Osydan jýz jyl búryn «Qazaq» gazeti tasqa basylmasa, býgingi qazaqtyng jaghdayy ne bolar edi? Súraqty tótesinen qoyyp otyrghan sebebimiz týsinikti shyghar - «Qazaqtyn» qazaqqa jasaghan jaqsylyghy men basylym basyndaghy últ ziyalylarynyng elge sinirgen enbegining salmaghyn ólshep kórgimiz keledi. «Qazaqtyn» kóregendigi, sol zamanda ushyghyp túrghan mәselelerdi býge-shigesine deyin taldap, tarazylap berui - últqa jasaghan ólsheusiz enbek emey, nemene? Basylym betindegi Álihan Bókeyhannyng tolghamdy, toqtamdy maqalalary, A.Baytúrsynúlynyng sayasiy-qoghamdyq mәseleni elge úghynyqty tilmen taldauy, M.Dulatúlynyng jastyq jigeri bayqalyp túratyn albyrt ta qyzba minezi - gazetting san boyauly basylym bola alghanynyng bir kórinisi shyghar. Búl basylym arysy Resey, berisi Qytay atty alyp qos imperiyanyng aralyghynda jatqan kýlli qazaq balasynyng ýmitine ainalghany da osy kýni eshkimge jasyryn emes. Sodan bolar, gazet alghash tasqa basylyp, elge taray bastaghan uaqytta búl quanyshqa sýiingen, qoldau bildirgen hattar redaksiyagha aghylyp kelip jatty. Peterborlyq bir top studentter (Seyilbek Meyramúghly Janaydarov, Batyrsha Súltangerey balasy, Esimhanov, Ydyrys Orazaly balasy, Ghúsman Júmabek balasy, Múqysh Poshtaev, Mústafa Shoqay balasy) qol qoyghan myna bir habarlama bylay deydi: «...Orenburgta «Qazaq» atty gazet shyqpaqshy boldy degen habar qúlaghymyzgha tiyip, biz, Peterburgtaghy qazaqtar quanyshymyz qoynymyzgha syimay, osy hat arqyly ózimizdin, júrtymyzdyng әdeti boyynsha «Qazaqtyn» qadamy qayyrly, bauy berik, ómir-jasy úzaq bolyp, maqsútqa jetpegine tilek bildiremiz».
Búl bir ghana mysal.
Al «Qazaq» ózining basty maqsaty - jana ghasyrda enshisi әli alynbaghan últty tórge shygharu bolghanyn osy kýni esh kýmәndanbastan aita alamyz. Basylym betinde Týrik bala­synyng atynan jazylghan: «Qiyametke sheyin qazaq qazaq bolyp jasamaq. Osy ghasyrdaghy ghylym jaryghynda qazaq kózin ashyp, betin týzese, ózining qazaqshylyghyn joghaltpaghanday jәne ózimizding sharq ghadetine ynghayly qylyp «qazaq mәdeniyetin» qúryp, bir jaghynan qazaq әdebiyetin túrghyzyp, qazaqshylyghyn saqtamaqshy. Oryssha oqyghan qazaq jas­tarynyng moynyna alatyn bir júmysy mekemeden shetkeri bolghan әrbir isti orynda «qyrghyz» degen janylys atty qoyyp, «qazaq» degen atty qoldanuy tiyis. Búl bolmaytyn is, aghyngha qarsy (protiv techeniya) degen sóz emes, biz sudy teris aghyzghan atanyng balasymyz...», - dep basylymyng alghashqy nómirlerinen-aq, óz atyna da zar bolyp qalghan últtyng tarihy atauyn alyp beruge janyn sala enbektengen «Qazaq» gazetining últ ýshin sinirgen enbegi ólsheusiz. Áriyne, qazaq ýshin shyqqan barlyq basylymnyng últqa jany ashidy ghoy, alayda, dәl «Qazaqtay» qazaqqa jany ashyghan basylym joq...

«Jananyng basy...»

«Jana jyldyng basshysy - ol, men - eskining arty edim...». Gazetimizding betinde Yqylas Ojay atty jas qalamger aitqan «Ábdirahman - Alashtyng jiyntyq obrazy» degen sóz oqyr­man esinde bolar. Sol «jananyng basy» bolghan, qazaqtyng janasha jolyn kórsetip bergen Alash ziyalylary, «Qazaq» gazeti Abaydyng kórsetken jolymen jýruding ózgeshe tәsilin tapty. Abaydy bizden asa týsingen olar qazaqtyng joghyn Abaysha týgendeudi ýirendi, qazaqqa sózdi Abaysha aitudyng jana bir biyigine kóterildi. Mirjaqyp Dulatov Abay ja­yyndaghy estelik maqalasynda: «...Abaydyng ólgen kýninen qansha alystasaq, ruhany sonsha jaqyndarmyz. Ýnemi búl kýide túrmas, halyq agharar, óner-bilimge qanar, sol kýnderdi Abay qúrmeti kýn­nen-kýnge artylar, «Birinshi aqynymyz» dep qabirin halqy jiyi-jii ziyarat eter, halyq pen Abay arasy kýshti mahabbatpen jalghasar. Ol kýnderdi biz kórmespiz, biraq bizding ruhymyz sezer, quanar...», - dep jazady. Gazetting basty ústa­ny­my Abay tapqan jolmen qazaqqa bolashaqtyng danghylyn kórsetip beru desek, ol da últqa degen qyzmetting bir týri bolyp shyqpay ma? Últqa jaghu mәselesi basylym shygharu­shylarynyng moynyna qanshalyqty salmaq saldy? Últqa jaghu mәselesi sol kezding últ ziyalylary ýshin qanshalyqty auyr boldy? Abaydyng jolyn jalghastyrugha úmtyl­ghan «Qazaqtan» ýlgi alyp, biz sol basylymday shynayy bola aldyq pa osy kýni? «Qazaqtan» enshisin alghan býgingi últ jurnalistikasynyng ókilderi ótken ghasyr basyndaghy osy passionarly qúbylysty ilip әkete aldy ma? Búl sansyz saualdardyng jauabyn «Qazaqty» qolyna alghanda tabasyz. «Qazaqty» qolyna alsanyz, HH ghasyr basyndaghy últ taghdyryn, últ tarihyn, mәdeniyeti men әdebiyetin, joghy men baryn qolynyzgha ústap kórgendey kýy keshesiz. Jer mәselesi, әiel mәselesi, qazaqtan soldat alu mәselesi, qazaqtyng ózge últtarmen terezesining teng boluy mәselesi, til mәselesi, el ishine kelip, últ minezining ózgeruine sebepshi boluy mýmkin ishkilik mәselesi - týgel-týgelimen «Qazaqtyn» nazarynan tys qalmapty. «Qazaqtyn» múnshalyqty mәshhýr bol­uynyng sebebin de osydan izdeu kerek shyghar. Búl basylym óz oqyrmandarynyng jýrek týkpirinde jatqan zar-zapyranyn shygharyp, sher-shemenin aqtardy, kónilindegi kirbinin aitty, jan jarasyn jazughy tyrysty.

«Gazetanyng aqsaghan jeri joq»

«Qazaq» qazaqqa kerek bolmaghanda, kimge kerek? Basylymnyng taralymy turaly sóz qozghaghan zertteushi S.Aqqúlúly: «Birinshi jyly 3 myng taralymmen shyghyp túrghan «Qazaqtyn» taralymy, Oksford uniyversiyteti zertteushilerining mәlimetine qaraghanda, kóp keshikpey 8 mynnan asyp jyghyldy», - dep kórsetedi. Sol kezdegi bes millionnan asa qazaqqa segiz mynday danamen taralu - ýlken kórsetkish. Alayda, aitpaghymyz ol jayly emes. Basylym óz tarihynda taralym mәselesinen de biraz qiyn­shylyqtar kórgenin gazet betindegi maqalalardan da bayqaugha bolady. Álihan Bókeyhan «Jazu jaghynan gazetanyng aqsaghan jeri joq hәm aqsay da qoymas» dep jazghanynday, taralym mәselesi shyghar­ma­shylyqtyng toqyrauynan emes, jazylushylardyng azdyghynan tuyndasa kerek. «Gazeta alghash shyqqan jyly alushylar ýsh mynnan astam boldy. Kelesi jyly ýsh myngha tayau boldy. Biyl myng alty jýzge týsip qaldy» deydi gazet basqarmasy 1915 jyly basylym betinen oqyrmandaryna. IYә, ol zaman­nyng Atymtaylary da ózgeshe, basylymnyng bes jyl boyy halyqqa ýzdiksiz qyzmet etui ýshin qarjysyn ayamapty. Gazet ýshin «qughyndalyp», abaqtygha jabyla bergen Ahmetterdi ke­pilge bosatyp alu ýshin de, gazet júmysy ary qaray jalghasuy ýshin de qazaqtyng myrza azamattary ayanyp qal­maghanynyng dәleli basylym betterinde qattalghan. Alayda, ga­zet Atymtaylar ýshin emes, eng әueli halyq ýshin shyqqanyn eskersek, «Qazaq» ýshin taralymnyng qanshalyqtyng manyzdy bolghanyn týsinemiz. Shygharushylar da osyny aityp, taralymymyz azayyp barady dep, elge habar taratudan jalyq­paghan.

Qazaqqa qyzmet

1962 jyly «Liyteraturnaya gazetagha» Chakovskiy Bas redaktor bolyp keledi. Ol uaqytqa deyin basylymgha basshylyq jasaghan Simonov, ózi qyzmetke taghayyndalarda Stalinmen bolghan kezdesuin Chakovskiyge bylay әngimelep bergen eken: «Simonovqa Staliyn: - Biz «Liyteraturnaya ga­ze­tanyn» ýkimet kórsetken baghyttan qiys jýrgenin qalaymyz, - depti. - Osy talap boyynsha júmys isteniz. Eger siz «qa­telesseniz» - sizdi «týzetedi». Tipti, qatang talappen týzetui de mýmkin. Alayda, siz onday «týzetulerge» kóp alanday bermey, gazetti óz qalauynyzsha shyghara beriniz...».
«Qazaq» gazeti basshylaryna múnday janashyrlyq tanytatyn eshkim bolmady. Janashyrlyq tanytqanynyz bylay túrsyn, qazaq dalasynyng sayasiy-әleumettik, әdebiy-mәdeny ómirine bes jyldan asa uaqyt janyn sala jalghyz ózi qyzmet etken basylym Kenes ókimeti ýshin tipti qajet emes edi. Sapalylyghymen, kótergen taqyrybynyng san aluandyghymen, sol kezding ólshemimen salystyrghanda kóp taralymymen erekshelengen basylymnyng shygharushylary, avtorlarynyng kóbi jana zaman qazaghyna boylaryndaghy baryn bere almay, enbegin sinire almay, aidalyp, atylyp kete bardy...

"Qazaq әdebiyeti" gazeti