كيريلشە

ا

ءا

ب

گ

ع

قۇرمەتتى وقىرمان!

«كوپپەن كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەن ويمەن  نازارلارىڭىزعا «وڭتايلى ءالىپبي: 26+1» جوباسىن ۇسىنعان ەدىم. جۇزدەن اسا پىكىر جازىلىپتى، بارشاڭىزعا راحمەت. ءبارىن مۇقيات وقىپ، پىكىرلەر بولىمىندە (قاراڭىز: 109-قوناق) جاۋاپ بەردىم. كوپشىلىك پىكىرى جوبانىڭ مۇلدە جاڭا نۇسقاسىنىڭ تۋىنا سەبەپ بولدى. مۇندا دياكريتتىك بەلگىلەر جوق. 31 ارىپكە پەرنەتاقتاداعى 26 تاڭبا الىندى. كورىڭىزدەر. تىڭ ويلارىڭىز بولسا، ەسكەرەمىن. ەملە - كۇردەلى ماسەلە، ونى الدا  جەكە تاقىرىپتا قاراستىرايىق.

ءبىر پىكىرمەن (كوممەنت) ايتقانداي، بۇل «Abai.kz» پورتالىنىڭ وقىرماندار جوباسى» بولاتىن ءتۇرى بار. جوبانى ۇسىنعان - وقىرمان، پىكىر جازعاندار - وقىرمان. ورتاق ويىمىزدىڭ ناتيجەسى وسى جوبا بولدى. سوندىقتان «ءوزىمىز يلەگەن تەرىنىڭ» ءيىن قاندىرىپ، ءوزىمىزدىڭ «Abai.kz»-دان ۇسىنساق، وقىرماندار جوباسى بولماي ما؟ قالاي قارايسىزدار؟

ءبىز كومپيۋتەر مەن ۇيالى تەلەفون پەرنەتاقتاسىندا بار اعىلشىن تاڭبالارىن نەگىزگە الدىق. سونىمەن بىرگە ۇقساس ءارىپ تاڭبالارىنىڭ ايىرماشىلىعى انىق كورىنۋى جانە Windows وپەراتسيالىق جۇيەسىنە وڭتايلى بولۋ ءۇشىن الدىڭعى نۇسقاداعى دياكريتتىك بەلگىلەر كۇمان تۋعىزعان ەدى. سوندىقتان باسقا جولىن قاراستىردىق..

ارىپتەردىڭ  سوزدە جازىلۋ جيىلىگىن بۇرىنعىداي نەگىزگە الامىز.

جيىلىگى جوعارى بەلسەندى 17 ءارىپ (ا، ە، ى، ءى، ي، ۋ، ر، ل، م، ن، ز، س، ش، پ، ق، ك، ت) بارلىق كورىنىستە جازىلادى.

جيىلىگى ورتا بەلسەندىرەك 5 ءارىپتىڭ (ب، ع، گ، د، ڭ) باسقى نە سوڭعى كورىنىسى كەم، بىراق قوسىمشادا ءجيى كەزدەسەدى.

جيىلىگى تومەن ەنجار 9 ءارىپ ء(ا، و، ءو، ۇ، ءۇ، ج; كىرمە ف، ح، ۆ) تۇبىردە بار، قوسىمشادا جوق.

وسى جيىلىكتەر نەگىزىندە بەلسەندى جانە بەلسەندىرەك دىبىستار ءبىر تاڭبامەن، ەنجار دىبىستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قوس تاڭبامەن بەلگىلەنەدى.

پەرنەتاقتاداعى تاڭبا سانىنان ارتىق دىبىستاردى قوس تاڭبامەن بەلگىلەۋ ءبىرشاما تىلدەردە بار. ولار كوبىنە «g»، «ھ» تاڭبالارىن نولدىك ماندە الادى. ءبىز بۇلاردى لايىق كورمەدىك: 1) جەكە تۇرعاندا بۇلار دەربەس دىبىس تاڭبالارى (گ، ھ، ح); 2) ەكەۋىنىڭ وزگە دىبىستارمەن تىركەسى قازاق تىلىندە تۇسىنىكسىزدىك تۋعىزادى. مىسالى «ڭ» دىبىسىنا «ng» تاڭباسىن الساق،  «ڭ» جانە ءسوز ىشىندەگى «نگ» ءارىپ تىركەسى بىردەي بولىپ شىعادى. «سھ» تاڭباسى دا سولاي.

كوپتەگەن الفاۆيتتەردى قاراستىرا كەلە،  «ح» تاڭباسىنىڭ دىبىستىق ءمانى ۇنەمى «كس» ەكەنىن بايقادىق. تىلىمىزدە «ks» دىبىستىق تىركەسى ءتۇبىر مەن قوسىمشا اراسىندا عانا كەزدەسەدى. ولاردى ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەۋگە بولمايدى. كىرمە سوزدەردە  ونى «ح» ەمەس، «ks» تۇرىندە جازا بەرەمىز. سوندىقتان «ح» تاڭباسىنىڭ دىبىستىق ءمانىن  نولگە اينالدىرىپ، ەكى تاڭبالى دىبىستارعا سۇيەۋىش رەتىندە  پايدالانۋدى دۇرىس كوردىك. «ح»-تەن وزگە سۇيەۋىش تاڭباسى بولمايدى.  «ح» قازاق تىلىندە دىبىستالمايدى، داۋىستىلاردىڭ جىڭىشكە، داۋىسسىزداردىڭ ايتىلۋى ۇقساس تۇرلەرىن بىلدىرەدى.

وسىنداي التى دىبىس قوس تاڭبامەن بىلاي جازىلادى: «ءا» - «اح»;  «ءو» - «وح»; «ءۇ» - «vح»; «ج» - «zح»; «ڭ» - «nح»; «ح» - «hح».

ءتىلىمىزدىڭ قاجەتتىلىگىنە قاراي وزگەرتىلگەن تاڭبالاردى كورسەتىپ، تۇسىندىرە كەتەيىك.

«ءا» دىبىسىن «ا»-دان شىعارىپ، «اح» دەپ الدىق («ح» -وقىلمايدى، الدىڭعى دىبىستى جىڭىشكەرتەدى).

«ءو» دىبىسىن «و»-دان شىعارىپ، «وx» دەپ الدىق

«ۇ» دىبىسىنا «v» تاڭباسىن الدىق. ۆيكيپەدياعا سۇيەنسەك، «v» لاتىننىڭ كلاسسيكالىق جانە يتالياندىق داستۇرلەرىندە داۋىستى جانە جارتىلاي داۋىستى سانالادى. قازىر كەي تىلدەردە داۋىسسىز بولسا، تاڭداۋ ەركى وزىمىزدە بولماق. ءسويتىپ، «v»-نى تىلىمىزدەگى داۋىستى «ءۇ/ۇ»-گە لايىق كوردىك. كومپيۋتەر باعدارلاماشىلارى  «w»-نى ورنىندا قالدىرۋدى قولدايدى.

«ءۇ» دىبىسىن «v»-دان شىعارىپ، «vx» دەپ بەلگىلەدىك.

«ع» ءارپى «g»-گە ۇقساس «q» تاڭباسىمەن بەلگىلەندى. «ع»-نىڭ سوڭعى كورىنىسى كەم بولعانمەن، قوسىمشالاردا جازىلۋ جيىلىگى جوعارى. سوندىقتان وعان جەكە تاڭبا بەردىك.  «Q»-دىڭ دىبىستىق ءمانى ءار ەلدە ءارتۇرلى: «كيۋ»،»كۇۋ» «كۆ»، «يس»، «ق»، ال فيندەردە ونىڭ دىبىستىق ءمانى جوق.

«ق» دىبىسىنا ايتىلۋى جاقىن «ھ» تاڭباسىن الدىق. «ق» - قاتاڭ بولعاندىقتان، وزگە تىلدەردە جۇمساق وقىلاتىن «q» تاڭباسىن لايىق كورمەدىك.  «ق» - تىلىمىزدەگى ەڭ بەلسەندى دىبىستىڭ ءبىرى، سوندىقتان جەكە تاڭبا بەردىك. «ق» -  «قازاق» ءسوزىنىڭ باسى مەن سوڭىندا بىردەن كوزگە تۇسەتىن ءارىپ. ول ۇلت اتاۋىنىڭ ايشىعى، ۇلتتىڭ ارىپتىك بەينەسى ىسپەتتى. پەرنەدەگى «ھ»-نىڭ دىبىستىق ءمانى ءار ەلدە ءارتۇرلى: ح، گ، h, ال  رومان، يسپان تىلدەرىندە، سونداي-اق وزگە تاڭبالارمەن تىركەستە دىبىستىق ءمانىن جوعالتۋى ءجيى كەزدەسەدى. ونىڭ دىبىستالۋ ورنى قازاقتىڭ «ق»-سىنا جاقىن بولعاندىقتان، دىبىستىق مانىنە قيانات جاسالا قويمايدى.

«ح» دىبىسىن «ھ»-دان شىعارىپ،  «ھح» دەپ بەلگىلەدىك. بۇل - تەك قازاق تىلىندەگى ءمانى.

«ش» دىبىسىنا «c» تاڭباسىن الدىق. «C»-نىڭ دىبىستىق ءمانى ءار ەلدە ءارتۇرلى: ك، گ، س،  تس، ال فيندەردە ونىڭ دىبىستىق ءمانى جوق.

«ى» دىبىسىنا «y» تاڭباسىن الدىق. «Y»-نىڭ دىبىستىق ءمانى ءار ەلدە ءارتۇرلى: ي، ۋ، يۋ.

«ءى» دىبىسىنا جازىلۋى «y»-عا ۇقساس «j» تاڭباسىن الدىق. «J»-ءدىڭ دە دىبىستىق ءمانى ءار ەلدە ءارتۇرلى: گ، دج، ح، ج.

سونىمەن ءبىزدىڭ وزگەرىسكە تۇسكەن ارىپتەر:

ءبىر تاڭبالى: «ع - q»، «ق - ھ»، «ق - ھ»، «ى - ۋ»، «ءى - j».

ەكى تاڭبالى: «ءا - اح»;  «ءو - وح»; «ءۇ - vح»; «ج - zح»; «ڭ - nح»; «ح - hح».

بۇلاردىڭ جازىلۋىنا مىسال كەلتىرەيىن، بىراق قازاق ءسوزىن وزگە ءتىل كوزىمەن وقىماۋدى وتىنەمىن. مىسالدار: عالىم - qajym, اعا - aqa, قازاق - hazah, اقىن - ahyn, ىرىس -yrys ، ءىنى - jnj, اكە - axke, تاتە - taxte, ونەر - oxner, كورىك -koxrjk ، ءۇش -vxc ، كۇش - kvxs, جاس - zxas, اجار - azxar, تاڭ - tanx, حابار - hxabar.

Pjkjrde bjr soxjlem bolsa da, osy axrjptermen zxazsanxyzdar, aldaqy emle mazsejesjne hatysty maxelelerdj anyhtauqa septjgj tjer edj.

Kaxkjmbek

Мобильді қосымшаны жүктеп алыңыз!