وتىز سەگىزىنشى ءسوز

ەي، جۇرەگىمنىڭ قۋاتى، پەرزەنتلەرىم! سىزدەرگە ادام ۇعىلىنىڭ مىنەزدەرى تۋرالى ءبىراز ءسوز جازىپ يادكار قالدىرايىن. ىقىلاسپەنەن وقىپ، ۇعىپ الىڭىزدار، ونىڭ ءۇشىن ماحابباتىڭ تولەۋى - ماحاببات. اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەنەن. مۇنىڭ تابىلماقتىعىنا سەبەپتەر - اۋەلى حاۋاس ءساليم ءھام ءتان ساۋلىق. بۇلار تۋىسىنان بولادى، قالمىس وزگەلەرىنىڭ ءبارى جاقسى اتا، جاقسى انا، جاقسى قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى. تالاپ، ۇعىم ماحابباتتان شىعادى. عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرماق الگى ايتىلعان ۇشەۋىنەن بولادى. عىلىم-ءبىلىمدى اۋەلى باستان بالا ءوزى ىزدەنىپ تاپپايدى. باسىندا زورلىقپەنەن ياكي الداۋمەنەن ءۇيىر قىلۋ كەرەك، ۇيرەنە كەلە ءوزى ىزدەگەندەي بولعانشا. قاشان ءبىر بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحابباتپەنەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى. سونان سوڭ عانا اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا ءجالىب مانفاعات دافعى مۇزارراتلارنى ايىرماقلىق سەكىلدى عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەنسە، بىلەر دەپ ءۇمىت قىلماققا بولادى. بولماسا جوق، ەڭ بولماسا شالا. ونىڭ ءۇشىن كوبىنەسە بالالاردى جاسىندا اتا-انالارى قياناتشىلىققا سالىندىرىپ الادى، سوڭىنان موللاعا بەرگەن بولادى، يا ول بالالارى وزدەرى بارعان بولادى - ەشبىر ءباھرا بولمايدى.

وتىز سەگىزىنشى ءسوز

ەي، جۇرەگىمنىڭ قۋاتى، پەرزەنتلەرىم! سىزدەرگە ادام ۇعىلىنىڭ مىنەزدەرى تۋرالى ءبىراز ءسوز جازىپ يادكار قالدىرايىن. ىقىلاسپەنەن وقىپ، ۇعىپ الىڭىزدار، ونىڭ ءۇشىن ماحابباتىڭ تولەۋى - ماحاببات. اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەنەن. مۇنىڭ تابىلماقتىعىنا سەبەپتەر - اۋەلى حاۋاس ءساليم ءھام ءتان ساۋلىق. بۇلار تۋىسىنان بولادى، قالمىس وزگەلەرىنىڭ ءبارى جاقسى اتا، جاقسى انا، جاقسى قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى. تالاپ، ۇعىم ماحابباتتان شىعادى. عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرماق الگى ايتىلعان ۇشەۋىنەن بولادى. عىلىم-ءبىلىمدى اۋەلى باستان بالا ءوزى ىزدەنىپ تاپپايدى. باسىندا زورلىقپەنەن ياكي الداۋمەنەن ءۇيىر قىلۋ كەرەك، ۇيرەنە كەلە ءوزى ىزدەگەندەي بولعانشا. قاشان ءبىر بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحابباتپەنەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى. سونان سوڭ عانا اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا ءجالىب مانفاعات دافعى مۇزارراتلارنى ايىرماقلىق سەكىلدى عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەنسە، بىلەر دەپ ءۇمىت قىلماققا بولادى. بولماسا جوق، ەڭ بولماسا شالا. ونىڭ ءۇشىن كوبىنەسە بالالاردى جاسىندا اتا-انالارى قياناتشىلىققا سالىندىرىپ الادى، سوڭىنان موللاعا بەرگەن بولادى، يا ول بالالارى وزدەرى بارعان بولادى - ەشبىر ءباھرا بولمايدى.

ول قياناتشىل بالالارى تالاپقا دا، عىلىمعا دا، ۇستازعا دا، ءحاتتا يمان يعتيقادقا دا قياناتپەنەن بولادى. بۇل قياناتشىلار - جارىم ادام، جارىم موللا، جارىم مۇسىلمان. ولاردىڭ ادامدىعىنىڭ كامالات تاپپاعى - قيىننىڭ قيىنى. سەبەبى اللا تاعالا ەزى - حاقيقات، راستىقتىڭ جولى. قيانات - حاقيقات پەن راستىقتىڭ دۇشپانى. دۇشپانى ارقىلى شاقىرتقانعا دوس كەلە مە؟ كوڭىلدە وزگە ماحاببات تۇرعاندا، حاقلىقتى تاپپايدى. ادامنىڭ عىلىمى، ءبىلىمى حاقيقاتقا، راستىققا قۇمار بولىپ، ارنارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىقتىقپەنەن تابىلادى. ول - اللانىڭ عىلىمى ەمەس، ءھاممانى بىلەتۇعىن عىلىمعا ىنتىقتىق، ءوزى دە ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى. ونىڭ ءۇشىن ول اللانىڭ وزىنە عاشىقتىق. عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول - حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر. بولماسا مال تاپپاق، ماقتان تاپپاق، عيززات-قۇرمەت تاپپاق سەكىلدى نارسەلەردىڭ ماحابباتىمەن  عىلىم-ءبىلىمنىڭ حاقيقاتى تابىلمايدى.

مال، ماقتان، عيززات-قۇرمەت ادامدى ءوزى ىزدەپ تاپسا، ادامدىقتى بۇزبايدى ءھام كورىك بولادى. ەگەردە ادام ءوزى ولارعا تابىنىپ ىزدەسە، تاپسا دا، تاپپاسا دا ادامدىعى جوعالادى. ەندى حاقيقات ءسۇيىپ، شىندى بىلمەك قۇمارىڭ بار بولسا، ادامدىققا لايىقتى ىقىلاستى قۇلاعىڭدى قوي. اۋەلى ءدىن يسلامنىڭ جولىنداعى پەندەلەر يماننىڭ حاقيقاتى نە ءسوز ەكەنىن ءبىلسىن. يمان دەگەنىمىز ءبىر عانا ينانماقتىق ەمەس، سەن اللا تاعالانىڭ بىرلىگىنە، ءۋا قۇراننىڭ ونىڭ ءسوزى ەكەندىگىنە، ءۋا پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللام ونىڭ تاراپىنان ەلشى ەكەندىگىنە يناندىڭ. ءجا، نە ءبىتتى؟ سەن اللا تاعالاعا اللا تاعالا ءۇشىن يمان كەلتىرەمىسىڭ يا ءوزىڭ ءۇشىن يمان كەلتىرەمىسىڭ؟ سەن يمان كەلتىرمەسەڭ دە، اللا تاعالاعا كەلەر ەشبىر كەمشىلىك جوق ەدى. ءوزىڭ ءۇشىن يمان كەلتىرسەڭ، ءجا يناندىڭ. ول ينانماقتىعىڭ قۇر عانا ينانماقتىقپەن قالسا، ساعان پايدا بەرمەيدى. ونىڭ ءۇشىن سەن ءوزىڭ ينانماقتىعىڭنان پايدا الا المادىڭ، پايدالانامىن دەسەڭ، پايدا بەرەدى، كامىل يمان بولادى. پايدانى قالايشا الۋدى بىلمەك كەرەك. ءسىز «ءامانتۋ بيللاھي كاماھۋا بي ءاسمايھي ۋاسيفاتيھي» دەدىڭىز. ول ەسىم اللالار ءھامما ول اللا تاعالانىڭ فيعىل عازيملارىنىڭ اتتارى، ولاردىڭ ماعىناسىن ءبىل ءھام سەگىز سيفات زاتيالارى نە دەگەن ءسوز، كامىل ۇيرەن. ءوزىڭدى ونىڭ قۇلى ءبىلىپ، وزىڭە مۋسليم ات قويىپ، ءتاسليم بولعانىڭا راست بولاسىڭ دا. ءوز پيعىلدارىڭدى سوعان ءوز حالىڭشە ۇقساتۋدى شارت قىل. اللا تاعالاعا ۇقساي الام با دەپ، ناداندىقپەن ول سوزدەن جيىركەنبە، ۇقساماق - ءدال بىردەيلىك داعۋاسىمەنەن ەمەس، سونىڭ سوڭىندا بولماق. ونىڭ ءۇشىن اللا تاعالانىڭ سيپاتتارى: حايات، عىلىم، قۇدىرەت، باسار، ساميع، يرادا، كالام، تاكين. بۇل سەگىزىنەن اللا تاعالاداعىداي كامالات-عازامات ءبىرلان بولماسا دا، پەندەسىندە دە اربىرىنەن ءوز حالىنشە بار قىلىپ جاراتىپتى. ءجا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ بويىمىزداعى سەگىز ءزاررا اتتاس سيپاتىمىزدى ول اللا تاعالانىڭ سەگىز ۇلىع سيپاتىنان باس بۇرعىزىپ، وزگە جولعا سالماقپەنەن ءبىزدىڭ اتىمىز مۋسليم بولا الا ما؟ بولماسا كەرەك. ءجا، ول سەگىز سيپاتىنا سيپاتىمىزدى ءھام ول اتتارى ءبىرلان اعلاملانعان فيعىل قۇداعا فيعلىمىزدى ەرتپەك نەمەنەن تابىلادى، قالايشا تابىلادى، ونى بىلمەك كەرەك. ول - اللا تاعالانىڭ زاتى، ەشبىر سيپاتقا مۇقتاج ەمەس، ءبىزدىڭ اقىلىمىز مۇقتاج، جوعارعى جازىلمىش سيپاتتار ءبىرلان تاعريفلاپ تانىماققا كەرەك. ەگەردە ول سيپاتتار ءبىرلان تاعريفلاماساق، بىزگە ماعريفاتۋللا قيىن بولادى. ءبىز اللا تاعالانى ءوزىنىڭ بىلىنگەنى قادار عانا بىلەمىز، بولماسا تۇگەل بىلمەككە مۇمكىن ەمەس. زاتى تۇگىل، حيكمەتىنە ەشبىر حاكىم اقىل ەرىستىرە المادى. اللا تاعالا - ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز - ولشەۋلى. ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى بىلۋگە بولمايدى. ءبىز اللا تاعالا «ءبىر» دەيمىز، «بار» دەيمىز، ول «ءبىر» دەمەكلىك تە - اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ ءبىر تياناعى ءۇشىن ايتىلعان ءسوز. بولماسا ول «ءبىر» دەمەكلىك تە اللا تاعالاعا لايىقتى كەلمەيدى. ونىڭ ءۇشىن مۇمكيناتتىڭ ىشىندە نە نارسەنىڭ ءۋجۋدى بار بولسا، ول بىرلىكتەن قۇتىلمايدى. ءاربىر حاديسكە ايتىلاتۇعىن ءبىر قاديمگە تاعريف   بولمايدى.   ول   «ءبىر»  دەگەن   ءسوز   عالامنىڭ   ىشىندە،   عالام   اللا تاعالانىڭ ىشىندە، قۇداي تاباراكا ۋاتاعالا كىتاپتاردا سەگىز سۋبۋتيا سيپاتتارى ءبىرلان، ءۋا توقسان توعىز ءاسماي حۇسنالار ءبىرلان بىلدىرگەن. بۇلاردىڭ ءھامماسى اللا تاعالانىڭ زاتيا سۋبۋتيا ءۋا فيعليا سيپاتتارى ءدۇر. مەن مۇندا سىزدەرگە تورتەۋىن بىلدىرەمىن. ونىڭ ەكەۋى - عىلىم، قۇدىرەت. سەگىز سيپاتتان قالعان التاۋى - بۇلارعا شارح. ول التاۋىنىڭ ءبىرى - حايات، ياعني  تىرلىك.

اللانى بار دەدىك، ءبىر دەدىك، عىلىم، قۇدىرەت سيپاتى ءبىرلان سيپاتتادىق. بۇل بىرلىك، بارلىق عىلىم، قۇدىرەت ولۋلا بولارلىق نارسەلەر مە؟ البەتتە، عىلىم قۇدىرەتى بار بولادى: حاياتى - ماعلۇم، ءبىرى - يرادا، ياعني قالاماق. عىلىم بار بولسا، قالاماق تا بار. ول ەش نارسەگە حارەكەت بەرمەيدى. ھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن ءوزى. ول يرادا عىلىمىنىڭ ءبىر سيپاتى كالام، ياعني سويلەۋشى دەگەن، ءسوز قارىپسىز، داۋىسسىز بولۋشى ما ەدى؟ اللانىڭ ءسوزى - قارىپسىز، داۋىسسىز. ەندى ولاي بولسا، ايتقانداي قىلىپ بىلدىرەتۇعىن قۇدىرەتى جانە باسار، ساميع، ياعني كورۋشى، ەسىتۋشى دەگەن. اللا تاعالانىڭ كورمەگى، ەستىمەگى، ءبىز سەكىلدى كوزبەنەن، قۇلاقپەنەن ەمەس، كورگەندەي، ەستىگەندەي بىلەتۇعىن عىلىمنىڭ ءبىر سيپاتى. ءبىرى - تاكۋين، ياعني بارلىققا كەلتىرۋشى دەگەن ءسوز. ەگەر بارلىققا كەلتىرمەگى ءبىر ءوز الدىنا سيپات بولسا، اللا تاعالانىڭ سيپاتى وزىندەي قادىم، ءھام ءازالي ءھام ءادابي بولادى دا، ءھاميشا بارلىققا كەلتىرۋدەن بوسانباسا، ءبىر سيپاتى ءبىر سيپاتىنان ۇلكەن يا كىشى بولۋعا جارامايدى. ولاي بولعاندا عىلىم، قۇدىرەت سيپاتتارى سەكىلدى بوسانباي، ءھار ۋاقىت جاراتۋدا بولسا، ءبىر ىقتيارسىزدىق شىعادى. ول ىقتيارسىزدىق اللا تاعالاعا لايىقتى ەمەس. ونىڭ بارلىققا كەلتىرمەگى - قۇدىرەتىنە عانا ءبىر شارح. بۇل عىلىم، قۇدىرەتتە ەشبىر ءنيھوياتسىز، عىلىمىندا عافلات، قۇدىرەتىندە ەپسىزدىك جانە ناشارلىق جوق. سانيعىن سۇڭعاتىنا قاراپ بىلەسىز. بۇل كوزگە كورىلگەن، كوڭىلگە سەزىلگەن عالامدى قانداي حيكمەتپەنەن جاراستىرىپ، قانداي قۇدىرەتپەنەن ورنالاستىرعان، ەشبىر ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيدى. بىراق پەندەسىندە اقىل - حۇكىمشى، قايرات، قۋات - قىزمەت قىلۋشى ەدى. سوعان قاراپ ويلايسىڭ: اللا تاعالانىڭ سيپاتىندا سولاي بولماققا ءتيىس. بىراق اۋەلدە ايتقانىمىز: عىلىم، قۇدىرەت - ءبىزدىڭ ۇعۋىمىزعا عانا ەكى حيساپ بولماسا، ءبىر-اق عىلىمدى قۇدىرەت بولۋعا ءتيىس. ولاي بولماسا سيپاتتار ءوز ورتالارىندا ءبىرى تابيع، ءبىرى ماتبۋع بولادى عوي. بۇل بولسا، تاريف راببىعا جاراسپايدى. سەگىز سيپات قىلىپ جانە ول سيپاتتار «لاعايرۋ ءۋالا ءھۋا» بولىپ، بۇلاي ايتۋدا، بۇلاردان ءبىر ءوز الدىنا جاماعات ياكي جاميعات شىعىپ كەتەدى. بۇل بولسا كەلىسپەيدى. ەگەردە سيپاتتاردى ءاربىرىن باسقا-باسقا دەگەندە، كوپ نارسەدەن جيىلىپ، يتتيفاقپەنەن قۇداي بولعان بولادى. بۇلاي دەۋ باتىل، ءبىر عانا قۇدىرەت پەندەدە بولعان قۋات; قۇدىرەت عىلىم اقىلدان باسقا بولاتۇعىن، اللا تاعالادا بولعان قۇدىرەت - عىلىم ءھام راحمەت. ول - راحمەت سيپاتى، سەگىز سيپاتتىڭ ىشىندە جازىلماسا دا، اللا تاعالانىڭ راحمان، راحيم، عافۋر، ۋادۋد، حافيز، ءساتتار، راززاق، نافيع، ۋاكيل، لاتيف دەگەن ەسىمدەرىنە بيناھي ءبىر ۇلىع سيپاتىنان حيسساپتاۋعا جارايدى. بۇل سوزىمە ناقليا دالەلىم - جوعارىداعى جازىلعان اللا تاعالانىڭ ەسىمدەرى. عاقليا دالەلىم قۇداي تاعالا بۇل عالامدى اقىل جەتپەيتىن كەلىسىممەن جاراتقان، ونان باسقا، بىرىنەن ءبىر پايدا الاتۇعىن قىلىپ جاراتىپتى. جانسىز جاراتقاندارىنان پايدا الاتۇعىن جان يەسى حايۋانداردى جاراتىپ، جاندى حايۋانداردان پايدالاناتۇعىن اقىلدى ينساندى  جاراتىپتى.

حايۋانداردى اسىرايتۇعىن جانسىزداردى ەتى اۋىرمايتىن قىلىپ، جان يەسى حايۋانداردى اقىل يەسى ادام بالاسى اسىرايتىن قىلىپ، ءھام ولاردان ماحشاردا سۇراۋ بەرمەيتۇعىن قىلىپ، بۇلاردىڭ ءھامماسىنان پايدا الارلىق اقىل يەسى قىلىپ جاراتقان. ادام بالاسىنان ماحشاردا سۇراۋ الاتۇعىن قىلىپ جاراتقاندىعىندا ءھام عادالات ءھام ماحاببات بار. ادام بالاسىن قۇرت، قۇس، وزگە حايۋاندار سەكىلدى تاماقتى ءوز باسىمەن العىزباي، ىڭعايلى ەكى قولدى باسقا قىزمەت ەتتىرىپ، اۋزىنا قولى اس بەرگەندە، نە ءىشىپ، نە جەگەنىن بىلمەي قالماسىن دەپ، ءيىسىن الىپ لاززاتتانعانداي قىلىپ، اۋىز ۇستىنە مۇرىندى قويىپ، ونىڭ ۇستىنەن تازالىعىن بايقارلىق ەكى كوز بەرىپ، ول كوزدەرگە نازىكتەن، زاراردان قورعاپ تۇرارلىق قاباق بەرىپ، ول قاباقتاردى اشىپ-جاۋىپ تۇرعاندا قاجالماسىن دەپ كىرپىك جاساپ، ماڭداي تەرى تۋرا كوزگە اقپاسىن دەپ، قاعا بەرۋگە قاس بەرىپ، ونىڭ جۇزىنە كورىك قىلىپ، ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەستەي ءىستى كوپتەسىپ بىتىرمەككە، بىرەۋى ويىن بىرەۋىنە ۇقتىرارلىق تىلىنە ءسوز بەرىپ جاراتپاقتىعى ماحاببات ەمەس پە؟ كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ەمەس پە؟ اقىل كوزىمەن قارا: كۇن قىزدىرىپ، تەڭىزدەن بۇلت شىعارادى ەكەن، ول بۇلتتاردان جاڭبىر جاۋىپ، جەر جۇزىندە نەشە ءتۇرلى داندەردى ءوسىرىپ، جەمىستەردى ءوندىرىپ، كوزگە كورىك، كوڭىلگە راحات گۇل-بايشەشەكتەردى، اعاش-جاپىراقتاردى، قانت قامىستارىن ءوندىرىپ، نەشە ءتۇرلى ءناباتاتتاردى ءوستىرىپ، حايۋانداردى ساقتاتىپ، بۇلاقتار اعىزىپ، وزەن بولىپ، وزەندەر اعىپ داريا بولىپ، حايۋاندارعا، قۇسقا، مالعا سۋسىن، بالىقتارعا ورىن بولىپ جاتىر ەكەن. جەر ماقتاسىن، كەندىرىن، جەمىسىن، كەنىن، گۇلدەر گۇلىن، قۇستار ءجۇنىن، ەتىن، جۇمىرتقاسىن; حايۋاندار ەتىن، ءسۇتىن، كۇشىن، كوركىن، تەرىسىن; سۋلار بالىعىن، بالىقتار يكراسىن، حاتتا ارا بالىن، بالاۋىزىن، قۇرت جىبەگىن - ءھامماسى ادام بالاسىنىڭ پايداسىنا جاسالىپ، ەشبىرىندە بۇل مەنىكى دەرلىك ءبىر نارسە جوق، ءبارى - ادام بالاسىنا تاۋسىلماس ازىق.

ميلليون حيكمەت ءبىرلان جاسالعان ماشينا، فابريك ادام بالاسىنىڭ راحاتى، پايداسى ءۇشىن جاسالسا، بۇل جاساۋشى ماحاببات ءبىرلان ادام بالاسىن سۇيگەندىگى ەمەس پە؟ كىم سەنى سۇيسە، ونى سۇيمەكتىك قارىز ەمەس پە؟ ادام بالاسى قاناعاتسىزدىقپەنەن بۇل حايۋانداردىڭ تۇقىمىن قۇرتىپ، الدىڭعىلار ارتقىلارعا ءجابىر قىلماسىن دەپ، مالدى ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ قىزعانىشىنا قورعالاتىپ، وزگە حايۋانداردى ءبىرىن ۇشقىر قاناتىنا، ءبىرىن كۇشتى قۋاتىنا، ءبىرىن جۇيرىك اياعىنا سۇيەنتىپ، ءبىرىن بيىك جارتاسقا، ءبىرىن تەرەڭ تۇڭعيىققا، قالىڭ ورمانعا قورعالاتىپ، ءھام ءاربىرىن ءوسىپ-ونبەككە قۇمار قىلىپ، جاس كۇنىندە، كىشكەنە ۋاقىتىندا شافعات، ساحارىمەنەن باستارىن بايلاپ، قامقور قىلىپ قويماقتىعى - ادام بالاسىنا ءوسىپ-ءونىپ، تەڭدىك السىن ەمەس، بالكي، ادام بالاسىنىڭ ۇزىلمەس ناسىلىنە تاۋسىلماس ازىق بولسىن دەگەندىك. ءجا، بۇل حيكمەتتەرىنىڭ ءھامماسىن ءھام مارحامات، ءھام عادالات زاھير تۇر ەكەن. ءبىز ورتامىزدا بۇل مارحامات، عادالاتتى يماننىڭ شارتىنان حيساپ قىلمايمىز، ونىڭ ءۇشىن مۋسليم بولعاندا، اللا تاعالاعا ءتاسليم بولىپ، ونىڭ جولىندا بولماق ەدىك، بولعانىمىز قايسى؟ بۇل ەكى اي مەن كۇننەن ارتىق ماعۇلىم تۇرعان جوق پا؟ فيعىلى قۇدانىڭ ەشبىرىن دە قارار قىلمايمىز، وزگەلەردە بولعانىن جەك كورمەيمىز، ءوزىمىز تۇتپايمىز، بۇل قياناتشىلىق ەمەس پە؟ قياناتشىلىققا ءبىر قارار تۇرعان ادام - يا مۇسىلمان ەمەس، ەڭ بولماسا شالا مۇسىلمان. اللا تاباراكا ۋاتاعالانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟ ونى كوبى بىلمەيدى. «تافاككارۋ فيعلا يللاھي» دەگەن حاديس ءشاريفتىڭ «يننالاھۋ يۋحيببۋل مۋقسيتين» دەگەن اياتتارعا ەشكىمنىڭ ىقىلاسى، كوڭىلى مەنەن عىلىمى جەتىپ قۇپتاعانىن كورگەنىم جوق. «ءاتامۋرۋن ءانناسا بيلبيرري ءۋااحسانۋ يننالاھۋ يۋحيببۋل مۇحسين»، «ءۋاللازينا ءامانۋ ۋاعاميلۋ ساليحاتي ۋلاينا اسحابۋل ءجانناتي ءھام فيھا حاليدۋن» دەگەن اياتتار قۇراننىڭ ءىشى تولعان عامالۋس-ساليح نە ەكەنىن بىلمەيمىز. «ۋا ءاممالزينا ءامانۋ ۋاعاميلۋس ساليكاتي ءفايۋاففيھيم ءۋجۋراھۋم ۋاللاھۋ ءلا ءيۇحيب-بۋز-زاليمين» اياتىنا قاراساڭ، عامالۋس-ساليح زالىقتىقتىڭ زيددى بولار. ولاي بولعاندا عادالات رافعات بولۋعا كىمدە-كىمنىڭ ادىلەتى جوق بولسا، ونىڭ حاياسى جوق، كىمنىڭ ۇياتى جوق بولسا، ونىڭ يمانى جوق دەگەن، پايعامبارىمىزدىڭ سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللامنىڭ حاديس ءشاريفى «ءمان-ءلا حاياۋن لاھۋ» دەگەن دالەل ءدۇر. ەندى بەلگىلى، يمان قۇر ينانىشپەنەن بولمايدى، عادالات ۋا رافعات ءبىرلان بولادى. عامالۋس-ساليح عادالاتتى ءۋا ءمارحاماتتى بولماق كۇللى ءتان ءبىرلان قىلعان قۇلشىلدىقتاردىڭ ەشبىرى عادالاتتى، مارحاماتتى بەرمەيدى. كوزىڭ كۇندە كورەدى ناماز وقۋشى، ورازا تۇتۋشىلاردىڭ نە ءحالاتتا ەكەندىكتەرىن، وعان دالەل كەرەك ەمەس. بالكي عادالات بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى ءدۇر. ىنساپ، ۇيات - بۇل عادالاتتەن شىعادى. ونىڭ ءۇشىن عادالاتى ادامنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى: مەن ءوز كوڭىلىمدە حالىق مەنىمەن، سونداي-مۇنداي قىلىقتارىمەن مۇعامالا قىلسا ەكەن دەپ ويلاپ تۇرىپ، ءوزىم سول حالىقتارمەن مۇعامالا قىلماعاندىعىم جارامايدى عوي دەپ، سول ەزى ادىلەت تە جانە نىساپ تا ەمەس پە؟ ول ءھامما جاقسىلىقتىڭ باسى ەمەس پە؟ ءجا، ولاي حۇلىق پەنەن سول ويدى ويلاعان  كىسى حاللاقىنى شۇكىردى نەگە ويلاماسىن؟

شاكىرلىكتەن عيباداتتىڭ ءبارى تۋادى. ەندى زينھار عادالات، شاپاعاتتان بوسانباڭدار. ەگەر بوسانساڭ، يمان دا، ادامدىق تا ھامماسى بوسانادى. اللايار سوفىنىڭ ءبىر ءفاردادان ءجۇز ءفاردا بيجاي دەگەنى باسىڭا كەلەدى. ەندى ءبىزدىڭ باستاعى تاعريف بويىنشا قۇداي تاعالا عىلىمدى، راحىمدى، عادالاتتى، قۇدىرەتتى ەدى. سەن دە بۇل عىلىم، راحىم، عادالات ءۇش سيپاتپەنەن سيپاتتانباق: ءيجتيھاتىڭ شارت ەتتىڭ، مۇسىلمان بولدىڭ ءھام تولىق ينسانياتىڭ بار بولادى. بەلگىلى جاۋانمارتلىك ءۇش حاسلات ءبىرلان بولار دەگەن، سيدديق، كارام، عاقىل - بۇل ۇشەۋىنەن سيدديق عادالات بولار، كارام شافاعات بولار. عاقىل ماعالۇم ءدۇر، عىلىمنىڭ ءبىر اتى ەكەندىگى. بۇلار ءار ادامنىڭ بويىندا اللا تاباراكا ۋاتاعالا ءتاحمين بار قىلىپ جاراتقان. بىراق وعان ءراۋاج بەرىپ گۇلدەندىرمەك، بالكي، ادام ءوز حالىنشە كامالاتقا جەتكىزبەك جاھاتىندە بولماق. بۇلار - ەز ءيجديھادىڭ ءبىرلان نيەت حاليس ءبىرلان ىزدەنسەڭ عانا بەرىلەتىن نارسەلەر، بولماسا جوق. بۇل ايتىلمىش ءۇش ءحاسلاتتىڭ يەلەرىنىڭ الدى - پايعامبارلار، ونان سوڭ - اۋليەلەر، ونان سوڭ - حاكىمدەر، ەڭ اقىرى - كامىل مۇسىلماندار. بۇل ءۇش ءتۇرلى فيعىل قۇدانىڭ سوڭىندا بولماق، ءوزىن قۇل ءبىلىپ، بۇل فيعىلدارعا عاشىق بولىپ تۇتپاقتى پايعامبارلار ۇيرەتتى اۋليەلەرگە، اۋليەلەر وقىدى، عاشىق بولدى. بىراق، ۋحراۋي پايداسىن عانا كۇزەتتى. عاشىقتارى سول حالگە جەتتى، دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتتى. بالكي، حيساپقا المادى. حاكىمدەر دۇنيەدە تيەتىن پايداسىن سويلەدى، عيبرات كوزىمەن قاراعاندا، ەكەۋى دە بىرىنەن-ءبىرى كوپ جىراق كەتپەيدى. ونىڭ ءۇشىن ءاربىرىنىڭ سويلەۋى، ايتۋى باسقاشا بولسا دا، اللا تاعالانىڭ سۇڭعاتىنا قاراپ پىكىرلەمەكتىكتى ەكەۋى دە ايتتى. پىكىرلەنبەك سوڭى عيبراتتانباق بولسا كەرەك. بۇل عاقىل، عىلىم - ەكەۋى دە ءوزىن زورعا ەسەپتەمەكتى، زالىمدىقتى، ادام وزىندەي ادامدى الداماقتى جەك كورەدى. بۇل عادالات ءھار ەكەۋى دە مارحاماتتى، شاپاعاتتى بولماقتىقتى ايتىپ بۇيىردى، بۇل راقىم بولسا كەرەك. بىراق مەنىڭ ويىما كەلەدى، بۇل ەكى تاھيفا ءار كىسى وزدەرىنە ءبىر ءتۇرلى ءناپسىسىن فيدا قىلۋشىلار دەپ. ياعني، پەندەلىكتىڭ كامالاتى اۋليەلىكپەن بولاتۇعىن بولسا، كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ ھۋ دەپ تاريقاتقا كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك. بۇلاي بولعاندا مالدى كىم باعادى، دۇشپاندى كىم توقتاتادى، كيىمدى كىم توقيدى، استىقتى كىم ەگەدى، دۇنيەدەگى اللانىڭ پەندەلەرى ءۇشىن جاراتقان قازىنالارىن كىم ىزدەيدى؟ ءحارامي، ماكرۋھي بىلاي تۇرسىن، قۇداي تاعالانىڭ قۋاتىمەنەن، يجتيھاد اقىلىڭمەنەن تاۋىپ، راحاتىن كورمەگىنە بولا جاراتقان، بەرگەن نيعمەتتەرىنە، ونان كورمەك حۇزۋرعا سۋىق كوزبەن قاراپ، ەسكەرۋسىز تاستاپ  كەتپەك اقىلعا، ادەپكە،  ىنساپقا دۇرىس  پا؟

ساحيب نيعمەتكە شۇكىرشىلىگىڭ جوق بولسا، ادەپسىزدىكپەنەن كۇناكار بولمايسىڭ  با؟  ەكىنشى - بۇل  جولداعىلار  قور  بولىپ،  دۇنيەدە  جوق بولىپ كەتۋ دە ءحاۋپى بار، ءۋا كاپىرلەرگە جەم بولىپ كەتۋ دە، قايسىبىر سابىرسىزى جولىنان تايىپ، سابىرمەن ءبىر قارار تۇرامىن دەگەنى بولىپ كەتسەلەر دە كەرەك. ەگەردە بۇل جول جارىم-جارتىلارىنا عانا ايتىلعان بولسا، جارىم-جارتى راست دۇنيەدە بولا ما؟ راس بولسا، ھامماعا بىردەي راست بولسىن، الالاعان راست بولا ما، ءھام عادالات بولا ما؟ ولاي بولعاندا، ول جۇرتتا عۇمىر جوق بولسا كەرەك. عۇمىر ءوزى - حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق. بىراق اۋليەلەردىڭ دە ءبارى بىردەي تاركى دۇنيە ەمەس ەدى، عاشاران - ءمۇباشارادان قازىرەت عوسمان، عابدۋراحمان بين عاۋف ۋا ساعيد بين ابۋدقاس ۇشەۋى دە ۇلكەن بايلار ەدى. بۇل تاركى دۇنيەلىك: يا دۇنيە ءلاززاتىنا الدانىپ يجتيھادىم شالا قالادى دەپ، بويىنا سەنبەگەندىك; يا حيرس دۇنيەلىكتەن قاۋىمنىڭ كوڭىلىن سۋىتپاق ءۇشىن، رەنجۋگە سابىر ەتىپ، ءوزىن فيدا قىلىپ، مەن جانىممەن ۇرىس قىلعاندا، حالىق ەڭ بولماسا ناپسىسىمەن ۇرىس قىلىپ، ءھاۋا ءھاۋاستان ءاربىر ارزۋ ناپسىدەن سۋىنىپ، عادالات، مارحامات، ماحابباتىنا ءبىر قارار بولار ما ەكەن دەگەن ۇمىتپەنەن بولسا كەرەك. ولاي بولعاندا و دا جۇرتقا قىلعان ارتىق ماحابباتتان حيساپ. بىراق بۇل جول - بەك شەتىن، بەك نازىك جول. بۇل جولدا رياسىز، جەڭىلدىكسىز ءبىر قارار تۇرىپ ىزدەگەن عانا كىسى ءىستىڭ كامالاتىنا جەتپەك. بۇل زاماندا نادير، بۇعان عىلىمنىڭ دا زورى، سيدديق، قايراتتىڭ دا زورى، ماحابباتتىڭ حاللاقنا دا، ۋا حالىق عالامعا دا بەك زورى تابىلماق كەرەك. بۇلاردىڭ جيىلماعى - قيىننىڭ قيىنى، بالكي، ءفيتنا بولار.

باسىنا ءھام ءبىر وزىنە وزگەشەلىك بەرمەك - ادام ۇلىن ءبىر بۇزاتىن ءىس. ءاربىر ناداننىڭ ءبىر تاريقاتقا كىردىك دەپ جۇرگەنى ءبىز بۇزىلدىق دەگەنىمەنەن ءبىر بولادى. حاكىم، عالىم اسىلدا ءبىر ءسوز، بىراق عارافتا باسقالار ءدۇر. دۇنيەدە عىلىم زاھيري بار، ولار ايتىلمىشتاردى جازىلمىشتار، ونى ناقليا دەپ تە ايتادى. بۇل ناكلياعا جۇيرىكتەر عالىم اتانادى. قۇداي تاباراكا ۋا تاعالا ەشبىر نارسەنى سەبەپسىز جاراتپاعان، مۇنى ىزەرلەپ تاففاككارۋ في ءالا-يللاھي دەگەن حاديسكە ءبيناان بۇل سۇنعاتي قۇدادان ىزەرلەپ، قۇمار بولىپ عيبراتلانۋشىلارعا تىيۋ جوق، بالكي، سۇنعاتىنان سەبەبىن بىلمەككە قۇمارلىقتان سانيع عاشىقتىق شىعادى. قۇداي تاباراكانىڭ زاتىنا پەندەسىنىڭ اقىلى جەتپەسە، ءدال سونداي عاشىقپىن دەمەك تە ورىنسىز. عاشىق-ماعشۇعلىققا حاليك ءبىرلان ماحلۇق ورتاسى ءمۋناسيباتسىز، اللا تاعالانىڭ پەندەسىن ماحاببات ۋا مارحامات ءبىرلان جاراتقانىن ءبىلىپ، ماحابباتىنا ماحابباتپەنەن عانا ەلجىرەمەكتى قۇداعا عاشىق بولدى دەيمىز. ولاي بولعاندا حيكمەت قۇداعا پەندە ءوز اقىلى جەتەرلىك قادىرىن عانا بىلسەم دەگەن ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە حاكىم ات قويدى. بۇلار حاق ءبىرلان باتىلدى ايىرماققا، سەبەپتەرىن بىلمەككە تىرىسقاندارىمەنەن ءھامماسى ادام بالاسىنىڭ پايداسى ءۇشىن، ويىن-كۇلكى تۇگىل، دۇنيەدەگى بۇكىل ءلاززات بۇلارعا ەكىنشى ءمارتابادا قالىپ، ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن  تاپپاقپەنەن  ءلاززاتتانادى.

اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى. فيعىل پاندەنىڭ قازىعى - وسى جاقسى حاكىمدەر، ءار نارسە دۇنيەدە بۇلاردىڭ يستيحراجى ءبىرلان راۋاج تابادى. بۇلاردىڭ ءىسىنىڭ كوبى - دۇنيە ءىسى، لاكين وسى حاكىمدەردىڭ جاساعان، تاراتقان ىستەرى. ءاددۇنيا مازراگاتۋل-احيرەت دەگەندەي، احيرەتكە ەگىندىك بولاتىن دۇنيە سول. ءاربىر عالىم - حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم - عالىم. عالىمدارىنىڭ ناقلياسى ءبىرلان مۇسىلمان يمان تاقليدي كاسىپ قىلادى. حاكىمدەردىڭ عاقلياتى ءبىرلان جەتسە، يمان ياكيني بولادى. بۇل حاكىمدەردەن مۇرات - مۇسىلمان حاكىمدەرى، بولماسا عايري ءدىننىڭ حاكىمدەرى - اگارشە فاتلۋبني ءتاجيدۋ-ني دەلىنسە دە، دۇنيەنىڭ ءھام ادام ۇعلى ءومىرىنىڭ سىرىنا جەتسە دە، ءدىننىڭ حاق ماعريفاتىنا جەتە الماعاندار. بۇلاردىڭ كوبى - يماننىڭ جەتى شارتىنان، ءبىر اللانى تانىماقتان عايري، ياعني التاۋىنا كىمى كۇماندى، كىمى مۇنكىر بولىپ، تاحقيقلاي الماعاندار. ەگەر بۇلار ءدىن ۇستازىمىز ەمەس بولسا دا، دىندە باسشىمىز قۇدايدىڭ ەلشىسى پايعامبارىمىزدىڭ حاديس ءشاريفى، حايرۋ ن-ناس ءمان يانفاگۋ ن-ناس دەگەن. بۇل حاكىمدەر ۇيقى، تىنىشتىق، اۋەس-قىزىقتىڭ ءبارىن قويىپ، ادام بالاسىنا پايدالى ءىس شىعارماقلىعىنا، ياعني ەلەكتريانى تاۋىپ، اسپاننان جايدى بۇرىپ الىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن قازىر جاۋاپ الىپ تۇرىپ، وت پەن سۋعا قايلاسىن تاۋىپ، مىڭ ادام قىلا الماستاي قىزمەتتەر ىستەتىپ قويىپ تۇرعاندىعى، ۋاحسۋسان ادام بالاسىنىڭ اقىل-پىكىرىن ۇستارتىپ، حاق پەنەن باتىلدىقتى ايىرماقتى ۇيرەتكەندىگى - بارشاسى نافيعلىق بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ولارعا مىندەتكەرلىگىمىزگە داۋ جوق.

بۇل زاماننىڭ مولدالارى حاكىم اتىنا دۇشپان بولادى. بۇلارى بىلىمسىزدىك، بالكي، بۇزىق فيعىل، ءال-ينسان عاددۋ ءلاما جاھيلگا حيساپ. ولاردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ كوبى ءبىراز عاراپ-پارسىدان ءتىل ۇيرەنسە، ءبىرلى-جارىم بولىمسىز ءسوز باحاس ۇيرەنسە، سوعان ءماز بولىپ، وزىنە وزگەشەلىك بەرەمىن دەپ اۋرە بولىپ، جۇرتقا پايداسى تيمەك تۇگىل، ءتۇرلى-ءتۇرلى زارارلار حاسيل قىلادى «ھاي-ھوي!» مەنەن، ماقتانمەنەن قاۋىمدى اداستىرىپ بىتىرەدى. بۇلاردىڭ كوبى انشەيىن ءجاھيل تۇگىل، ءجاھيلالار كىبىك تالاپ بولسا، قايدا حاق سوزدەر كەلسە، قازىر نىساپقا قايتسىن ءھام عيبراتتانسىن. راس سوزگە ور قازىپ، تور جاساماق نە دەگەن نىساپ، قۇر وزىمشىلدىك ءھام ءار وزىمشىلدىك - ادام بالاسىن بۇزاتىن فيعىل. راستىڭ ءبىر اتى - حاق، حاقتىڭ ءبىر اتى - اللا، بۇعان قارسى قارۋلاسقانشا، مۇنى ۇعىپ، عادالاتپەن تاپتەشتەۋگە كەرەك. مۇنداي فيعىلداردان كۇپىر قاۋپى دە بار. جانە پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللام «اقىر زاماندا ءبىر جىلدىق ءبىر كۇن بولار» دەگەندە ساحابا-ي كاراملار «بۇل ءبىر جىلدىق ءبىر كۇندە ناماز نەشەۋ بولار» دەپ سۇراعاندا: ونىڭ پاتۋاسىن   سول  زاماننىڭ  عالىمدارى   بىلەر  دەگەن  سوزىنەن   عيبراتلانىپ  قاراساڭ، زامانا وزگەرۋىمەن قاعيدالار وزگەرىلمەگىن بىلدىرگەنى ماعلۇم بولادى. بۇل كۇندەگى تاحسيلعۋلۋم ەسكى مەدرەسەلەر عۇرپىندا بولىپ، بۇل زامانعا پايداسى جوق بولدى. سوعان قاراي عۇسمانيادا مەكتەپ حاربيا، مەكتەپ رۋشديالار سالىنىپ، جاڭا نيزامعا اينالعان. مۇنداعىلار ۇزاق جىلدار ءومىر وتكىزىپ، عىلىمدى پايداسىز ۇزاق باحاستار ءبىرلان كۇنىن وتكىزىپ، ماعيشات دۇنيەدە نادان ءبىر ەسسىز ادام بولىپ شىعادى دا، ەشبىر حارەكەتكە لايىقتى جوق بولعان سوڭ، ادام اۋلاۋعا، ادام الداۋعا سالىنادى.  كوبىنەسە مۇنداي ەسسىزدەردىڭ ناسيحاتى دا ءتاسيرسىز بولادى.

دۇنيەنىڭ ماعمۋرلىعى ءبىر ءتۇرلى اقىلعا نۇر بەرىپ تۇراتۇعىن نارسە. جوقشىلىقتىڭ ادامدى حايۋانداندىرىپ جىبەرەتىنى دە بولادى. بالكي، دۇنيەنىڭ عىلىمىن بىلمەي قالماقتىق - ءبىر ۇلكەن زارارلى ناداندىق، ول قۇراندا سوگىلگەن; دۇنيەدە كىمدە-كىم وزىنە وزگەشەلىك بەرمەك قاسادى ءبىرلان مالعا ماحابباتىن اۋدارعان دۇنيە بولماسا، يحساندا قولىم قىسقا بولماسىن دەپ ءھام ءوزىم بىرەۋگە تامعىلى بولمايىن دەپ، مالعا ماحابباتىن اۋدارماي، ىزگىلىككە بولا حالال كاسىپ ءبىرلان تاپقان  دۇنيە  ەمەس.

ءبىز عىلىمدى ساتىپ، مال ىزدەمەك ەمەسپىز. مال ءبىرلان عىلىم كاسىپ قىلماقپىز. ونەر - ءوزى دە مال، ونەردى ۇيرەنبەك - ءوزى دە يحسان. بىراق ول ونەر عادالاتتان شىقپاسىن، شارعىعا مۋافيح بولسىن. ادامعا حالىنشە يحساندى بولماق - قارىز ءىس. بىراق وزگەلەردىڭ يحسانىنا سۇيەنبەك دۇرىس ەمەس. موللالار تۇرا تۇرسىن، حۋسۋسان بۇل زاماننىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار. ولار - ءفيتنا عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەشنارسە شىقپايدى. وزدەرى حۇكىم شاريعاتتى تازا بىلمەيدى، كوبى نادان بولادى. ونان اسىپ ءوزىن-ءوزى ءاھىل تاريقات ءبىلىپ جانە بىرەۋدى جەتكىزبەك داعۋاسىن قىلادى. بۇل ءىس ولاردىڭ سىباعاسى ەمەس، بۇلاردىڭ جەتكىزبەگى مۇحال، بۇلار ادام ازدىرۋشىلار، ءحاتتا دىنگە دە زالالدى. بۇلاردىڭ سۇيگەنى - ناداندار، سويلەگەنى - جالعان، دالەلدەرى - تاسبىعى مەنەن شالمالارى، ونان باسقا ەشنارسە  جوق.

ەندى بىلىڭىزدەر، ەي، پەرزەنتتەر! قۇداي تاعالانىڭ جولى دەگەن جول اللا تاعالانىڭ وزىندەي نيھاياتسىز بولادى. ونىڭ نيھاياتىنا ەشكىم جەتپەيدى. بىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى. دۇنيەدە تۇپكى ماقساتىڭ ءوز پايداڭ بولسا - ءوزىڭ نيھاياتلىسىڭ، ول جول قۇدايدىڭ جولى ەمەس. عالامنان جيىلسىن، ماعان قۇيىلسىن، وتىرعان ورنىما اعىپ كەلە بەرسىن دەگەن ول نە دەگەن نىساپ؟ نە ءتۇرلى بولسا دا، يا دۇنيەڭنەن، يا اقىلىڭنان، يا مالىڭنان عادالات، شاپاعات سەكىلدى بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەك ماقساتىڭ بولسا، ول جول - قۇدانىڭ جولى. ول نيھاياتسىز جول، سول نيھاياتسىز جولعا اياعىڭدى بەرىك باستىڭ، نيھاياتسىز قۇداعا تاعىرىپ   حاسيل   بولىپ   حاس   ەزگۋ   قۇلدارىنان   بولماق  ۇمىت   بار،   وزگە جولدا نە ءۇمىت بار؟ كەيبىرەۋلەردىڭ بار ونەرى، ماقساتى كيىمىن تۇزەتپەك، ءجۇرىس-تۇرىسىن تۇزەتپەك بولادى دا، مۇنىسىن وزىنە بار داۋلەت بىلەدى. بۇل ىستەرىنىڭ ءبارى ءوزىن كورسەتپەك، ءوزىن-ءوزى بازارعا سالىپ، ءبىر اقىلى كوزىندەگى اقىماقتارعا «بارەكەلدى» دەگىزبەك. «وسىنداي بولار ما ەدىك» دەپ بىرەۋلەر تالاپتانار، بىرەۋلەر «وسىنداي بولا المادىق» دەپ كۇيىنەر، مۇنان نە پايدا شىقتى؟ سىرتقا قاسيەت بىتپەيدى، اللا تاعالا قارايتۇعىن قالىبىڭا، بوياماسىز ىقىلاسىڭا قاسيەت بىتەدى. بۇل ايناعا تابىنعانداردىڭ اقىلى قانشالىق وسەر دەيسىڭ؟ اقىل وسسە، ول ءتۇپسىز تەرەڭ جاقسىلىق سۇيمەكتىكپەن  وسەر.

قۇداي تاعالا دۇنيەنى كامالاتتى شەبەرلىكپەن جاراتقان ءھام ادام بالاسىن ءوسسىن-ءونسىن دەپ جاراتقان. سول ءوسىپ-ءونۋ جولىنداعى ادامنىڭ تالاپ قىلىپ ىزدەنەر قارىزدى ءىسىنىڭ الدى - اۋەلى دوس كوبەيتپەك. ول دوسىن كوبەيتپەكتىڭ تابىلماعى ءوزىنىڭ وزگەلەرگە قولىڭنان كەلگەنىنشە دوستىق ماقامىندا بولماق. كىمگە دوستىعىڭ بولسا، دوستىق شاقىرادى. ەڭ اياعى ەشكىمگە قاس ساعىنباستىق ءھام وزىنە وزگەشەلىك بەرەمىن دەپ، ءوزىن تىلمەن يا قىلىقپەن ارتىق كورسەتپەك ماقساتىنان اۋلاق بولماق.

بۇل ءوزىن-ءوزى ارتىق كورسەتپەك ەكى ءتۇرلى! اۋەلگىسى - ءاربىر جامانشىلىقتىڭ جاعاسىندا تۇرىپ ادامنىڭ ادامدىعىن بۇزاتىن جامانشىلىقتان بويىن جيماقتىق، بۇل ادامعا نۇر بولادى.

ەكىنشىسى - ءوزىن-ءوزى وزگەشەلىكپەن ارتىق كورسەتپەك ادامدىقتىڭ نۇرىن، گۇلىن بۇزادى.

ءۇشىنشىسى - قاستىق قىلماق، قور تۇتپاق، كەمىتپەك. ولار دۇشپاندىق شاقىرادى.

ءھام ءوزى وزگەشە تۇتاتىن دەمەكتىڭ ءتۇبى - ماقتان. ءاربىر ماقتان بىرەۋدەن اسامىن دەگەن كۇنشىلدىك بىتىرەدى دە، كۇنشىلدىك كۇنشىلدىكتى قوزعايدى. بۇل ءۇش ءتۇرلى ءىستىڭ جوقتىعى ادامنىڭ كوڭىلىنە تىنىشتىق بەرەدى. ءاربىر كوڭىل تىنىشتىعى  كوڭىلگە تالاپ  سالادى.

كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشىسى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ  بىلەسىڭ.

ناداندىق - ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى ولارسىز  ءبىلىپ  بولمايدى.

بىلىمسىزدىك حايۋاندىق  بولادى.

ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق،  كەدەيلىك - ءبارى وسىدان  شىعادى.

زالىمدىق - ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان  بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان  قيسابىنا قوسىلادى.

بۇلاردىڭ ەمى، حاللاقىنا ماحاببات، حالىق عالامعا شاپقات، قايراتتى، تۇرلاۋلى، عادالات ءىسىنىڭ الدى-ارتىن  بايقارلىق ءبىلىمى، عىلىمى  بولسىن... ول ءبىلىم، عىلىمى قۇداعا مۇقتادي بولسىن. عىلىم اۋەلى عالامي عىلىمعا مۇقتادي بولسىن. ياعني قۇداي تاعالا بۇل عالامدى جاراتتى، ەرىنبەدى، كەلىسىممەنەن، حيكمەتپەنەن كامالاتتى ءبىر جولعا سالىپ جاسادى، سىزدەردىڭ ءىسىڭىز دە ءبىر جاقسىلىق بينا قىلىپ، ارقا سۇيەرلىك شەبەرلىكپەنەن بولسىن. جانە قۇداي تاعالا ارنە جاراتتى، ءبىر ءتۇرلى پايدالى حيكمەتى بار. سەنىڭ دە ىسىڭنەن ءبىر زارار شىعىپ كەتكەندەي بولماي، كوپكە پايدا بولارلىق ءبىر ءۇمىتى بار ءىس بولسىن. بۇلارسىز ءىس ءىس ەمەس.  بالكي، بۇلارسىز تاعات تاعات تا ەمەس.

بەلگىلى، قۇداي تاعالا ەشبىر نارسەنى حيكمەتسىز جاراتپادى، ەشبىر نارسەگە حيكمەتسىز تاكليف قىلمادى. ءبارىنىڭ حيكمەتى بار، ءبارىنىڭ سەبەبى بار، ءبىزدىڭ عاۋام بىلاي تۇرسىن، عىلىمعا ماحابباتى بارلارعا سەبەپ، پارىزداردى بىلمەككە يجتيھاد ءلازىم، سىزدەر ءاربىر عامال قىلساڭىز ىزگىلىك دەپ قىلاسىز، ىزگىلىككە بولا قاسد ەتىپ، نيەت ەتەسىز. نيەت ونىڭ پارىزىنان حيساپ، پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللامنىڭ حاديس ءشاريفى «ينناما-ل-اعمال، بين-نيەت» دەگەن. ەندى نيەت ەتتىڭىز تاھارات الماققا، ناماز وقىماققا، ورازا تۇتپاققا، بۇل تاعاتتاردى نيەتىڭىز زاھيرىنان قالىپسىز عيباداتقا جەتپەگەندىگى كەمشىلىك ەمەس پە؟ ءسىزدىڭ باتينىڭىز تازا بولماعى اۋەلى يمان بولىپ، بۇل زاھير عيباداتىڭىز يماندى بولعان سوڭ عانا، پارىز بولعان، ءسىزدىڭ زاھيرىڭىزداعى عيبادات -باتينىڭىزداعى يماننىڭ كولەڭكەسى، ءھام سول يماننىڭ نۇرلانىپ تۇرماعىنا كورىك ءۇشىن بۇيىرىلعان. ونىڭ ءۇشىن عۇلامالار يمان ەكەۋ ەمەس، بىرەۋ، بىراق ىزگى تاعاتپەنەن نۇرلانادى، تاعات جوق بولسا، كۇڭگىرتتەنەدى، بالكي، ءسونۋ ءحاۋپى دە بار دەگەن. ەگەر ناداندار ول عيباداتتىڭ ىشكى سىرىن ەسكەرمەي قىلسا، سونى قىلىپ ءجۇرىپ، يمانى سونەر دەگەن.

مەنىڭ ءحاۋپىم بار، ولار حاس وسى عيبادات ەكەن، قۇدانىڭ بىزگە بۇيىرعانى، ءبىز وسىنى قىلساق، مۇسىلماندىق كامىل بولادى دەپ ويلايدى. ول عيبادات كۇزەتشىسى ەدى. ءجا، كۇزەتشى كۇزەتكەن نارسەنىڭ اماندىعىن ويلاماي، ءبىر عانا وياۋ تۇرماعىن قاسد قىلسا، ول نە كۇزەت؟ كۇزەتكەن نارسەسى قايدا كەتەدى؟ ماقسات كۇزەتىلگەن نارسەنىڭ اماندىعى، تازالىعى ەمەس پە؟ ەي، يشاراتتان حابارسىزدار، قارا! بۇل عيباداتتان ءبىر ۇلكەنى - ناماز، ول نامازدان اۋەلى تاھارات الماق، ونان سوڭ نامازعا شۇرۋع قىلماق، ول تاھاراتتىڭ الدى يستينجا ەدى. مۇنى ءبىر بەرىك ويلاپ تۇر. اياعى ەكى اياققا ماسىحپەنەن ءبىتۋشى ەدى، بۇلار ءھامماسى بولماسا كوبى يشارات ەدى. يستينجادا ك...ءىڭىزدى جۋا-سىز، ءسىزدىڭ ك...ءىڭىزدىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق ەدى. ونىمەن سەزىمدى تازالىققا يىرگەندىگىڭدى كامىل ىحلاسىڭدى كورسەتىپ، ءىشىمنىڭ سافلىعىنىڭ سوڭىندا حالىق كورەر، سىرتىمدى دا پاك ەتەمىن ءھام كوزگە كورىنبەيتىن اعزالارىمدى دا پاك ەتەمىن، بۇل پاكتىكتىڭ ۇستىندە اللاعا دۇعا ايتامىن  دەپ  ازىرلەنەسىز.

ەندى نامازدىڭ اتى - سالاۋات، دۇعا ماعىناسىندا دەگەن:

اياقتا، مويىندا بولعان ءماسحلار - ول جۋماق ەمەس، وزدەرى دە جۋلى  دەپ  كورسەتكەن  يشاراتى.

نامازدان اۋەلى قۇلاق قاقتىڭىز - ەگەر اللا تاعالانى جوعارىدا دەپ، ماكان يسفات ەتپەسەڭ دە، بەگىرەك سوزۋ ادەپسىز بولىپ، كۇنا دارياسىنا عارىق بولدىم، ياعني دۇنيە اۋەسىنە عارىق قىلماي قولىمنان تارت، ياعني  قۇتىلارلىق جاردەمدەرىنىڭ يشاراتى*.

ونان سوڭ قيامدا تۇرىپ قول باعلاماق - قۇل قوجا الدىندا تۇرماق - بۇقارا پاتشا الدىندا تۇرعاننان ارتىق اللانىڭ قادىرلىگىنە ءوزىنىڭ عاجيزدىعىنا ىكرارىنىڭ بەرىكتىگىن  كورسەتكەن  يشاراتى.

قىبىلاعا قاراماق - ارينە، قۇداي تاعالاعا ەشبىر ورىن مۇمكىن ەمەس بولسا دا، زيراتىن پارىز ەتكەن ورىنعا ءجۇزىن قاراتىپ، سونداعى دۇعاداي قابىلدىققا جاقىن بولار ما ەكەن دەگەن يشاراتى.

ونان سوڭ قيرا ءات، ياعني سۋراھي فاتيحا وقيسىڭ، مۇندا بىراق ءسوز ۇزارادى. ول فاتيحا سۇرەسىنىڭ ماعىنالارىندا كوپ سىر بار.

رۋقۇع باس ۇرماق - الدىندا قۇدا حازىرگە ۇقساس، ول دا يشارات.

ساجدەلەر - اۋەلى جەردەن جارالعانىنا ىقىرارى، ەكىنشىسى - جانە جەرگە قايتپاعىنا ىقىرارى، باس كوتەرمەك جانە ءتىرىلىپ، سۇراۋ بەرمەگىنە  ىقىرارىنىڭ  يشاراتى.

قاعادات ۋل-احير - دۇعانىڭ اقىرىندا اللاعا تاحيات، ودان ءتاشاھھۋد، ودان سالاۋات، پايعامبارىمىز ساللاللاھۋ عالايھي ۋاسساللامگە ايتپاق ءۇشىن ەڭ اقىرعى سالەممەنەن تاۋىساسىز، ياعني اللا تاعالادان نە تىلەپ دۇعا قىلدىڭىز. ول دۇعا قازيناسى كۇللى مۇسىلمانداردى ورتاقتاستىرىپ، ولارعا دا سالاماتشىلىك تىلەپ  ءھام راحمەت تىلەپ  بىتىرەسىز.

ءجا، بۇل سوزدەن  نە  عيبراتلەندىك؟