«دات» گازەتىنىڭ 2023 جىلعى 26-قاڭتار كۇنگى 3-ءشى سانىندا مەنىڭ جاقسى كورەتىن ارىپتەس اعام عابباس قابىشۇلىنىڭ «اقيقاتتان اتتاپ كەتپەلىك» دەگەن ماتەريالى جارىق كورىپتى. وندا وسى باسىلىمدا «قوناەۆ – تاتار» دەۋدىڭ ءتۇبى –شىرىك» (19.01.2023 ج) دەگەن مەنىڭ ماقالاما جاۋاپ رەتىندە ءوز پىكىرىن كەلتىرىپتى.

ماتەريالدا قاراعاندى وبلىستىق مۇراعاتىندا قوناەۆتىڭ ءوز قولىمەن تولتىرىلعان انكەتاسىندا «دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ۇلتى تاتار دەپ كورسەتىلگەنىن» ايتادى. ودان سوڭ ساتىپالدى توتانوۆتىڭ ەستەلىگى بويىنشا 1990 جىلى 20-ساۋىردە الماتىدا ارداگەرلەرمەن كەزدەسۋ كەزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ كۇتپەگەن جەردەن: «قوناەۆ قازاق ەمەس، پارتياعا ءوتۋ ءۇشىن ءوز قولىمەن تولتىرىلعان انكەتاسىندا ۇلتىن تاتار دەپ كورسەتكەن» دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى.

بۇل ايتىلعانداردىڭ ءبارى راس!

بىراق ونىڭ ماجبۇرلىكپەن قالاي «تاتار» بولىپ جازىلىپ كەتكەنى تۋرالى اقيقات مەنىڭ سول «قوناەۆ –تاتار» دەۋدىڭ ءتۇبى –شىرىك» (19.01.2023 ج) دەگەن ماتەريالىمدا تۇر عوي. سوندىقتان سول ماقالادان سوزبە ءسوز ەكى ابزاتستى قايتالاپ كەلتىرەيىن:

«اكەسى مەڭلىاحمەت بالاسى دىنمۇحاممەد وقۋعا باراتىن كەزدە (ول كەزدە ۆەرنىيدا قازاق مەكتەبى مۇلدە جوق) باسقا مەكتەپتىڭ رەتى بولماي الماتىداعى «گاسپرينسكي مەكتەبى» دەپ اتالاتىن تاتار مەكتەبىنە بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. العاشىندا ونى ۇلتى تاتار ەمەس دەپ قابىلداماي قويعاندا مەڭلىاحمەتتىڭ ناعاشى اپاسى (شەشەسى حاديشا ساعالبايقىزىنىڭ شەشەسى كوپەس ىسقاق عابدۋۆاليەۆتىڭ اپكەسى) تاتار قىزى ەدى دەپ، سونى كولدەنەڭ تارتىپ مەكتەپكە ازەر الدىرتقان.

تاتار مەكتەبىن بىتىرگەندىگىن راستايتىن كۋالىگىنىڭ نەگىزىندە (تۋ تۋرالى كۋالىك قولدانىسقا 1935 جىلى عانا ەنگىزىلدى) كومسولمولدىق، پارتيالىق قۇجاتتارىندا ۇلتى «تاتار» دەپ جازىلىپ كەتتى. كەيىن ازامات بولعان كەزىندە پارتيالىق قۇجاتىنداعى ۇلتىن «قازاق» دەپ تۇزەتۋگە ءماجبۇر بولعان. د.قوناەۆتىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلىن تومەندەتۋ ءۇشىن بۇل دەرەكتى نازارباەۆ شەبەر پايدالانىپ باقتى. اقيقاتىنان حابارسىز جىگىتتەردىڭ «قوناەۆتى – تاتار» دەپ عايباتتاۋىنىڭ توركىنى سودان!». سۇراققا جاۋاپ وسىلاي اپ-ايقىن كورسەتىلىپ تۇر عوي.

مەڭلىاحمەت كاريا ءۇشىن 1920 جىلداردا بالاسىنىڭ ۇلتى ەمەس ونىڭ وقۋعا ىلىگۋى ماڭىزدى بولدى. حات تانىسىن دەپ گاسپرينسكيدىڭ تاتار مەكتەبىنە بولسا دا بەرگەنىنە قۋاندى. بولشەۆيكتىك بيلىك كەزىندە ورىستان باسقانىڭ ۇلتىنا ءمان بەرىلە بەرمەيتىن. ديمەكەڭ ۇلتىن تەك 1960 جىلدارى عانا قۇجات بويىنشا دۇرىستاتىپ الدى. ال جاعدايدىڭ اق-قاراسىن بىلمەيتىندەر «قوناەۆ -تاتار» دەپ جالاۋلاتادى كەلىپ. ءىس جۇزىندە الماتىداعى گاسپرينسكيدىڭ تاتار مەكتەبىندە وقىعانى ءۇشىن ۇلتى «تاتار» بولىپ كەتەتىندىگىن ديمەكەڭ دە قايدان ءبىلسىن؟ ال د. قوناەۆتىڭ تاتار ەمەس – قازاق ەكەندىگىن راستايتىن قۇجاتتار جەتكىلىكتى.

اتالعان ماقالادا ديمەكەڭنىڭ اتاسى جۇماباي قونايۇلىنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى 1912 جىلى 30-قاراشادا ونىڭ مۇراگەرىن تاعايىنداۋ جونىندەگى ماسەلە بويىنشا ۆەرنىي قالالىق سوتى شىعارعان شەشىمدە: «... ناد يمۋششەستۆوم ۋمەرشەگو كيرگيزا نيجنە-يليسكوگو ۆولوستي دجۋمابايا كۋناەۆا ... ۋچرەديت وپەكۋ ي وپەكۋنوم نازناچيت سىنا پوكوينوگو ميندي-احمەت كۋناەۆا» دەلىنگەن. ول كەزدە قازاقتاردى «كيرگيز» دەپ اتاعانى بارشاعا ءمالىم. ياعني كورسەتىلگەن قۇجاتتان اتاسى قازاق ەكەندىگى كورسەتىلىپ تۇر. سوندا اتاسى قازاق بولعاندا ءوزى قالاي تاتار بولادى؟

ديمەكەڭ «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» اتتى ومىرباياندىق كىتابىندا رۋى – ىستى ەكەندىگىن ايتىپ، وزىنە دەيىنگى جەتى اتاسىن «جولىن – نۇرمامبەت–ازىناباي – قوناي – جەتىباي – جۇماباي – مەڭلىاحمەت –دىنمۇحامەد» دەپ تاراتادى.

ەندى عابباس اعانىڭ، بالكىم باسقا دا قىزىعۋشىلاردىڭ نازارىنا ورتالىق ارحيۆتەن تابىلعان بىرنەشە قۇجاتتى قوسىمشا ۇسىنىپ وتىرمىن. وندا جۇماباي قوناەۆتىڭ 1904 جىلى قاجىلىق پارىزىن وتەۋ ءۇشىن رۇقسات سۇراپ جازعان «پروشەنيە» دەگەن وتىنىشىندە ءوزىنىڭ ۇلتىن «كيرگيز» دەپ، فاميلياسىن «كۋناەۆ» دەپ كورسەتەدى.

ال 1904 جىلى 19-قازاندا جازىلعان كەپىلدەمەدە: «ءبىز تومەندە قول قويۋشىلار تومەنگى ىلە بولىسى 14-اۋىلدا تۇراتىن «كيرگيزى» مۋللياحمەد دجۋماباەۆ، كۋرمونتاي دجۋموباەۆ جانە حاكيم بوتتاەۆ، بىزبەن ءبىر بولىستىقتا تۇراتىن، عيبادات جاساۋ ءۇشىن مەككەگە بارعىسى كەلەتىن دجۋماباي كا(و)ناەۆتىڭ قازىنا الدىندا، جەكەلەگەن ادامدار الدىندا قارىزى جوقتىعىنا كەپىلدىك بەرەمىز. ەگەر ونداي بورىشكەر ادامدارى تابىلسا قارىزىن ءوزىمىز تولەيتىندىگىمىزدى راستاپ قول قويامىز» (ورىسشادان اۋدارعان – اۆتور. م.ت.) دەلىنگەن.

ۆەرنىي ۋەزد باستىعىنىڭ 1904 جىلى 20-قازاندا جەتىسۋ وبلىستىق اسكەري گۋبەرناتورى اتىنا جولداعان راپورتىندا: «پرەدستاۆليايا پري سەم تري وپلاچەننىح گەربوۆىم سبوروم، س پريلوجەنىيامي، پروشەنىيا كيرگيز كۋردايسكوي ۆولوستي الماتايا چويرۋكوۆا، ي نيجنە-يلىيسكوي ۆولوستي لەپەسا اكتانوۆا ي دجۋمابايا كا(و)ناەۆا، حوداتايستۆۋيۋششيح و ۆىداچە يم شەستيمەسياچنىح زاگارنيچنىح پاسپورتوۆ نا پوەزدكۋ ۆ مەككۋ» دەلىنگەن. وسى جەردە دە جۇمابايدىڭ قىرعىز ياعني قازاق ەكەندىگى كورسەتىلگەن.

1904 جىلى 19-قازاندا جۇمابايدىڭ اتىنا بەرىلگەن №343 كۋالىكتە دە ونىڭ ۇلتى «كيرگيز» دەپ كورسەتىلگەن. وندا «بۇل كۋالىك تومەنگى ىلە بولىسىنىڭ باسقارۋشىسى وسى بولىستىقتىڭ 14-اۋىلىنىڭ «قىرعىزى» دجۋماباي كا(و)ناەۆ وتباسىلىق تىزىمدە 112-ءشى بولىپ تۇرعاندىعىن، 55 جاستا ەكەندىگىن، مەككەگە عيبادات ەتۋ ساپارىنا ەش كەدەرگى جوقتىعىن» راستايدى.

ارينە، كەڭەستىك كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن ساتىپالدى توتانوۆ تا، ديمەكەڭنىڭ «انكەتاسىن» كورگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا بۇل قۇجاتتاردى بىلگەن ەمەس، كورگەن ەمەس، سوندىقتان شىنايى اقيقاتتى قايدان ءبىلسىن؟ ۆەرنىيداعى گاسپرينسكيدىڭ تاتار مەكتەبىندە وقىعاندىقتان قۇجاتتارىندا ۇلتى «تاتار» بولىپ جازىلعاندىعىن، كەيىن ونى "قازاق" دەپ تۇزەتكەندىگىن ول كەزدە ديمەكەڭ كىمگە ايتىپ اقتالادى؟

ال مەن جۋرناليست رەتىندە، مىنەكي، الدارىڭىزعا دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ اتا-باباسىنان تارتىپ قازاق ەكەندىگىن راستايتىن قۇجاتتاردى ۇسىندىم. سول تۇپنۇسقا قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى نازارلارىڭىزدا. ەندى ديمەكەڭنىڭ ۇلتىنا قاتىستى داۋ تۋماس دەپ ۇمىتتەنەمىن!

قۇجاتتار:

مارات ءبايدىلداۇلى، جازۋشى-پۋبليتسيست

Abai.kz