وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن «قازاق» گازەتى تاسقا باسىلماسا، بۇگىنگى قازاقتىڭ جاعدايى نە بولار ەدى؟ سۇراقتى توتەسىنەن قويىپ وتىرعان سەبەبىمىز تۇسىنىكتى شىعار - «قازاقتىڭ» قازاققا جاساعان جاقسىلىعى مەن باسىلىم باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ سالماعىن ولشەپ كورگىمىز كەلەدى. «قازاقتىڭ» كورەگەندىگى، سول زاماندا ۋشىعىپ تۇرعان ماسەلەلەردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالداپ، تارازىلاپ بەرۋى - ۇلتقا جاساعان ولشەۋسىز ەڭبەك ەمەي، نەمەنە؟ باسىلىم بەتىندەگى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تولعامدى، توقتامدى ماقالالارى، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ساياسي-قوعامدىق ماسەلەنى ەلگە ۇعىنىقتى تىلمەن تالداۋى، م.دۋلاتۇلىنىڭ جاستىق جىگەرى بايقالىپ تۇراتىن البىرت تا قىزبا مىنەزى - گازەتتىڭ سان بوياۋلى باسىلىم بولا العانىنىڭ ءبىر كورىنىسى شىعار. بۇل باسىلىم ارىسى رەسەي، بەرىسى قىتاي اتتى الىپ قوس يمپەريانىڭ ارالىعىندا جاتقان كۇللى قازاق بالاسىنىڭ ۇمىتىنە اينالعانى دا وسى كۇنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. سودان بولار، گازەت العاش تاسقا باسىلىپ، ەلگە تاراي باستاعان ۋاقىتتا بۇل قۋانىشقا سۇيىنگەن، قولداۋ بىلدىرگەن حاتتار رەداكتسياعا اعىلىپ كەلىپ جاتتى. پەتەربورلىق ءبىر توپ ستۋدەنتتەر (سەيىلبەك مەيرامۇعلى جانايداروۆ، باتىرشا سۇلتانگەرەي بالاسى، ەسىمحانوۆ، ىدىرىس ورازالى بالاسى، عۇسمان جۇمابەك بالاسى، مۇقىش پوشتاەۆ، مۇستافا شوقاي بالاسى) قول قويعان مىنا ءبىر حابارلاما بىلاي دەيدى: «...ورەنبۋرگتا «قازاق» اتتى گازەت شىقپاقشى بولدى دەگەن حابار قۇلاعىمىزعا ءتيىپ، ءبىز، پەتەربۋرگتاعى قازاقتار قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيماي، وسى حات ارقىلى ءوزىمىزدىڭ، جۇرتىمىزدىڭ ادەتى بويىنشا «قازاقتىڭ» قادامى قايىرلى، باۋى بەرىك، ءومىر-جاسى ۇزاق بولىپ، ماقسۇتقا جەتپەگىنە تىلەك بىلدىرەمىز».
بۇل ءبىر عانا مىسال.
ال «قازاق» ءوزىنىڭ باستى ماقساتى - جاڭا عاسىردا ەنشىسى ءالى الىنباعان ۇلتتى تورگە شىعارۋ بولعانىن وسى كۇنى ەش كۇماندانباستان ايتا الامىز. باسىلىم بەتىندە تۇرىك بالا­سىنىڭ اتىنان جازىلعان: «قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. وسى عاسىرداعى عىلىم جارىعىندا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي جانە ءوزىمىزدىڭ شارق عادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتىن» قۇرىپ، ءبىر جاعىنان قازاق ادەبيەتىن تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى. ورىسشا وقىعان قازاق جاس­تارىنىڭ موينىنا الاتىن ءبىر جۇمىسى مەكەمەدەن شەتكەرى بولعان ءاربىر ءىستى ورىندا «قىرعىز» دەگەن جاڭىلىس اتتى قويىپ، «قازاق» دەگەن اتتى قولدانۋى ءتيىس. بۇل بولمايتىن ءىس، اعىنعا قارسى (پروتيۆ تەچەنيا) دەگەن ءسوز ەمەس، ءبىز سۋدى تەرىس اعىزعان اتانىڭ بالاسىمىز...»، - دەپ باسىلىمىڭ العاشقى نومىرلەرىنەن-اق، ءوز اتىنا دا زار بولىپ قالعان ۇلتتىڭ تاريحي اتاۋىن الىپ بەرۋگە جانىن سالا ەڭبەكتەنگەن «قازاق» گازەتىنىڭ ۇلت ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى ولشەۋسىز. ارينە، قازاق ءۇشىن شىققان بارلىق باسىلىمنىڭ ۇلتقا جانى اشيدى عوي، الايدا، ءدال «قازاقتاي» قازاققا جانى اشىعان باسىلىم جوق...

