كونفەرەنتسيامىزدى كەزەكتى قوناعى زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا بەرگەن جاۋاپتارىپ جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز.

بۇل جولعى جاۋابىندا زاردىحان قيناياتۇلى لاتىن الىپبيىنە قاتىستى ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەلىپ بىلاي دەيدى: «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك. مەن مۇنى بۇرىننان ويلايتىنمىن. پرەزيدەنت لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىن بۇدان بۇرىن ەكى رەت: 2001 جانە 2006 جىلى ايتقان ەدى. ال، بيىلعى جولداۋدا 2025 جىلعا دەيىن كوشۋىمىز قاجەت دەپ ناقتى ۋاقىتىن بەلگىلەپ ايتتى. كەيبىرەۋلەر لاتىن ءالىپبيى دەگەن ويىن، ول قازاققا زيان كەلتىرەدى دەپ ايتىپ، جازىپ ءجۇر. بىراق، مەن ءالىپبي ماسەلەسىندە پرەزيدەنتتىڭ ويىن ءجۇز پايىز قولدايمىن».

- پۋتينگە كۇرەڭ قاباق تانىتقان نازارباەۆ تۇركياعا ۇشىپ بارىپ، ناز ايتقانداي بولدى. دەمەك، ەسكى دوسىمىزدان الىستاساق، كونە تۇركى وداعىنىڭ قۋاتتى ەلگە اينالار مۇمكىندىگى بار ما؟

- نۇرەكەڭ تۇركيا بارعان ساپارىندا بۇرىن ايتىپ كورمەگەن جاقسى ءسوز ايتتى.

الەمدە جان سانى 240 ميلليون تۇركى تەكتەس حالىق بار. تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى شىن مانىندە جۇزەگە اسسا، ول ەشكىمگە الدىرمايتىن قامال بولار ەدى. قازاقستان يا تۇركى بىرلىگى مەن روسسيانى قاتار ۇستاۋى كەرەك، يا كەلەشەكتە تۇركى فاكتورىن العا شىعارۋى ءتيىس. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ تۇركيادا ايتقان ءسوزىن الگىندەي ويلاردىڭ ۇشىعى ما دەپ قابىلدادىم.

كونفەرەنتسيامىزدى كەزەكتى قوناعى زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا بەرگەن جاۋاپتارىپ جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز.

بۇل جولعى جاۋابىندا زاردىحان قيناياتۇلى لاتىن الىپبيىنە قاتىستى ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەلىپ بىلاي دەيدى: «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك. مەن مۇنى بۇرىننان ويلايتىنمىن. پرەزيدەنت لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىن بۇدان بۇرىن ەكى رەت: 2001 جانە 2006 جىلى ايتقان ەدى. ال، بيىلعى جولداۋدا 2025 جىلعا دەيىن كوشۋىمىز قاجەت دەپ ناقتى ۋاقىتىن بەلگىلەپ ايتتى. كەيبىرەۋلەر لاتىن ءالىپبيى دەگەن ويىن، ول قازاققا زيان كەلتىرەدى دەپ ايتىپ، جازىپ ءجۇر. بىراق، مەن ءالىپبي ماسەلەسىندە پرەزيدەنتتىڭ ويىن ءجۇز پايىز قولدايمىن».

- پۋتينگە كۇرەڭ قاباق تانىتقان نازارباەۆ تۇركياعا ۇشىپ بارىپ، ناز ايتقانداي بولدى. دەمەك، ەسكى دوسىمىزدان الىستاساق، كونە تۇركى وداعىنىڭ قۋاتتى ەلگە اينالار مۇمكىندىگى بار ما؟

- نۇرەكەڭ تۇركيا بارعان ساپارىندا بۇرىن ايتىپ كورمەگەن جاقسى ءسوز ايتتى.

الەمدە جان سانى 240 ميلليون تۇركى تەكتەس حالىق بار. تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى شىن مانىندە جۇزەگە اسسا، ول ەشكىمگە الدىرمايتىن قامال بولار ەدى. قازاقستان يا تۇركى بىرلىگى مەن روسسيانى قاتار ۇستاۋى كەرەك، يا كەلەشەكتە تۇركى فاكتورىن العا شىعارۋى ءتيىس. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ تۇركيادا ايتقان ءسوزىن الگىندەي ويلاردىڭ ۇشىعى ما دەپ قابىلدادىم.

- بالالارىڭىز قاي تىلدە، كىم بولىپ وقىپ، ءوستى؟

-  بەس بالام بار. ەكى ۇل، ءۇش قىز. شىنى كەرەك، تورتەۋى ورىس مەكتەبىن، بىرەۋى مۇڭعۇل مەكتەبىن ءبىتىردى. ۇلكەن ۇلىم ءبىلىم العان جەرى - ۆەنگريادا تۇرىپ جاتىر. كىشى ۇلىم باتىس ەلدەرىندە وقىپ كەلىپ، بۇگىنگى جوو دا ۇستاز بولىپ جۇمىس ىستەيدى. قىزدارىم دا ءارتۇرلى قىزمەتتە. ءبارى اياعىنان تۇرعان. بالالى-شاعالى.

- وزىڭىزگە قارسى ايتىلعان سىندارعا قالاي قارايسىز؟

- دۇرىس ءارى شىن سىن بولسا قابىلدايمىن. مىسالى، جوعارىدا ءبىر سۇراق بەرۋشى ايتقانداي شىڭعىس حاندى ءسىز نەگە سوۆەتتىك كوزقاراسپەن قابىلداپ، ايتىپ ءجۇرسىز دەيتىندەي سىنداردى قابىلداي المايمىن. ويتكەنى، ول دايەكسىز قابىلاۋعا تۇرمايتىن سىن. ال ەگەر مەنىڭ جازعان ەڭبەكتەرىمدى قاراپ، سوعان بايلانىستى مىناداي دەرەك بار وسىنى نەگە پايدالانبادىڭىز، قاپەرگە المادىڭىز دەسە، ونداي سىندى قابىلدايمىن جانە ول ادامعا العىس ايتار ەدىم.

تالاي سىن ەستىدىم. سىنعا ابدەن يلەنگەن ادامبىز عوي. سوندىقتان سىنعا قارسى ەمەسپىن. ادال سىن ايتقان ادامدى جاقسى كورەمىن.

- موڭعوليادان كەلگەن اعايىندار ەكىنىڭ بىرىندە، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شىراق الىپ، ءتىپتى قر -دا ۇكىمەتتىك مەكمەلەرگە دەيىن ارىزداسىپ، سوتتاسىپ جاتادى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ اقساقال رەتىندە سىزدەردى تىڭداي ما؟

- قازاقستاندا مۇڭعۇليادان كەلگەن قازاقتار ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ ءجۇر ەكەن دەگەندى ءوز باسىم ەستىمەگەن ەكەنمىن. باسقانى قويىپ، عىلىم سالاسىن ايتايىق. ماسەلەن، عىلىمنىڭ ءار سالاسىندا مۇڭعۇليادان كەلگەن پروفەسسور عالىمدار جەتەرلىك. الايدا، ولار ءوزارا ايتىسپاق تۇگىلى، ءبىر-بىرىنە ارتىق ءسوز ايتقان ەمەس. سوندىقتان سۇراق بەرۋشى ازاماتتىڭ ايتىپ وتىرعانى جاڭساق اڭگىمە بولار.

-  اسالاۋماعاليكۋم اعا! قانداي كىتاپتار وقيسىز، قازىر نە وقىپ ءجۇرسىز؟

- وي، قاراعىم-اي، كىتاپتىڭ استىندا وتىرعان اداممىن عوي. كۇنىنە تاريحقا قاتىستى تالاي كىتاپتى قارايمىن. جارىق كورىپ جاتقان كەلەلى ادەبيەتتەردى جىبەرمەي وقۋعا تىرىسامىن.

- شەتەلدەگى قازاقتار نە ىستەۋى كەرەك؟ ازىپ-توزىپ مۇندا كەلسە كۇنى بەلگىلى، جاپان دالادان دا الاقانداي  جەر بەرىلۋىنىڭ ءوزى قيامەت. ءسىز قانداي اقىل ايتاسىز؟

- كەزىندە شەتەلدەگى 5 ميلليون قازاق تۇگەل كەلىڭدەر دەگەن ۇران تاستالعانى راس. ول ۋاقىتتا پوپۋليستىك اڭگىمەلەر كوپ بولدى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق بارلىق قازاقتىڭ كوشىپ كەلۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ايتقانمىن.

مۇڭعۇلياداعى، قىتايداعى، روسسياداعى قازاقتاردىڭ ءبارى شەكارالىق ايماقتاردا ورىنالاسقان. ياعني، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى شەكارانى جۇمسارتقىش كۇشتەر.

بۇرىن شەتەلدەگى قازاقتار توركىنسىز جەتىم قىزدىڭ كۇيىن كەشىپ كەلدى. ال، قازىر شەتەلدە ءجۇرىپ قانداي ءبىر جاعداي بولا قالسا، «قازاقستانىما كەتەمىن!» دەيسىڭ. ياعني، شەتەلدەگى ءاربىر قازاقتىڭ ارتىندا قازاقستان دەگەن ىرگەلى ەلى، ۇلتى، مەملەكەتى ۇلى وتانى بار. بۇل - پەرىشتەڭ قورعاپ جۇرگەندەي سەزىلەتىن الىپ كۇش.

قازىرگى شەتەلدەگى قازاقتار باقىتتى دەپ ويلايمىن. ەگەر جاعدايلارى جاقسى، باقىتتى ءومىر كەشىپ جاتسا، تۇرا بەرگەندەرى دە ءجون. كەلەشەگىن ويلاسا كەلسىن. ال، قانداي ءبىر قيىن جاعداي تۋىنداپ جاتسا، قازاقستان ولاردى دالاعا تاستامايتىنى انىق.

«وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن ءسوز ەسكىردى. بۇل - ورتاعاسىرلىق ماقال. ماسەلەن، بەيبارىس سۇلتاننىڭ ءومىرى. كەزىندە ساتىلىپ كەتكەن قۇل ەدى. كەيىن مىسىردى بيلەدى. كىمنەن كەم بولدى. ونىڭ ۇستىنە قازىر دۇنيەجۇزى جاھاندانىپ، ءبىر مەملەكەتكە ۇقساپ كەلە جاتىر. ءبىر اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مىسالى، گەرمانياداعى تۋىسىڭمەن ينتەرنەت ارقىلى كۇندە بەت كورىسىپ، سويلەسىپ وتىرۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. ۇشاقپەن كەلەمىن دەسەڭ، ءبىر كۇندە جەتىپ كەلۋگە بولادى. سوندىقتان ادامدار وزگە ەلدە ءوز ۇلتىن، ءدىنىن، ءدىلىن ساقتاي السا، تۇرا بەرۋىنە جاعداي بار.

-  لاتىن الىپبيىنە دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟ جانە وعان قاشان، قالاي كوشۋىمىز كەرەك؟

-  لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك. مەن مۇنى بۇرىننان ويلايتىنمىن. پرەزيدەنت لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىن بۇدان بۇرىن ەكى رەت: 2001 جانە 2006 جىلى ايتقان ەدى. ال، بيىلعى جولداۋدا 2025 جىلعا دەيىن كوشۋىمىز قاجەت دەپ ناقتى ۋاقىتىن بەلگىلەپ ايتتى. كەيبىرەۋلەر لاتىن ءالىپبيى دەگەن ويىن، ول قازاققا زيان كەلتىرەدى دەپ ايتىپ، جازىپ ءجۇر. بىراق، مەن ءالىپبي ماسەلەسىندە پرەزيدەنتتىڭ ويىن ءجۇز پايىز قولدايمىن.

كەيدە كەيبىر ادامدارمەن كەزدەسىپ، ايتىسىپ قالىپ ءجۇرمىز. ولار ەكى نارسەنى ايتادى. ءبىرىنشىسى، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار لاتىنعا كوشكەندە قالىپ قويادى دا، قازاق ەكىگە بولىنەدى دەيدى. كيريلليتسادا جۇرگەندە دە قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەگەن، مويىنداماعان ادام لاتىنعا ءوتىپ انا تىلىنە يىلە قالادى دەگەن قيىن شارۋا. قازاق لاتىنعا كوشىپ، ىلگەرى كەتكەندە سوڭىنان وزگەلەرى كەلىپ قوسىلماسا، لاتىننان شىعا قاشىپ، كەرى كەتەدى دەگەنگە سەنبەيمىن.

ەكىنشى ءبىر ايتاتىندارى: مادەنيەتىمىز بەن ادەبي مۇرالارىمىز شاڭ باسىپ دالادا قالادى-مىس. مەنىڭشە، بۇل بوس ءسوز. مىسالى، اۋدارما باعدارلاماسى جاسالعان جاعدايدا كيريلليتسادان لاتىنعا ءبىر كىتاپتى 15-20 مينۋتتا اۋدارۋعا بولادى.

حالىق وزىنە قاجەتتى دۇنيەلەردى ءوز اۋدارىپ، جونگە سالىپ الادى. ال، كەرەكسىزى قالادى. امال جوق. وعان رەنجۋدىڭ كەرەگى جوق. ماسەلەن مەن ەلگە كەلگەلى 11 كىتاپ جازىپپىن. لاتىنعا كوشكەن كەزدە ونىڭ قانشاسى اۋدارىلاتىنىن، قانشاسىنىڭ قالاتىنىن بىلمەيمىن. ەل كەرەك ەتسە، اۋدارىپ الادى. قاجەت ەتپەسە، وعان وكپەلەمەيمىن.

لاتىن ءالىپبيى ءبىزدىڭ جازۋ تاجىربيەمىزدە بار. 1929 جىلدان 1939 جىلعا دەيىن لاتىن الىپبيىندە بولدىق قوي. ونىڭ ۇستىنە تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىنداۋى، ارالاسۋىنا كوپ سەپتىگى تيەر ەدى. قازىر كيريلليتسادا جازاتىن ءتورت-اق مەملەكەت بار: رەسەي، بولگاريا، قىرعىزستان جانە قازاقستان. الەم العا كەتىپ بارادى.

- ءسىز كەزىندە قازاقستانعا كوشۋدى قولداپ ۇلكەن قاتە جىبەردىڭىز! مونعولياداعى قازاقتاردى كوشىرۋ - مونعول ۇكىمەتىندەگى ۇلتشىلداردىڭ قازاق دياسپوراسىنىڭ جىلدام وسىمىنەن قورىققاندىقتان ويلاپ تاپقاندارى بولاتىن. سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى گانبولد 1990 جىلدىڭ سوڭىندا شىعار، گورباچەۆ پەن ءوزىنىڭ كۋرستاسى ەگور گايدارعا بارىپ: "بىزدەگى ازعانا قازاقتى الىپ كوزدەرىن قۇرتىڭدارشى" دەپ جالىنعان. ايتپەسە 50 جىلدان كەيىن ۇلان-باتىر ەكىنشى قازاق ەلىنىڭ استاناسىنا اينالادى. قازاق ءوسىپ، مونعولدار ازايىپ بارادى دەگەندى ايتقان. سوسىن، مونعولدار حالحىن گولداعى، حەنتي ايماعى چاندىعىنداعى، نالايحداعى اشپاقشى بولعان قازاق مەكتەپتەرىن جاپقان. قازاقتاردى الدىمەن لەنينگرادقا اپارىپ قۇرىلىسقا سالماق بولدى، بارمادى، التاي ولكەسىنىڭ كوش-اگاچىنا اپاردى، باردى. كەيىن قازاقستانعا مال باعۋعا جىبەرىپ، اباق كەرەيدىڭ توز-توزىن شىعاردى. ال، ءسىز بىرگە كەلگەن ازعانا نايماندارىڭىزبەن قازىر الماتىدا وتىرسىز. مونعوليا جەرىندەگى قازاق قوزعالماي تۇرا تۇرعاندا عوي، ەندى 2050 جىلعا جەتپەي-اق ەجەلگى تۇركى جەرىن ورحون مەن ونوندى، كەرۋلەن مەن تۋىل وزەنى بويىن قالىڭ قازاققا اينالدىرىپ، ەكىنشى قازاق ەلىن جاساپ الار ەدىك. سوسىن، ەكى كورەيا سەكىلدى بولماي-اق قوسىلا سالىپ يمپەرياعا اينالار ەدىك. ءسىز سونى كەزىندە قولداماي مانساپقا ساتىلدىڭىز، ەلشى بولدىڭىز. قازىرگى جايىڭىز وسى! كەلىسەسىز بە؟

- كەلىسپەيمىن.بىراق بىرەۋدىڭ ويىن جوققا شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. بۇل ازاماتتىكى ۇلكەن ارمان.

1991 جىلى مۇڭعۇليانىڭ ستاتيستيكاسىنداعى ادامداردان سۇراتىپ، قازاقتىڭ سانىن شىعارعان ەدىم. سول كەزدە 136 مىڭ قازاق بار بولاتىن. ونىڭ 70 مىڭدايى كوشتى. قالعاندارى ءوستى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىنعى ساناقتىڭ ناتيجەسى بويىنشا مۇڭعۇلياداعى قازاقتىڭ سانى 94 مىڭ. ال، مۇڭعۇلداردىڭ ءوسىمى 3 ملنعا تاياپ قالدى. سوندا قالاي، سول باياعى 136 مىڭ اداممەن يمپەريا قۇرۋ مۇمكىن بە ەدى؟ بىراق، مەن ارماندايتىن ادامداردى جاقسى كورەمىن. الايدا، سۇراق بەرۋشىنىڭ ارمانى ەشقاشان جۇزەگە اساتىن دۇنيە ەمەس.

ال، گانبولد، گورباچەۆ، گايدارعا قاتىستى ايتىلعان اڭگىمەلەردىڭ ءبارى جالعان.

-   Assalaumagalaikum! Kezinde siz qoldap, qorgap jurgen jigitterdin kobi qazirgi Mongol elining tizginin ustap jurgender.Biriprezidentbolsabasqalaryministerlerdegensiaqti... olarmenhabarlasypturasyzba? En songy ret Mongolia prezidentimenjaneoz prezidentimizbenqashanjolyktynyz?

-  1996 جىلى ەلشىلىكتەگى قىزمەتىمدى تاپسىرىپ، ۋلانباتىرعا بارىپ جۇمىس ەسەبىمدى وتكىزىپ كەلگەن سوڭ، مۇڭعۇلياعا قايتىپ بارعان جوقپىن. تۋعان-تۋىس، بالا-شاعانىڭ ءبارى وسىندا، ەلدە. ال، ول جاقتاعى ادامدارمەن ينتەرنەت، حات ارقىلى حابارلاسىپ تۇرامىن. مۇڭعۇليانىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى ءوز قىزمەتىنە كىرىسكەن كەزدە قۇتتىقتاپ حات جازعانمىن. بىلتىر تاعى ءبىر رەت حات جازدىم. ول كىسى دە ماعان جاۋاپ حات جازدى. وتكەندە مۇڭعۇليانىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى كەلىپ كەتكەن. جولىعىپ كوپ اڭگىمە ايتتىق. سول سياقتى ادامدارمەن كەزدەسىپ تۇرامىن. ودان باسقا كوپ ەشكىممەن ارالاسپايمىن.

قازاقستان پرەزيدەنتىمەن بەت-بەت، وڭاشا ەمەس، كوپپەن بىرگە ەكى رەت جولىققانمىن. ءبىرىنشى، مۇڭعۇليانىڭ ەلشىسى گۋنگادورج سەنىمحات تاپسىرعاندا بىرگە بولدىم. بىراق ول كەزدە پرەزيدەنتپەن سويلەسىپ، مەن قازاق ەدىم، اناۋ-مىناۋ دەگەن اڭگىمە بولعان جوق. سوسىن پرەزيدەنتكە «ءجۇز جىلدىڭ ادامى» دەگەن التىن مەدال تاپسىرىلعان كەزدە كوپ ادامنىڭ ىشىندە بولدىم. سۋرەتكە ءتۇستىم. ول كىسىمەن جۇزبە-ءجۇز سويلەسىپ كورگەن ادام ەمەسپىن. ول كىسىگە ءبىر رەت ءۇي ماسەلەسى بويىنشا حات جازدىم. ول كەزدە ەلشىلىكتەگى قىزمەتىم اياقتالىپ، ەلlt قالۋعا قامدانىپ، تۇرار جەر جوق جۇرگەن كەزىم ەدى. ءسويتىپ، پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا وسى وتىرعان ءۇيدى بەرگەن ەدى.

- ءسىز جاقايىم سارتاي باتىردى ومىردە بولماعان دەپ قالاي قاتەلەستىڭىز الدە دالەلىڭىز بار ما؟ مىڭ بالا قوزعالىسىنا كۇمان كەلتىرۋىڭىزگە نە تۇرتكى؟ نوعاي ۇلىسى ونىڭ قۇرامىنداعى كىشى ءجۇز قازاقتارى تاريحى جايلى نە ايتاسىز؟ اتاقتى ءابىلحايىر حان جايلى پىكىرىڭىز قانداي؟ ابىلاي حاننىڭ ءوزى قۇرمەت تۇتقان ءابىلحايىر حاندى نەگە ابىلايدان تومەن قويامىز؟ تاريح ءادىل باعاسىن بەرمەي مە؟

- «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمىنە ستسەناري جازىلعان كەزدەن باستاپ، باستان-اياق كەڭەسشى بولدىم. بۇل تۋراسىندا اقان ساتاەۆ «اڭىز ادام» جۋرنالىندا: «زاقاڭ جاسى كەلگەنىنە قاراماي كۇندىز-ءتۇنى قاسىمىزدا بولدى. ول كىسىنىڭ كوپ كومەگى بولدى» دەپ ايتقان.

مەن سارتاي تۋرالى اداسقان جوقپىن. كەرىسىنشە، سۇراق قويىپ وتىرعان ادام اداسىپ وتىر. فيلمدەگى سارتاي ول - ادەبي جيىنتىق وبراز. ول - سارتاي باتىر ەمەس. سارتاي باتىر 1785 جىلى قايتىس بولعان ادام. ءيا، سارتاي باتىر بولعان. قالماقتارمەن سوعىستارعا قاتىسقان.  ءبىر جىردا ونىڭ مىڭ بالاعا قاتىسقانى تۋرالى ايتىلادى. ال، جوڭعارلارمەن بولعان سوعىستىڭ نەگىزگى فرونتى ۇلى ءجۇز بەن ورتا جۇزدە ءجۇردى.

مىڭ بالانى مەن ەشقاشان جوققا شىعارمايمىن. زامانبەك نۇرقادىلوۆ الماتىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعاندا تاريح ينستيتۋتىنىڭ ادامدارىن جيناپ، ماناش قوزىباەۆ، مەن جانە بىرنەشە ادام بار، مىڭ بالا تۋرالى تەاترلاندىرىلعان قويىلىم قويۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى اكىمنىڭ الدىندا ايتقانبىز. مىڭ بالا قوزعالىسىن قولداماسام، فيلمگە كەڭەسشى بولماس ەدىم. مىڭ بالا ماسەلەسىندە ەشقاشان قاتەلەسكەن جوقپىن.

ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرىندە ءبىر ادام ماعان جوعارىداعىداي سۇراق قويعان. بىراق ول كەزدە وعان جاۋاپ بەرۋگە مۇمكىندىك بولمادى. كەيىن «اقيقات» جۋرنالىندا مىڭ بالاعا قاتىستى ءوز پىكىرىمدى ايتقانمىن.

فيلمدەگى سارتاي بەينەسىنىڭ ادەبي جيىنتىق وبراز ەكەنىن امانشاەۆ تا، اقان ساتاەۆ تا، ءبىز دە ايتتىق. بۇل ماسەلەنى مەن كوتەرگىم كەلمەپ ەدى. حالىقتىڭ ءبىر توبى «مەنىڭ باتىرىم، ءبىزدىڭ سارتاي» دەپ وتىرعاندا ونى سەنىكى ەمەس دەپ ايتۋدى تىلەمەپ ەدىم. امال جوق، سۇراق قويعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن.

شىنى كەرەك، ەل ىشىندە اڭگىمە بولماس ءۇشىن ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا دا سارتايدىڭ اتىن وزگەرتۋ ماسەلەسىن قويعانمىن. بىراق ول كەزدە ول مويىندالا قويمادى. وتكەن ءىس ءوتتى. كينو تابىستى شىقتى. حالىق قولدادى. اقان ساتاەۆ جانە باسقالاردىڭ ەڭبەگىنە تابىس تىلەيمىن.

نوعاي قۇرامىنداعى كىشى ءجۇز قازاقتارى تۋرالى ساۋالعا كەلسەك، «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان» دەگەن كىتابىمدا نوعاي قۇرامىنداعى كىشى ءجۇز قازاقتارى جونىندە جازىلعان. ىزدەگەن، قىزىعاتىن ادام بولسا، سول كىتاپتان وقىپ، تانىسۋىنا بولادى.

ال، ابىلقايىر تۋرالى پىكىرىمدى «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ 2012 جىلى قاڭتار ايىندا شىققان 2 نومىرىندە جازدىم.

ءاربىر حاننىڭ ءوز ورنى بار. جوعارىدا ايتتىق، قازاقتىڭ 32 ۇلى حانى جانە 28 ءجۇزدىڭ حانى بار. سول ءجۇز حاندارىنىڭ ءبىرى - ابىلقايىر.

ابىلقايىردىڭ تاريحتاعى اتقارعان زور ءىسىنىڭ ءبىرى - ورداباسىدا مۇقىم قازاقتىڭ باس قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالىپ، اڭىراقاي شايقاسىندا قازاقتى جەڭىسكە جەتكىزگەنى. جاڭاعى ايتىپ وتىرعان «جاۋجۇرەك مىڭ بالادا» ابىلقايىردىڭ ءرولى جاقسى كورسەتىلگەن. سوندىقتان حانداردى ءبىر-بىرىمەن جارىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ابىلايدىڭ ءوز تاريحى، ءوز ءرولى بار، ابىلقايىردىڭ ءوز تاريحى، ءوزى ءرولى بار. ءبىز سول تاريحتى، اتقارعان ىستەرىن ءبىلىپ الساق، سول جەتەدى.

- قاراساي دەگەن باتىر بولدى ما، تاريحتا بار ما؟ «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتاپ تاريحي قۇندى مۇرا ما؟ ونىڭ اۆتورى قازبەك بەك تاۋاسارۇلىنا ءسىز «جىلاعان جىلدار شەجىرەسى» دەگەن كىتابىڭىزدا سىلتەمە جاساپ قازبەك بەك بابام دەگەن ەكەنسىز. سونداي «باباڭىزدىڭ» بارىنا ەش كۇماندانبايسىز با؟

التايشى

- مەن ونى «جىلاعان جىلدار شەجىرەسىندە» قولدانعانىم راس.ول كەزدە «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتاپتىڭ بارلىق ماسەلەسىن اشپاعان، بىتەۋ كەزىم ەدى. سۇراق بەرگەن اداممەن كەلىسەمىن. بابام دەپ قولدانعانىم شىن. بىراق، العاشقى ويىم قازىر وزگەردى. اتالعان ەڭبەك كوپ سىنالدى. اقىرى، «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىننىڭ» ءتۇپ نۇسقاسى تابىلمادى. بۇل كىتاپ تۋرالى پىكىرىمدى قازبەك بەك تاۋاسارۇلى جازعان قولجازباسى تابىلعان كەزدە عانا ايتا الامىن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz