاعىنان جازىلۋشىلار ونعا كوتەرىلگەن. ال، مالمەت بويىنشا، گازەتكە جازىلۋشىلار سانى كەي جىلدارى سەگىز مىڭدىق ساندى قۇراعان. بۇنداي بيىك دەڭگەي ءوز تۇسىنداعى تاتار باسىلىمدارىن دا تاڭعالدىرسا كەرەك. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، مۇنداعى ەڭ ۇلكەن سەبەپ، “ قازاق” گازەتى الەمدەگى بارلىق قازاققا ورتاق، تۇيىتكىلدى ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرىپ، ۇلتتىق مۇددەنى العا قويا رەتتەپ وتىرعاندىعىنان.

ەندى وسىناۋ سەبەپتەرگە قاراي وتىرىپ، الاش وردا مەن شىعىس تۇركىستان قازاقتارى ورتاسىنداعى ەكونوميكالىق، ساياسي،مادەني بايلانىستارعا بەيجاي قاراۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس.

شىعىس تۇركىستان قازاقتارى وزدەرىن الاش تۋىنىڭ استىندامىز دەپ سەزىندى. گازەتتەر مەن جۋرنالدارعا جازىلدى. جاقسى حابارعا ەلەڭدەدى.

الاش اعارتۋشىلارى شىعىس تۇركىستاندا

ال، الاش وردانىڭ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعىس تۇركىستان قازاقتارى ورتاسىندا جۇرگىزگەن اعارتۋشىلىق كۇرەستەرىنىڭ تاريحى بۇدان الدە قايدا ارى سوزىلاتىنىن باسا ايتا كەتكىمىز كەلەدى. بۇعان دالەل: شتر- قازاعى اراسىنداعى تۇڭعىش مەكتەپتىڭ مۇعالىمى مولداعالي بەكتۇرليننىڭ الاش وردامەن بايلانىسى، الاش گازەت-جۋرنالدارىنا شالعايداعى ەرىكتى ءتىلشى بولىپ،  ماقالالار، حاتتار جولداپ وتىرۋى. ال، بۇل تۇڭعىش مەكتەپ (مەدرەسە ەمەس) 1909 ج كۇنەس جەرىندە اشىلادى. اشقان ادام ساتىبالدى نۇربەكۇلى دەگەن كىسى. ال، مولداعالي بەكتۇرلين ءوزى جايىق بويىندا تۋعان. ساتىبالدىنىڭ مەكتەبىندە 1909 جىلدان 1926 جىلعا دەيىن مۇعالىم بولعان. ارالىقتا 1916 جىلى جارىم جىل كولەمىندە  ىلەنىڭ كۇرە قالاسىنداعى( سول تۇستاعى ىلە، تارباعاتاي  ولكەلەرىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى) شۋەتاڭ مەكتەبىندە(ورتا دارەجەلى) ءدارىس بەرگەن. بۇل شۋەتاڭ مەكتەبى تۋرالى 1916 جىلى شىققان “قازاق” گازەتىنىڭ ءبىر سانىندا “ قۇلجا– قۇلجادا قىتاي حۇكۇمەتى ورتالىق ءبىر مەكتەپ اشقان. بۇل مەكتەپكە قىتاي قازاعىنان بالا كىرگەن. بۇل كۇنگە شەيىن قىتايعا قاراعان قازاقتان قىتاي مەكتەبىندە وقىعانى جوق ەدى. قازاق بالالارىنا مۇسىلمانشا ءدىن عىلىمىن ۇيرەتۋگە قازاق ءمۇۇالىم مولداعالي بەكتۇرلىۇعلى سايلانعان. مولداعالي اشىق پىكىرلى جىگىت. مەكتەپ ورتا دارەجەلى.” دەگەن ناقتى حابار بار. شىعىس تۇركىستاننىڭ عانا ەمەس، ءيىسى قازاقتىڭ ءوز تۇسىنداعى ايگىلى اقىنى، الاش يدەياسىنىڭ ۇزدىك ءناسيحاتشىسى تاڭجارىق جولدىۇلى ءدال سول 1916 جىلى وسى مەكتەپتە ءبىلىم العان. اقىننىڭ ءبىر ولەڭىندەگى: “بۇل شۋەتاڭ وتىز بالا جاتقان جەرى…” دەپ كەلەتىن جولدار وسى مەكتەپتىڭ اۋلاسىندا جازىلعان.  ايقاپتىڭ 1911 جىلى وكتيابردە شىققان 10 سانىنداعى مولداعاليدىڭ حاتىندا: “قۇلجا ماڭىنداعى قىتاي قول استىنا قاراعان قازاقلارعا مۇعالىم بولىپ تۇرعۇشى مولداعالي بەكتۇرلى ۇعلى بىزگە جازادى: تالاپكەر مۇعالىمدەر بولسا قىتايعا قاراعان ءبىزدىڭ التاي، شاۋەشەك، قۇلجا ماڭايىنداعى قازاقتاردى دا ەسكەرسىن. ءبىز مۇندا قىتايعا قاراعان وتىز بەس اقالاقشى(بولىس) ەل بارمىز دەيدى. بالا وقىتىپ، كاسىپ ىستەپ قايتۋعا دىم قولايسىز بولماس.” دەپ جازىلىپتى. دەمەك، مولداعالي ۇستاز “ايقاپ” ارقىلى ءيىسى وقىعان قازاققا شىعىس تۇركىستان قازاعىن ۇمىتپاۋعا ۇندەيدى. بىرىنشىدەن، مولداعاليدىڭ وسى حاتىنان كەيىن، ەكىنشىدەن، ساتىبالدى اۋىلىنداعى جاڭاشا وقىتاتىن مەكتەپتىڭ داڭقىنان سوڭ، ىلە وڭىرىندە جاديتتىك، جاڭاشا ۇلگىدەگى مەكتەپتەر اشىلا باستايدى. ۇشىنشىدەن، “ايقاپتىڭ” 1913 جىلعى 11 سانىنداعى عابدوللا جيەنباەۆ دەگەن قۇلجاداعى ءتىلشىسىنىڭ حابارلاۋىنشا “ قۇلجا ماڭىنداعى قازاقتاردىڭ ۋۆولسنوي ءھام اۋىلناي ستارشينالارىن قىتايدىڭ ىلەنى بيلەۋشىسى شاقىرىپ الىپ مىناۋ سوزدەردى ايتتى…” دەي كەلىپ، قىتاي بيلەۋشىسىنىڭ قازاقتارعا مەكتەپ سالىپ، بالا وقىتۋعا كىرىسۋىن مىندەتتەگەنىن جەتكىزەدى.(حاباردىڭ ورتاسىندا قۇلجا قازاعىندا مولداعالي اتتى مۇعالىم بار ەكەنىن ايتىپ وتەدى.) وسىعان قاراپ، ىلە وڭىرىندەگى اعارتۋ ءىسىنىڭ جاڭا باعىتقا بۇرىلعانىن مەجەلەۋگە بولادى. بۇل كەزدە ىلەدە ساتىبالدى مەكتەبىنەن سوڭ، ىلە-شالا نوعايبەك مەكتەبى، دارۋباي اقالاقشى مەكتەبى سەكىلدى ءۇش جاڭاشا مەكتەپ جۇمىسىن باستاپ ۇلگەرگەن بولاتىن.

سونىمەن قاتار التايدا سەيتقازى نۇرتاەۆتىڭ ىقپالىمەن 1910 جىلى اباقيا مەدرەسەسى دە جاڭاشا مەكتەپكە وزگەرتىلىپ، ءوزىنىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوشتى. ال، شاۋەشەكتە قاپەز ورازاەۆتىڭ جەتەكشىلىگىندە جاڭاشا وقىتۋ ۇدەرىسى باستالدى. وسىلايشا، الاش يدەياسىن ارقاۋ ەتكەن شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ يديولوشيالىق تۇرعىدان پىسىپ-جەتىلۋ كەزەڭى رەسمي تۇردە باستالدى.

ءتۇيىن

بۇرىن “ۋاقىت” پەن “شۋرا” باسىلىمدارىن الدىرىپ، دۇنيە بەتالىسىنا بەيىمدەلە باستاعان شىعىس تۇركىستان قازاعى “ايقاپ” پەن “قازاق”، “سارارقا”، “بىرلىك تۋى” باسىلىمدارىمەن الاش يدەياسىنىڭ كاۋسارىنان سۋسىندادى. 1918 جىلعى “بىرلىك تۋىنىڭ” 18 سانىندا: “ «قازاق» وقۋشىلارىنا ءھام «ازامات» سەرىكتەرىنە

اۋىر زاماندا، حالقىمىز گازەتكە سۋساپ تۇرعان كەزدە بارلى-جوقتى پۇلمەن، ازدى-كوپتى جولداسپەن تاۋەكەلگە بەل بايلاپ شىعارعان «قازاق» گازەتى الاش ازاماتتارىنىڭ ارقاسىندا التىنشى جىلعا اياق باسقالى تۇر ەدى. بۇل كۇندە ۋاقىتشا ءبىز باسىنان كەتىپ، باسقالاردىڭ قولىنا كوشىپ تۇر. «قازاق» وقۋشىلارىنا ءھام «ازامات» سەرىكتەرىنە بىلدىرەمىز: «قازاقتىڭ» قازىرگى پىكىرىنەن، تۇتقان جولىنان كورىنگەن قاتالار بولسا، حالىق الدىندا ءبىز جاۋاپكەر ەمەسپىز. «ازامات» سەرىكتىگىنىڭ باسپاحاناسى ءتۇرلى مۇلىك سايماندارى، قاعازى، پۇلى ءبولىنىپ، ورىنسىز كەمىپ شاتاققا ۇشىراسا ءھام جاۋاپكەر ەمەسپىز.

ءوز يمانىمىزشا جۇرتقا پايدالى دەپ تۇسكەن جولىمىزبەن جۇرە المايتىن بولعان سوڭ «قازاقتى» ۋاقىتشا تاستاپ وتىرمىز. ءتىرى بولساق، الاش قىزمەتىنە ەش ۋاقىت باس تارتپاسپىز. «قازاقتى» دا قۇداي بۇيىرسا، قولعا الامىز. احمەت بايتۇرسىنۇلى.مىرجاقىپ دۋلاتۇلى.” دەپ جاريالانعان گازەت پەن سەرىكتەستىكتىڭ كۇيزەلىستى ۇندەۋىنەن كەيىن، باسىلىم ءىسىنىڭ، وقۋ-اعارتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇبەگەيلى سەزىندى. سونىمەن قاتار، 1920 جىلداردان باستاپ، الاش وردانىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى ىبرايم جايناقوۆ، رايمجان مارسەكوۆ، يسا تەرگەۋسىزوۆ، اعارتۋشى مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ سىندى ازاماتتار باستاعان زيالىلار توبىنىڭ شىعىس تۇركىستان جەرىنە ءوتۋى ونداعى قازاقتاردىڭ ساياسي، مادەني ىقپالىنىڭ وسۋىنە ەلەۋلى سەرپىن جاسادى. بۇل قايراتكەرلەردىڭ بارلىعى شەكارادان وتكەن سوڭ، مەيلى ساياسي، مەيلى اعارتۋ سالاسى بولسىن بەلسەنە قىزمەت ىستەدى. وزدەرىنىڭ تۇلعالىق ىقپالدارىن تەز ارادا قالىپتاستىرىپ، شىعىس تۇركىستان قازاعى ءۇشىن بەدەل مەن سالماققا، جاستارى ءۇشىن ۇستازعا ايلانىپ، الاش يدەياسىنىڭ اق تۋىنىڭ اينالاسىنا جۇرتتى ۇيىستىرۋعا ۇلكەن ەڭبەك ىستەدى. 1934 جىلى ۇرىمجىدە “ قازاق-قىرعىز ۇيشىماسى” دەگەن ۇيىم قۇرىلىپ، مادەني-رۋحاني، اعارتۋ ارەكەتتەرى جوسپارلى جانە ستيحيالى تۇردە جۇزەگە اسىرىلا باستادى. مەكتەپتەر جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي كوبەيدى. ۇيىم تىزگىنىن ۇستاعانداردىڭ بارلىعى الاش يدەياسىنىڭ رەسمي مۇراگەرلەرى ەدى.  ماسەلەن، توراعاسى سەيتقازى نۇرتاەۆتان تارتىپ، ۇيىم ءىسىن باقىلاۋشى ماقسۇت ساسانۇلى(“ ازامات”سەرىكتەستىگىنىڭ مۇشەسى), ابەۋ قۇدىش( مولداعالي بەكتۇرليننىڭ ءتول شاكىرتى), ءبارى، ءبارى دە ينتەللەكتۋالدى، ۇلتشىل كۇرەسكەرلەر ەدى. ال، التايداعى وسپان باتىر، شاۋەشەكتەگى مايلى-ءجايىر كوتەرىلىسى، ىلەدەگى اكبار باتىر كوتەرىلىستەرى الاش يدەياسىنىڭ شىعىس تۇركىستان قازاعىنىڭ كەۋدەسىنە ەككەن ازاتتىق، بوستاندىق رۋحىنىڭ جەمىس بەرگەنىنىڭ ناقتىلى بەينەلەرى بولاتىن. مىسالى، ىلە ايماعىن ازات ەتىپ، قۇلجا قالاسىن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەتكەن اكبار باتىر قۇلجانى الۋ سوعىسىندا قايتىس بولعانىمەن، ونىڭ ورنىنا ىلە ارمياسىنىڭ قولباسشىسى بولعان، اكبار باتىردىڭ مۇراگەرى ەسەپتەلگەن ءنۇسىپحان (كونبايۇلى) پولكوۆنيك تە الاشتىڭ ارداقتى ۇستازى مولداعالي بەكتۇرليننىڭ تۇڭعىش شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ەدى.

ۇلت مۇراتىن، الاش يدەياسىن بيىك ۇستانعان شىعىس تۇركىستان قازاقتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى الىپپەسىمەن ساۋاتىن اشىپ، ۇلتتىق بولمىسىن بارىنشا شىنايى سەزىنۋى ارقىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگى جاريالانعان سوڭ، ەلگە ۇزدىكسىز ورالىپ، ءار سالادا جەمىستى جۇمىستار ىستەپ، وزدەرىنىڭ وتانعا دەگەن ادال نيەتىن كورسەتۋدە. ارينە، مۇنىڭ استارىندا ارىسى قازاق حاندىعى، بەرىسى الاش دەپ ۇرانداعان كوسەمدەرىمىز ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ اتالارىمىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىنىڭ سانا تۇكپىرلەرىندە ۇيالاپ قالۋى، كوزىن اشىپ، ساۋاتىن كوتەرگەن اقمەت بايتۇرسىنۇلى الىپپەسىنە، الاش يدەياسىنىڭ بۇگىنگە جەتىپ، تولىسىپ، تولعان ماڭگىلىك رۋحىنا ادالدىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى دەپ ۇعىنعىمىز كەلەدى.

ارمان ادىلبەك

Abai.kz