«جاڭانىڭ باسى...»

«جاڭا جىلدىڭ باسشىسى - ول، مەن - ەسكىنىڭ ارتى ەدىم...». گازەتىمىزدىڭ بەتىندە ىقىلاس وجاي اتتى جاس قالامگەر ايتقان «ءابدىراحمان - الاشتىڭ جيىنتىق وبرازى» دەگەن ءسوز وقىر­مان ەسىندە بولار. سول «جاڭانىڭ باسى» بولعان، قازاقتىڭ جاڭاشا جولىن كورسەتىپ بەرگەن الاش زيالىلارى، «قازاق» گازەتى ابايدىڭ كورسەتكەن جولىمەن ءجۇرۋدىڭ وزگەشە ءتاسىلىن تاپتى. ابايدى بىزدەن اسا تۇسىنگەن ولار قازاقتىڭ جوعىن ابايشا تۇگەندەۋدى ۇيرەندى، قازاققا ءسوزدى ابايشا ايتۋدىڭ جاڭا ءبىر بيىگىنە كوتەرىلدى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اباي جا­يىنداعى ەستەلىك ماقالاسىندا: «...ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحاني سونشا جاقىندارمىز. ۇنەمى بۇل كۇيدە تۇرماس، حالىق اعارار، ونەر-بىلىمگە قانار، سول كۇندەردى اباي قۇرمەتى كۇن­نەن-كۇنگە ارتىلار، «ءبىرىنشى اقىنىمىز» دەپ قابىرىن حالقى ءجيى-ءجيى زيارات ەتەر، حالىق پەن اباي اراسى كۇشتى ماحابباتپەن جالعاسار. ول كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز، بىراق ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر، قۋانار...»، - دەپ جازادى. گازەتتىڭ باستى ۇستا­نى­مى اباي تاپقان جولمەن قازاققا بولاشاقتىڭ داڭعىلىن كورسەتىپ بەرۋ دەسەك، ول دا ۇلتقا دەگەن قىزمەتتىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ شىقپاي ما؟ ۇلتقا جاعۋ ماسەلەسى باسىلىم شىعارۋ­شىلارىنىڭ موينىنا قانشالىقتى سالماق سالدى؟ ۇلتقا جاعۋ ماسەلەسى سول كەزدىڭ ۇلت زيالىلارى ءۇشىن قانشالىقتى اۋىر بولدى؟ ابايدىڭ جولىن جالعاستىرۋعا ۇمتىل­عان «قازاقتان» ۇلگى الىپ، ءبىز سول باسىلىمداي شىنايى بولا الدىق پا وسى كۇنى؟ «قازاقتان» ەنشىسىن العان بۇگىنگى ۇلت جۋرناليستيكاسىنىڭ وكىلدەرى وتكەن عاسىر باسىنداعى وسى پاسسيونارلى قۇبىلىستى ءىلىپ اكەتە الدى ما؟ بۇل سانسىز ساۋالداردىڭ جاۋابىن «قازاقتى» قولىڭا العاندا تاباسىز. «قازاقتى» قولىڭا الساڭىز، حح عاسىر باسىنداعى ۇلت تاعدىرىن، ۇلت تاريحىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، جوعى مەن بارىن قولىڭىزعا ۇستاپ كورگەندەي كۇي كەشەسىز. جەر ماسەلەسى، ايەل ماسەلەسى، قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسى، قازاقتىڭ وزگە ۇلتتارمەن تەرەزەسىنىڭ تەڭ بولۋى ماسەلەسى، ءتىل ماسەلەسى، ەل ىشىنە كەلىپ، ۇلت مىنەزىنىڭ وزگەرۋىنە سەبەپشى بولۋى مۇمكىن ىشكىلىك ماسەلەسى - تۇگەل-تۇگەلىمەن «قازاقتىڭ» نازارىنان تىس قالماپتى. «قازاقتىڭ» مۇنشالىقتى ءماشھۇر بول­ۋىنىڭ سەبەبىن دە وسىدان ىزدەۋ كەرەك شىعار. بۇل باسىلىم ءوز وقىرماندارىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە جاتقان زار-زاپىرانىن شىعارىپ، شەر-شەمەنىن اقتاردى، كوڭىلىندەگى كىربىڭىن ايتتى، جان جاراسىن جازۋعى تىرىستى.

«گازەتانىڭ اقساعان جەرى جوق»

«قازاق» قازاققا كەرەك بولماعاندا، كىمگە كەرەك؟ باسىلىمنىڭ تارالىمى تۋرالى ءسوز قوزعاعان زەرتتەۋشى س.اققۇلۇلى: «ءبىرىنشى جىلى 3 مىڭ تارالىممەن شىعىپ تۇرعان «قازاقتىڭ» تارالىمى، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، كوپ كەشىكپەي 8 مىڭنان اسىپ جىعىلدى»، - دەپ كورسەتەدى. سول كەزدەگى بەس ميلليوننان اسا قازاققا سەگىز مىڭداي دانامەن تارالۋ - ۇلكەن كورسەتكىش. الايدا، ايتپاعىمىز ول جايلى ەمەس. باسىلىم ءوز تاريحىندا تارالىم ماسەلەسىنەن دە ءبىراز قيىن­شىلىقتار كورگەنىن گازەت بەتىندەگى ماقالالاردان دا بايقاۋعا بولادى. ءاليحان بوكەيحان «جازۋ جاعىنان گازەتانىڭ اقساعان جەرى جوق ءھام اقساي دا قويماس» دەپ جازعانىنداي، تارالىم ماسەلەسى شىعار­ما­شىلىقتىڭ توقىراۋىنان ەمەس، جازىلۋشىلاردىڭ ازدىعىنان تۋىنداسا كەرەك. «گازەتا العاش شىققان جىلى الۋشىلار ءۇش مىڭنان استام بولدى. كەلەسى جىلى ءۇش مىڭعا تاياۋ بولدى. بيىل مىڭ التى جۇزگە ءتۇسىپ قالدى» دەيدى گازەت باسقارماسى 1915 جىلى باسىلىم بەتىنەن وقىرماندارىنا. ءيا، ول زامان­نىڭ اتىمتايلارى دا وزگەشە، باسىلىمنىڭ بەس جىل بويى حالىققا ۇزدىكسىز قىزمەت ەتۋى ءۇشىن قارجىسىن اياماپتى. گازەت ءۇشىن «قۋعىندالىپ»، اباقتىعا جابىلا بەرگەن احمەتتەردى كە­پىلگە بوساتىپ الۋ ءۇشىن دە، گازەت جۇمىسى ارى قاراي جالعاسۋى ءۇشىن دە قازاقتىڭ مىرزا ازاماتتارى ايانىپ قال­ماعانىنىڭ دالەلى باسىلىم بەتتەرىندە قاتتالعان. الايدا، گا­زەت اتىمتايلار ءۇشىن ەمەس، ەڭ اۋەلى حالىق ءۇشىن شىققانىن ەسكەرسەك، «قازاق» ءۇشىن تارالىمنىڭ قانشالىقتىڭ ماڭىزدى بولعانىن تۇسىنەمىز. شىعارۋشىلار دا وسىنى ايتىپ، تارالىمىمىز ازايىپ بارادى دەپ، ەلگە حابار تاراتۋدان جالىق­پاعان.

قازاققا قىزمەت

1962 جىلى «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» چاكوۆسكي باس رەداكتور بولىپ كەلەدى. ول ۋاقىتقا دەيىن باسىلىمعا باسشىلىق جاساعان سيمونوۆ، ءوزى قىزمەتكە تاعايىندالاردا ستالينمەن بولعان كەزدەسۋىن چاكوۆسكيگە بىلاي اڭگىمەلەپ بەرگەن ەكەن: «سيمونوۆقا ستالين: - ءبىز «ليتەراتۋرنايا گا­زە­تانىڭ» ۇكىمەت كورسەتكەن باعىتتان قيىس جۇرگەنىن قالايمىز، - دەپتى. - وسى تالاپ بويىنشا جۇمىس ىستەڭىز. ەگەر ءسىز «قا­تەلەسسەڭىز» - ءسىزدى «تۇزەتەدى». ءتىپتى، قاتاڭ تالاپپەن تۇزەتۋى دە مۇمكىن. الايدا، ءسىز ونداي «تۇزەتۋلەرگە» كوپ الاڭداي بەرمەي، گازەتتى ءوز قالاۋىڭىزشا شىعارا بەرىڭىز...».
«قازاق» گازەتى باسشىلارىنا مۇنداي جاناشىرلىق تانىتاتىن ەشكىم بولمادى. جاناشىرلىق تانىتقانىڭىز بىلاي تۇرسىن، قازاق دالاسىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، ادەبي-مادەني ومىرىنە بەس جىلدان اسا ۋاقىت جانىن سالا جالعىز ءوزى قىزمەت ەتكەن باسىلىم كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن ءتىپتى قاجەت ەمەس ەدى. ساپالىلىعىمەن، كوتەرگەن تاقىرىبىنىڭ سان الۋاندىعىمەن، سول كەزدىڭ ولشەمىمەن سالىستىرعاندا كوپ تارالىمىمەن ەرەكشەلەنگەن باسىلىمنىڭ شىعارۋشىلارى، اۆتورلارىنىڭ كوبى جاڭا زامان قازاعىنا بويلارىنداعى بارىن بەرە الماي، ەڭبەگىن سىڭىرە الماي، ايدالىپ، اتىلىپ كەتە باردى...

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى