امانحان ءالىمۇلى. پوەزيا! پوەزيا! پوەزيا! (باسى)
الدىمەن، پوەزيا دەگەن نە؟ اقىن كىم؟ ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلىپ، ازدى-كوپتى، شاما-شارىقتى ىزدەنىستەن تۋعان كوڭىل تارازىسىنا سالسام، پوەزيا - جۇمباق ءارى قۇپيا ەكەن. ونىڭ الدىنعىسى شەشىلىپ، سوڭعىسى اشىلسا، وندا پوەزيانىڭ قادىر-قاسيەتى كەتكەنى. ياعني، ول ەجەلدەن، ايتا بەردى، دۇنيە جارالىپ، ادامدار قارىم-قاتىناسى باستالعاننان كەلە جاتقان، ەشكىم تۇبىنە جەتپەگەن، كيەلى دە قاستەردى ۇعىم.
الگى، پوەزيا جۇمباق ءارى قۇپيا دەگەن تۇسىنىگىمدى، شەكسپير كومەدياسىنىڭ ودرەي اتتى كەيىپكەرى «چتو تاكوە پوەزيا؟ ۆەشش لي ەتو ناستوياششايا؟» دەگەن ساۋالمەن راستاسا، ال، ەندى ءبىر گرەك ابىزى «يا زنايۋ،چتو ەتو تاكوە، نو سپروسيتە مەنيا - ي يا ۋجە نە زنايۋ» - دەيدى دە، ونى ودان ءارى جۇمباقتاندىرا، قۇپيالاندىرا تۇسەدى. سولارى دۇرىس تا شىعار، ءسىرا!
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن باسىنا باق تا، سور دا بوپ قونعان پوەزيانى تۋدىرۋشى (جاساۋشى، جازاتىن دا ەمەس) اقىن كىم؟ فيلوسوف ۆ.سولوۆەۆ «پوەت - جرەتس» دەسە، بلوك «چتو تاكوە پوەت؟ چەلوۆەك، كوتورىي پيشۋت ستيحامي؟ نەت، كونەچنو. ون نازىۆاەتسيا پوەتوم نە پوتومۋ، چتو ون پيشەت ستيحامي، نو ون پيشەت ستيحامي، تو ەست پريۆوديت ۆ گارمونيۋ سلوۆا ي زۆۋك، پوتومۋ چتو ون - سىن گارموني، پوەت» دەيدى.
الدىمەن، پوەزيا دەگەن نە؟ اقىن كىم؟ ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلىپ، ازدى-كوپتى، شاما-شارىقتى ىزدەنىستەن تۋعان كوڭىل تارازىسىنا سالسام، پوەزيا - جۇمباق ءارى قۇپيا ەكەن. ونىڭ الدىنعىسى شەشىلىپ، سوڭعىسى اشىلسا، وندا پوەزيانىڭ قادىر-قاسيەتى كەتكەنى. ياعني، ول ەجەلدەن، ايتا بەردى، دۇنيە جارالىپ، ادامدار قارىم-قاتىناسى باستالعاننان كەلە جاتقان، ەشكىم تۇبىنە جەتپەگەن، كيەلى دە قاستەردى ۇعىم.
الگى، پوەزيا جۇمباق ءارى قۇپيا دەگەن تۇسىنىگىمدى، شەكسپير كومەدياسىنىڭ ودرەي اتتى كەيىپكەرى «چتو تاكوە پوەزيا؟ ۆەشش لي ەتو ناستوياششايا؟» دەگەن ساۋالمەن راستاسا، ال، ەندى ءبىر گرەك ابىزى «يا زنايۋ،چتو ەتو تاكوە، نو سپروسيتە مەنيا - ي يا ۋجە نە زنايۋ» - دەيدى دە، ونى ودان ءارى جۇمباقتاندىرا، قۇپيالاندىرا تۇسەدى. سولارى دۇرىس تا شىعار، ءسىرا!
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن باسىنا باق تا، سور دا بوپ قونعان پوەزيانى تۋدىرۋشى (جاساۋشى، جازاتىن دا ەمەس) اقىن كىم؟ فيلوسوف ۆ.سولوۆەۆ «پوەت - جرەتس» دەسە، بلوك «چتو تاكوە پوەت؟ چەلوۆەك، كوتورىي پيشۋت ستيحامي؟ نەت، كونەچنو. ون نازىۆاەتسيا پوەتوم نە پوتومۋ، چتو ون پيشەت ستيحامي، نو ون پيشەت ستيحامي، تو ەست پريۆوديت ۆ گارمونيۋ سلوۆا ي زۆۋك، پوتومۋ چتو ون - سىن گارموني، پوەت» دەيدى.
قوش، سونىمەن، اقىن تۋرالى ارعى-بەرگى جازعاندارعا كوز جۇگىرتىپ، وي تاستاساق، ءسوز، سويلەمدى ۇيقاستىرىپ، بەلگىلى ءبىر ىرعاق پەن بۋىنعا تۇسىرگەننىڭ ءبارى اقىن كورىنبەيدى. ياعني، ولار جازعان (تۋدىرعانمەن جاڭىلىستىرماڭىزدار) ولەڭدەر پوەزياعا جاتپايدى... ال، ءبىردى-ەكىلى ولەڭدەرى بولسا، ول «ەرىنبەگەن ەتىكشى بولادىنىڭ» كەرىمەن كەلگەن دۇنيەلەر. ماشىقتانۋدىڭ جەمىسى. ونىڭ وزىندە دە وندا جان-ءسول بولمايدى... ءجاي ايتۋ عانا بار.
***
اقىندار ولەڭ تۋدىرىپ، ونى ومىرگە كەلتىرۋشىلەر مەن جاساپ-قۇراستىرۋشىلار بولىپ ەكى توپقا بولىنەدى. الدىنعىلارى ناعىز اقىندار دا، سوڭعىلارى اقىندار ەمەس، ياعني، كاسىپقورلار. ءتىپتى، ولاردى «قازاق - ولەڭشى حالىق» دەپ قالىپتاسقان ۇعىم-ۇردىسىنەن ورگەن ديلەتانتتار مەن گرافوماندار دەۋگە دە بولادى. سوڭعىلارى كەز كەلگەن تاقىرىپقا، نەندەي دە جاعداي مەن جايعا، قازاقشا ايتقاندا «ءشوپتى دە، شوڭگەنى دە» ولەڭ ەتە الادى. دۇرىسىن ايتقاندا، ولار ولەڭدى وتقا دا، سۋعا دا سالىپ، ونى قۇل ەتىپ جۇمسايدى. تەك ولەڭگە ءوزى قۇل بولمايدى. ارينە، بۇل وكىنىشتى. ودان دا ءارى كەتسەك، اعايىن-تۋعان، قۇدا-جەكجات، دوس-جاران، توي-تومالاق، جەكە لاۋازىمدى ادامدارعا ولەڭ ارناپ، مۇشايراشىلىققا بوي الدىرادى. ارينە، وعان شەك كويۋعا بولمايدى، بىراق ول ولەڭدى قولجاۋلىققا اينالدىرۋ بولماسا كەرەك قوي.
***
ناعىز اقىنداردىڭ ولەڭدەرى - جۇمباق ءارى قۇپيا، ولاردىڭ تۇبىنە جەتە الماي قايتا-قايتا وقىپ، قايتا-قايتا ورالۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ. سوندا دا الدىرمايدى. ماڭگىلىگى دە سوندا بولسا كەرەك. ال، ەندى، كاسىپقوي ديلەتانت ءارى گرافومان اقىنداردىڭ ولەڭىن اقپارات نە كۇندەلىكتى ماقالا-فەلەتون سەكىلدى وقىپ، قاجەتتى مالىمەت الاسىڭ دا قوياسىڭ. قايتا ورالۋ جوق. مىسال ما؟
***
مىسالى:
سارىارقا - سايىن ايماق، شىركىن دالام،
اقىننان الاقۇيىن جىر تىڭداعان.
جۇرەگىم شەگىرتكەدەي، شىر-پىر قاعام،
اۋدانداردا، اۋىلداردا، كوشەلەردە
سىرەسكەن پەتر، پاۆەل سەرگەەۆتەر -
سۇر قارداي سۇبەسى ءالى جىرتىلماعان،
سەكىلدى بۇل قازاقتا ۇل تۋماعان -
ويلار مازا بەرمەيدى ءبىر كۇن ماعان.
بولماسا:
كوپ ايتقانمەن ۇراعاي ۇرانداردى،
تۇران قالدى، وقىلماي قۇران قالدى
نەمەسە:
نەسىن ءبىلدىڭ ونىڭ دا ، نەسىن كوردىڭ،
ءتۇيىنى جوق شەشىم مەن كەسىمدەردىڭ.
تاعى بىرەۋى:
ءان ازايىپ ومىردە،
ءسان ازايىپ...
الاياقتار جانىما جارا جايىپ،
زۇلىمدىقتار سۇلىكتەي سۋماڭ قاعىپ،
جاقسىلىقتىڭ بارادى سانى ازايىپ.
سوڭعى:
كىمگە كەرەك بۇل تىرلىك، نەگە كەرەك؟
سۇراپ كورشى، زەكيدى «نەمەنە؟»، - دەپ.
قانعا بىتكەن قازىنا - بايلىق-اۋ دەپ،
جاتقان جان جوق تالانتتى ەلەپ ەرەك.
...باتىرى مەن قازاقتىڭ اقىنىنان،
باعاسى ارتىق بۇگىندە ساۋداگەردىڭ.
(وسى كەلتىرىلگەن ولەڭدەردىڭ اۆتورىن اتاپ، كورسەتكىم كەلمەدى. جەكە باسقا قاتىستى ءبىر سەبەبى بار. وقىرماننان كەشىرىم سۇرايمىن.) بۇل كوپ جىلعى «اقىندىق» ماشىقتىڭ جەمىسى. اتالعان جولدار قۇدايدىڭ كەۋدەگە كۇيا سالعان ساۋلەسى ارقىلى ەمەس، فيلولوگيالىق ءبىلىم، «قازاق - ولەڭءشى حالىق» دەگەن ۇعىمنىڭ ەسىگىنەن سىعالاي قاراپ، پوەزياعا سىنالاي ەنگەن كاسىپقوردىڭ جازعاندارى. وعان ۇلى اۋەزوۆ «...ادەبيەت تاراتۋشىلارى گازەتپەن قوساقتالىپ (!) كۇندەگى ءومىرىنىڭ تەرەڭىنەن تەرگەن اقىن بولمايدى» دەگەنىن قوسساق، جوعارىداعى ولەڭدەردىڭ قۇتى ودان ءارى قاشا تۇسەدى.
سوسىن، «تالانتتى ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان جوق»، «بۇل تىرلىك نەگە كەرەك؟» دەگەن جولدار دا - وتىرىك. تىرلىك - تىرىلەرگە قاجەت، تالانت باعالانىپ تا، باعاسىن الىپ تا جاتىر. وعان الەمدىك ادەبيەتپەن يىق تىرەستىرە الاتىن قازاق ادەبيەتى كۋا.( بۇل اڭگىمە يسلام زىكىباەۆ تۋرالى بولاتىن - ا. ءا.)
اقىن - اقيقات جارشىسى. اقيقاتتى ايتۋ كەتىك-كەمشىلىكتى تەرىپ، ورنىن تولتىرا الماي جاتقان ولقىلىقتى تىزبەلەپ ولەڭگە قوسۋ ەمەس. ول گازەت-جۋرنالدارداعى ماقالالاردى كوشىرىپ ولەڭگە ءتۇسىرۋ دە بولماس. ءبىر كۇندىك شىندىق بار دا، ماڭگىلىك اقيقات بار. اقىن سونىڭ سوڭعىسىن جىرعا قوسۋى كەرەك.
***
ايتپاقشى، «...گازەتپەن قوساقتالىپ» دەمەكشى، گازەتتەن شىعادى، ءبىزدىڭ ءبىر گازەتىمىزدە توسىنداۋ ايدار بار. مەن، گازەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ نيەتىن، كوڭىل-كۇيىن جاقسى تۇسىنەمىن. ولار اتالعان ايدار ارقىلى قوعامداعى، ومىردەگى، ءتىپتى، باسقا دا كەمشىلىكتەردى كورسەتىپ، سوعان توسقاۋىل بولساق دەگەن وي بىلدىرەدى. قۇپتارلىق، قوسىلارلىق. بىراق، ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى، سول ايداردا بويىنا كوركەمدىك پەن سۇلۋلىق، مۋزىكا مەن وبراز، شۇرايلى دا شىرايلى، اقيقاتى مەن نازىكتىگى جاراسىمدى پوەزيانى قارادۇرسىنگە اينالدىرىپ، جايداق تا جالاڭ، باتىل دا اششى ايتامىن دەپ ءومىردى قاپ-قارا ادام قاراعىسىز ەتىپ، قۇبىجىققا اينالدىرار ولەڭدەردىڭ باسىلىپ (جارىق كوردىمەن جاڭىلىستىرماڭىزدار) جاتقانىمەن گازەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ شارۋالارى بار ما ەكەن؟ مىسالى، ءبىر جىر قورىتىندىسىندا ولەڭىن جۇرت الدىندا وقىپ، ءتۇبى ۇلكەن اقىن بولادى دەگەن باقىتجان الديار ءىنىمنىڭ سول ايدارداعى «كورپەسىنە قاراماي» اتتى ولەڭىندەگى:
اپەرباقان زاماننىڭ
ادىسىنە الاڭمىن.
ءاپ جىلانداي ارباسقان
ارەكەتى ادامنىڭ.
***
اۋىپ كەلگەن بي، اكىم
بەلگە ءتۇيدى ۇياتىن.
قازاقستان - كەڭ كورپە
بارلىق ۇلت سياتىن.
ءتاۋبامىزدى تارسىندىق،
ساۋداڭىزدى ارسىندىق.
كورسە كۇلەر كۇللى الەم
كورپە استىندا بار سۇمدىق.
***
بار بايلىعىن ساتسا ەلى
قايدان اقسىن باق سەلى؟
مۇنداي تاقىر زاماننان
اقىرزامان جاقسى ەدى - دەگەن شۋماقتاردى قالاي تۇسىنەمىز؟! ولەڭدى تولىق كەلتىرۋگە بولار ەدى. ونى قاجەت دەپ تاپپادىق. بۇل سىرتقى پوشىم-پورمىمەن ولەڭ... ۇيقاس، تاعى، تاعى ولەڭگە قاجەت ەلەمەنتتەردىڭ ءبىرازى بار. تەك بۇل شىنايىلىقتان ادا، پوەزياعا ءتان شىعارماشىلىق ەرىك ەركىندىگىنەن تىس جازۋ ءۇشىن جازۋ كەرەكتىگىنەن پايدا بولعان سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن ولەڭ.
بولماسا بەلگىلى اقىنىمىز تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆانىڭ:
سويلە، قالام،
كەلتىرە اسەر، اجارىن.
جەتكىزە ايت:
حالىقتىن كورگەن ازارىن.
«ينۆەستورلار» دەپ ۇزدىككەن بارلىق باسشىنىڭ،
كوزى بولعانىن ايت مۇڭمەنەن نالا، نازانىڭ - دەپ باستالاتىن «سويلە، قالام، سويلە...» دەگەن ولەڭىنە قانداي سىن ايتامىز.
مەنىڭشە، گازەتكە ولەڭنىڭ كادىر-قاسيەتىن كەتىرەتىن مۇنداي ايدار كەرەك پە ءوزى...
***
مانا، ناعىز اقىنداردىڭ ولەڭدەرى جۇمباق ءارى قۇپيا دەگەنبىز.
نەنى كورمەك ءتولشى قىز كول اينادان؟
مالدا ءجۇرىپ جان بار ما قارايماعان...
بوز ساۋلىقتار ءسۇزىسىپ جاتىر سىرتتا،
بويلارىندا ارقاردىڭ قانى ويناعان، -
دەپ باستالىپ:
بالكىم، قايتا بيلىگىن قۇرماق اقپان؟!
جالىقتى عوي بالا دا سىرعاناقتان...
ءبىر پالە بار، ايتەۋىر، كەلمەي تۇرىپ،
بوساعانى مىسىققا تىرمالاتقان! -
( بوران الدىندا. تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ)
دەپ تۇيىلگەن قوس شۋماق اراسىنداعى ادام مەن تابيعات ۇندەستىگى، قوعام مەن زامان لەبىنە كوزگە كورىنبەيتىن جۇلگە-جۇيەلەر ارقىلى استاسادى دا، قايتا-قايتا وقۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
وتىرعان ار جاعىندا قارا جالدىڭ،
جول ءتۇسىپ اۋىلىما بارا قالدىم.
جول ءتۇسىپ اۋىلىما بارا قالسام،
شۋىلى ەستىلمەيدى بالالاردىڭ...-
دەگەن شۋماق پەن:
پاش ەتىپ ءبىر شىندىعىن ايگىلى ەلدىڭ،
تۇر بەلىن قايىستىرىپ قايعى جەردىڭ.
كەشقۇرىم بوساعادان سىعالاعان،
كەلىندەي قىسىر قالعان ايدى كوردىم، - (ارعى بەتتە... جاركەن بودەشوۆ) دەگەن شۋماقتار اراسىندا اقىن قازىرگى دەموگرافيالىق احۋال، ومىرگە بالا كەلتىرۋدىڭ ازايىپ كەتكەنىن كوركەم ءتىل، وبرازبەن قالاي ادەمى جەتكىزەدى. اتتەڭ، مەن بولسام اتالعان ولەڭدەگى ءبىرلى-ەكىلى شۋماقتى قىسقارتىپ-اق تاستار ەدىم.
جۋسان ءبۇرىن جارىپتى - تىشقانقۇلاق.
ءازىر كەلە كويعان جوق قۇستار بىراق.
گۋىلدەيدى سالقىن جەل ءالسىن-ءالسىن،
الدەقايدا جاتقانداي مىستان جىلاپ، -
دەي كەلىپ، ەكى شۋماقتان سوڭ:
نە ىستەپ جاتىر دەگەندەي تىستاعىلار،
ءىنىم شىقتى دالاعا قۇسقا قۇمار.
...قۇس قاناتى جاۋادى-اۋ بۇگىن-ەرتەڭ...
قار كىلاۋلاي باستادى...
تۇش، جانۋار!.. -
دەيدى سۆەتقالي نۇرجانوۆ «ەرتە كەتكەن قىستاۋدا» ولەڭىندە. بۇندا پوەزياعا ءتان جاقسىلىقتىڭ ءبارى بار، اياقتالۋى دا توسىن. ەلەڭ ەتكىزىپ، قايتا وكۋعا جەتەلەيدى.
گۇلنار سالىقباەۆا:
كيگەنىم ۇستەمدەگى قارا كويلەك...
قارا بوپ كورىنەدى قارالى وي كوپ.
اق كيىمدى دۇنيە اياعانداي،
ارقامنان قاعادى:
«ەندى بارا عوي»، - دەپ. -
پەن:
ءتۇن قارا. ۇستىمدەگى كيىم قارا.
كوڭىلدىڭ مازاسىزداۋ كۇيىن قارا.
كويلەگىم قارا بولسا، قايتەم ەندى،
ول - مەنىڭ جانىم ەمەس، ءۇيىم عانا...- نىڭ اراسىندا اقىن كوڭىل-كۇيىنىڭ اۋمالى-توكپەلىلىگىنە قوسا، ويدى كوركەم پىشىنگە ۇيلەستىرگەن اقىندىق ءتىن بار. بۇلاي دا وي ايتىپ، وقىرمان استارىن ىزدەپ قايتا تاعى ءبىر ورالاتىنداي كۇي كەشتىرۋگە بولادى ەكەن.
بولماسا امانتاي ءشارىپوۆتىڭ:
زيراتتا وسكەن جۋساننىڭ اششى ءدامى،
اششىلىقتان كوزىننەن جاس شىعادى.
كورمەك جاڭبىر كۇيىپ تۇر...
ۇگىتىلدى
ءتورت قۇلاقتى تامداردىڭ تاس-شىدامى، -
دەي كەلە:
مەلشيەدى بەيىتتىڭ بوزعىلت تاسى،
ءمالىم ەدى تۇكتى دە ءسوز قىلماسى،
...ۋداي اششى جۋساندى تىسكە باستىم،
كەرمەك جاڭبىر،
سودان سوڭ - كوزدىڭ جاسى،- دەسە نەگە سەنبەسكە. نەگە قايتا-قايتا وقىپ، استارىنا ۇڭىلمەسكە. وسىنداعى اششى جۋسان... كەرمەك جاڭبىر... كوزدىڭ جاسى پاراللەليزم (جاناسپا) - تراگەديا.
اتالعان اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن كەلتىرىلگەندەي ءۇزىپ-ءۇزىپ، ءۇزىندى وقىماي، ولارمەن تولىق تانىسساڭىزدار شىن مانىندەگى پوەزيا دەڭگەيىن، ونىڭ قانشالىقتى كوركەمدە سۇلۋ، اۋەزدى دە اۋەندى بولعانىن كورىپ سەزىنەسىزدەر. ولاردىڭ سونشالىقتى جۇمباق ءارى قۇپيالىعىنا دا كوز جەتكىزەر ەدىڭىزدەر.
ەندى، اقىن نۇرجان قۋانتايۇلى «اتاجۇرتقا» اسىعىپ بارا جاتىپ:
توسكەيدەن تۇسكەن
توگىلىپ بۇلاق جىرادان،
توسەنىش قۇساپ توبەنىڭ ءشوبى قۇلاعان.
سۋىرتپاق جولدا سۋىرىلىپ الدا بارادى.
سۇراعان جاققا جەتكىزەر، ءوزىڭ سۇرا ودان.-
دەيدى. «جول - اناسى ءىز» دەگەندى اقىن تاقپاقتاپ، اقىلگويلىك كورسەتپەي، ءتىپتى تۋعان جەر تۋرالى اقپارات تا بەرمەي، ءسوز - سۋرەت، ءسوز - بايقاعىشتىق، ءسوز - وبراز، اقىرى ءسوز-ولەڭمەن قالاي جەتكىزەدى.
مىنە، بايقاعاندارىڭىزداي، كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ قايسىسى ناعىز اقىندار قالامىنان تۋىپ، قايسىسى ولەڭدى جاساپ، قۇراستىرۋشى كاسىپقويدىڭ قولىنان شىققانىن بىردەن كورۋگە بولادى ەكەن.
***
ماعان مۇقاعالي اقىن ماقاتاەۆ:
...كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن، - دەگەن تۇستان-اق ولەڭىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىلىپ، «قاسيەتىنەن قارا ولەڭنىڭ اينالىپ»، «قازاقتىڭ ءدال وزىندەي قاراپايىمدىعىن» ءتۇسىنىپ، اقىندىق ءستيلىن ۇلتتىق باعىتتا قالىپتاستىرا باستاعان سىڭايلى كورىنەدى. ارينە، بۇل وعان دەيىن مۇقاعالي اقىن بولمادى، نەمەسە ناشار جازدى دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىز بۇل ويمەن اقىننىڭ قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ قۇدىرەتىن ىزدەنە كەلە سەزىنىپ، جوعارىداعىداي ولەڭ جولدارىن جازعانىن عانا ايتىپ وتىرمىز.
سوڭعى كەزدەرى، مىنە، وسىنداي ءداستۇر جاستار اراسىندا قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. قازاقتىڭ قارا ولەڭى - ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز. ۇلتتىق قۇندىلىق ءۇردىسى ۇزىلمەسە ولەڭ ءورىسىمىزدىڭ كەڭەيگەندىگى. مىسال ما، مىسال:
بىلىسبەك ابدىرازاق اقىن:
دەي كورمەشى ءبىرى ەكەن جەلوكپەنىڭ،
توق وتكەنىن بىلمەدىم، جەل وپكەنىن.
قايسى جىگىت قالاماس جەل جاعىنان
شىت كويلەگى جەلبىرەپ سەن وتكەنىن.
نەمەسە:
تيەر-تيمەس جەرگە ارەڭ تەمىر وكشە،
ءبورى قۋعان بوكەندەي جەلىپ وتسە.
كەلساپ جۇرەك كەۋدەمدى تۇيگىلەيدى-اۋ،
بۇلت-بۇلت ەتىپ بۇرالىپ كەلى بوكسە، - دەيدى. وسى ءبىر شۋماقتارداعى سۋرەت پەن ىرعاق، قاتقىل دىبىستار قۇلاققا توسىن، كوزگە ەرسىلەۋ دە كورىنەر. بىراق تانىس سۋرەت، تانىس تىنىس-تىرشىلىك كورىنىسى ەمەس پە. قازاق تۇرمىس-سالتىنان حاباردار جاندارعا بۇنىڭ ەشقانداي دا ەرسىلىگى جوق. قازاق ولەڭىنىڭ تاعى ءبىر ەلەمەنتى وسىندا جاتىر.
تاعى ءبىر وقىرمان قىزىعار اكىن - ەرمۇرات زەيىپحان. ول:
ءبورىسى ۇليدى،
ءورىسى ءىريدى،
ەل امان ايتەۋىر،
سونىسى ءبىر يگى...
تاعى دا:
ءبىر اتقاندا دارىماي،
ەكى اتقاندا دارىماي،
ۇشكە... ەندى جارىماي
الداپ تا سوققان، زارىڭ-اي!
سوعىپ تا قالعان، سانىڭ-اي!
ارباپ وتكەن، ساعىم-اي...
ساعىم-اي، بەۋ، ساعىم-اي!
ماعان وسى جولدارداعى قازاقى قايىرىم، قايىم ايتىسىنداعىداي ەكپىندى ىرعاق، ءسوز ءيىرىمى ۇنايدى. بۇل سوناۋ ەستە جوق، ەسكى جىلدار ەلەسى ىسپەتتى.
***
بىردە تۋرگەنەۆ تيۋتچەۆ تۋرالى «ۋمنىي، ۋمنىي، كاك دەن، فەدور يۆانوۆيچ» دەپتى. مىنە، ءداپ وسى ءسوزدى مەن قادىر اعا مىرزاليەۆكە ايتار ەدىم. قاداعاڭ ويشىلدىعى، اقىلدىلىعى - ادام ويى مەن تابيعاتىنىڭ جەمىسى. ول - اقىندىقتى اقىلدىلىققا، اقىلدىلىقتى پوەزياعا دەيىن كوتەرگەن قالامگەر. وندا ەپيكالىك پوەما جوق. بىراق، بۇكىل ولەڭى ءومىردىڭ قىر-سىرىن قاۋزاعان، قاۋزاپ كەلە جاتقان تۇتاس پوەما. اقىل پوەماسى. سەزىم جوق دەسەك تاعى قاتەلەسەمىز. ونىڭ رۋحى دا سوندا. ەگەر، ىنجىلگە سەنسەك «دۋح ۆەەت گدە حوچەت» دەيدى. ەندەشە، مىرزاليەۆ پوەزياسى جەر، تۇتاس ەل تىنىسىنداعى رۋح ەكەن.
***
كەيىنگى كەزدەرى ولەڭ-وچەرك، ولەڭ-ەستەلىك، ولەڭ-ماقالا، ولەڭ-فەلەتون قاپتاپ كەتتى. كۇن مەن ءتۇندى جاڭىلىستىرىپ العان ءسابي سياقتى «اقىندارىمىز دا جانر الماستىرىپ العان با؟» دەپ قالاسىڭ.
***
سوڭعى جىلدارى جىر ءمۇشايراسىنىڭ ەتەك الىپ كەتكەنى سونشالىقتى، ونىڭ بەلگىلى ءبىر ءمۇشايراشىلارى دا پايدا بولدى. ءبىز مۇشايراعا قارسى ەمەسپىز، بىراق، ول ءبىر تاقىرىپتى عانا ءسوز ەتىپ قويماي، ەڭ جاقسى ولەڭدەردەن تۇراتىن كەز كەلگەن تاقىرىپتاعى جىرلار بولسا. سوندا تاقىرىپ قۋالاپ، ونى موداعا اينالدىراتىن ءمۇشايراشىلاردان ارىلار ەدىك. مىسالى، ورىس پوەزياسىندا پۋشكين كۇندەرىن وتكىزىپ، وندا دا جىر ءمۇشايراسى بولىپ تۇرادى. ونىڭ بىزدەگىدەن ايىرماشىلىعى، تەك ءبىر ادامعا عانا ارنالعان جىر وقىلماي، اكىننىڭ ەڭ تاڭداۋلى دەگەن (قاي تاقىرىپتا بولماسىن) ولەڭدەرى وقىلادى. ءارى سونىڭ ەڭ جاقسىسىنا بايگە بەرىلەدى. ياعني، بىزدەگىدەي تاقىرىپپەن شەكتەلۋ جوق.
***
قازاق پوەزياسىندا تالاپ پەن تالعام تارازىسىنىڭ باسىن تەڭ ۇستاعان اقىندار بار ما؟ بار. ءبىر-ەكەۋىن عانا ايتايىن: ق.شاڭعىتباەۆ، ە.راۋشانوۆ، ج.بودەشوۆ (اۋمالى-توكپەلى), امانتاي ءشارىپوۆ، نۇرجان قۋانتايۇلى... بۇلاردىڭ ولەڭدەرىندەگى كوركەمدىك، وبراز، مۋزىكا، ءتىل، جالپى پوەتيكالىق سۇلۋلىق مەنى قاتتى قىزىقتىرادى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، قازىر بىزگە ولەڭگە تالاپ قويۋ ارقىلى تالعام قالىپتاستىرماساق بولمايدى. تالعامعا دا تالاس بولۋى ءتيىس.
***
تاعى ءبىر قىزىقتىراتىن اقىن - تەمىرحان مەدەتبەك. ول دىنىنە بەرىك، اينالاسى جۇپ-جۇمىر، جيناقى، تىپ-تىعىز بۇلشىق eتتەي (ويناتۋ ءۇشىن ەمەس) ءسوز بەن سويلەمدى ۇنەمدەي ءبىلىپ، ءتىپتى، فولكلورعا دا بوي الدىراتىن («جەردى جاماپ وتىرعان كەمپىر») ولەڭدەرگە باتىل بارادى.
جاراسقان شە؟ جاراسقان - جاستىعىنا قانشا بەرسە، جاستىعىنان سونشا العان اقىن. اقىندىق ەرىك ەركىندىگى سوندا، جاكەڭدە! ونىڭ شىعارماشىلىق ەركىندىككە اسەر ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس. اقىن پوەزياسىنىڭ ەرەكشەلىگى دە سوندا.
***
يرانبەك، يسرايلدىڭ ءار كەز، ءار ءتۇرلى باسىلىمدارعا باسىلعان توپتامالارىن وقىپ وتىرىپ، دەموكراتيا، جاريالىلىق، ءسوز بوستاندىعى سەكىلدى ۇعىمداردىڭ قازاق پوەزياسىنا قانشالىقتى زيان تيگىزىپ جاتقانىنا كوز جەتكىزەمىن. بۇل اتالعان قاسيەتتى ۇعىمدار «شىعارماشىلىق (پوەتيكالىق) ءتارتىپتى» بۇزباسا كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي، ولاي بولماي وتىر. جاعىمسىز ءيىس... كىجىنۋ... جاۋ ىزدەۋ... پوەزياسىن ەمەس، وزدەرىن-وزدەرى جاۋ ەمەستەردەن قورعاۋ... وسىدان كەلىپ كۇندەلىكتى قالىپقا اينالار، ناقتاپ ايتقاندا، تولىققاندى ءجۇرىپ جاتاتىن ادەبي-پوەتيكالىك (پوەزيا) پروتسەستەن ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ايىرىلىپ قالماساق ەكەن-اۋ دەپ تە ويلايمىن.
***
جاقىندا ازامات رەتىندە سىيلايتىن ءبىر اعام «نەگە ولەڭىمدى باسپايسىڭدار، سەندەرگە نە جازدىم» دەي كەلە، الدىما ەلۋ كىتابى شىققانىن تارتتى. سوندا، ەڭ كوپ دەگەندە ءتورت-بەس كىتابى عانا بار، جەتپىس بەسكە تولسا دا پوەزيالىق قۋات-كۇشى ءالى دە سارقىلماعان قۋاندىق شاڭعىتباەۆتى قايدا قويامىز؟
سول اعالارىم: «وسى مەن گازەتكە قانداي ولەڭ اپارىپ بەردىم، وقىرماننىڭ، پوەزيانىڭ وبالىنا قالمايمىن با؟» دەپ ويلاسا عوي، شىركىن! سوندا، تالاپ پەن تالعام تارازىسىن ءبارىمىز دە تەڭ ۇستار ەدىك.
***
ولەڭ-جىرمەن قازاقتى سىنايتىندار كوبەيدى. ...ەگەر، اباي سىناسا، وندا ونىڭ ءومىر سۇرگەن زامانىن، قوعامىن، ورتاسىن، سو كەزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي-مادەني جاعدايلاردى، وركەنيەتتىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە بولعانىن ەلەپ-ەسكەرگەنىمىز ءجون. ول «مىڭمەن الىسسا»، ونىڭ تاعدىر-تالقىسى، تالاس-تارتىسى، ءتىپتى، ارالاسىپ جۇرگەن جاندارىنىڭ سانا-سەزىمى دە باسقا ەدى عوي. اباي ەرەكشەلىگى، ول قولدان تراگەديا جاساماعان.
سوندىقتان، ونىڭ وي، ينتوناتسياسىن قايتالاپ، ءتىپتى، ءوزىن ابايشا ۇستاپ، ءوزىن ابايشا سەزىنۋ دە ەشكىمگە، ەشقايسىمىزعا دا ابىروي اپەرمەگەن. بۇل - ۇلى اقىننىڭ كولەڭكەسى عانا بولىپ قالۋ. ابايعا ەلىكتە، بىراق، ونىڭ ينتوناتسياسىن، مۇڭ-زارىن، قايعى-قاسىرەتىن، پروبلەماسىن قازىرگى جاعدايعا يكەمدەمە. ول وعان كونبەيدى.
***
قىزىق فاكتى.
بوجە يميا، كاك بولشايا پتيتسا،
ۆىلەتەلو يز موەي گرۋدي.
بۇل - ماندەلشتام.
كەۋدەمنەن كوگالا ۇيرەك «قوش» دەپ ۇشتى.
سول شىركىن كارى جولداس ولەڭ بىلەم...
بۇل - كەمپىرباي.
ءتىپتى، جولما-جول اۋدارما ەمەس پە؟
بۇلاردىڭ الدىڭعىسى XX عاسىردىڭ باسى، كەيىنگىسى ءحىح عاسىر سوڭىنىڭ وكىلى. ال، ەندى، ايىرماشىلىقتارى نەدە؟ الدىڭعىسى اتەيست، قۇدايدى، دالىرەك ايتساق، ونى ءوزى جاراتقان قۇسپەن جاڭىلىستىرۋشى دا، ال، سوڭعىسى تازا يمانعا نەگىزدەلگەن قازاقى پوەتيكالىق قۋاتتىڭ يەسى. ءبىرىنشىسى - بۇكىل الەمدىك كوسموپوليتيزم دە، ەكىنشىسى - ۇلتتىق وي-جۇيەنىڭ جەمىسى.
بىرەۋلەردىڭ وسى وبراز ماندەلشتامدىكى بولعانى ءۇشىن-اق سىلەكەيلەرى شۇبىرىپ جۇرە بەرەدى. ال، ءبىزدىڭ كەمپىرباي ودان ارتىق ايتپاسا، كەم ايتقان با؟ جانە ماندەلشتامنان بۇرىن ايتقان عوي. «اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق» دەگەن وسى...
***
ادام مەن تابيعات، قوعام جانە مەملەكەت اراسىنداعى تەپە-تەندىك بۇزىلعان تۇستا اقىندىق تراگەديا باستالادى. مۇندايدا ۋاقىتشا بولسا دا، سولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتايتىن پۋبليتسيستيكاعا كوشكەن ءجون. ويتكەنى، ول پروبلەمالار ولەڭگە سىيمايدى، ولەڭ تابيعاتى مەن جاراتىلىسىنا كەلمەيدى.
***
ماياكوۆسكي ولەڭدى قالاي دۇرىس جاساۋدى، ياعني كۇراستىرۋدى ۇيرەتتى. («كاك دەلات ستيحي؟» ماقالاسىن وقىڭىز). ال، ەسەنين ولەڭدى قانداي كۇش تۋدىراتىنىڭ جەتكىزە الماي كەتتى. بىراق، ول ونىڭ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بولاتىنىن سەزەتىن.
ءسويتىپ، ماياكوۆسكي ولەڭدى، ايتا بەردى پوەزيانى «دۇرىس جاساپ، شەبەر قۇراۋشى» دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپ، ءوزىنىڭ قۇداي بەرگەن تالانتىن «كەڭىردەگىنەن» ء(وز ءسوزى) باسىپ ءولتىردى. الەمدىك ءسوتسياليزمنىڭ قۇربانى بولدى.
***
ماعان «جاپىراقتار قول سوعىپ تۇر» دەگەنگە قاراعاندا «جاپىراقتار جامىراپ تۇر» دەگەن ۇنايدى. «التىن كۇز» دەگەنشە «قوڭىر كۇز» دەۋدى حوش كورەمىن. الدىڭعى ەكەۋى دە ورىس اقىنىنان اۋدارىلعان كالكا، ال كەيىنگى استى قارايتىلعان قوس تىركەس، تازا قازاقى ۇعىم، قازاقى تۇرمىس-تىرشىلىك، عاسىرلاپ كەلە جاتقان لەكسيكونىمىزداعى ۇلتتىق بوياۋعا تولى رەڭ كورىنىسى. بۇل ۇلتتىق ولەڭنىڭ كوپ قىرلارىنىڭ ءبىرى عانا. بىراق، سوعان قاراماستان بۇل وبرازدار قازىرگى پوەتيكالىق اينالىمعا ءتۇسىپ ءسىڭىسىپ كەتتى. بوتەندىگى جوق.
***
بايرون:
حوچۋ يا بىت رەبەنكوم ۆولنىم.
ەسەنين:
يا حوچۋ بىت وتروكوم سۆەتلىم.
قۋاندىق:
بالا قىلشى بالدىرعان باياعىداي.
مۇقاعالي:
ءسابي بولعىم كەلەدءى.
بۇل نە؟ كونسپەكتىلەۋ مە؟ ارينە، جوق. بۇنى رەمينيستسەنتسيالاۋ (ۇندەسىپ، قايتالانىپ وتىرۋ) دەيدى. رەمينيستسەنتسيالاۋ - تاريحي كاتەگوريا جانە ول ادەبي، شىعارماشىلىق پروتسەستە ۇنەمى كەزدەسىپ وتىرادى. مىسالى، پۋشكيننىڭ «گەني چيستوي كراسوتى» دەگەن جولى جۋكوۆسكيدەن الىنعان. بۇل پروتسەسس پوەتيكالىق باستاۋدىڭ كوزى. ارىسى ۇندەسىپ، ءسوز، سويلەمنىڭ الماسىپ، قايتالانۋى ارقىلى ولەڭ ءورىسى كەڭەيىپ، ىشكى ءيىرىمى بايىعان. ياعني، ءبىر كوركەم دۇنيە مەن ەكىنشى كوركەم دۇنيەنىڭ كوپىرى ىسپەتتەس، بۇل ءتاسىل جاڭا ءمان-ماعىناداعى ولەڭ تۋعىزۋعا سۇمدىق ىقپال ەتكەن.
تاعى ءبىر مىسال، ەسەنيننىڭ «وسەن» دەگەن ولەڭى بار. ونىڭ ەكى جولى:
تيحو ۆ چاششە موججەۆەليا پو وبرىۆۋ.
وسەن - رىجايا كوبىلا - چەشەت گريۆۋ،
دەسە، ال، ەسەنعالي:
جان قالقا جىلدار ءوتتى، ايلار ءوتتى،
ىزعىرىق قويدى جۇتىپ مايدا لەپتى.
تۇراتىن قاسىمىزدا قاسىنىسىپ،
كۇز دەگەن كۇرەڭ تايىم قايدا كەتتى؟ - دەيدى. كوردىڭىزدەر مە، استى سىزىلعان قوس جول ەكى اقىندا دا قايتالانىپ، ولەڭگە ۇلتتىق رەڭك بەرىپ تۇر. وسىنداعى «قاسىنىسىپقا» نازار اۋدارىڭىزدارشى، بۇل - قازاقتىڭ قارا ولەڭىندە ءجيى كەزدەسەتىن ءسوز. ەسەنعالي سونى تۇرمىس-سالت تىرشىلىگىندەگى بوياۋ، ارەكەتپەن قالاي استاستىرىپ، ۇندەستىرىپ جىبەرەدى. مىنە، بۇل ۇلتتىق رەڭك. ياعني، ورىستىڭ ءتول ۇلى اقىنى ەسەنين مەن قازاق توپىراعىنان ونگەن ۇلتتىق اقىن ەسەنعاليدىڭ ۇندەسۋى.
***
ال، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن يران-Faيىپتىڭ:
«ولگەن - ول. كومىلگەن - مەن...» دەگەن قىسقا اڭگىمەسىن وقىپ وتىرىپ، ماسكەۋ ادەبيەت ينستيتۋتىنداعى ۇستازىم يۋري كۋزنەتسوۆتىڭ «درۋگوي» اتتى ولەڭىنىڭ:
سۆەتيت لۋنا سرەدي بەلوگو دنيا،
ۋمەر درۋگوي، ا حورونيات مەنيا. - دەگەن قوس جولى ەرىكسىز ەسىمە ءتۇستى. ەندى، بۇل نە؟ جوعارىداعى رەمينيستسەنتسياعا كەلە مە؟.. ارينە، جوق. ويتكەنى، ول جولما-جول قايتالانىپ وتىرعان جاي عانا. ارى دامىپ، وربىمەگەن. يران-عايىپتىڭ ءوز شەشىم، ءوز ءتۇيىنى جوق. ياعني، تۇپنۇسقانى (كۋزنەتسوۆتىڭ جولىن) دالمە-ءدال قايتالاۋدان اسپاعان. ورىس اقىننىڭ تولعاپ ايتقان ويىنان اسا الماي قالعان. بۇل ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىزدا ەشقانداي استار جوق، ادەبي پروتسەستەگى پىكىر عانا.
***
ءبىر دوسىم جاقىندا تەلەديداردان وقىلعان ولەڭىم تۋرالى: «نەگە ەسكى ولەڭ وقىدىڭ؟» دەپ كىنا ارتتى. شىركىندە ەس بولسايشى. ول ەسكەرىپ-ەلەمەگەن ءبىر جاي، ولەڭ يىستەنىپ، بۇزىلىپ كەتەتىن ەت ەمەس ەكەندىگى.
***
ءبىر كەزدەگى فاريزا اپامىزدىڭ:
سەنسىز ءومىر ءومىر مە؟ قۇرسىن ءبارى!
ولگەن ارتىق مۇنان دا دالا قۇشىپ.
نەمەسە:
باياعى مەنشە قايعى شەككەندەردى
ەشقاشان ايامادىم. مىسقىلدادىم.
بولماسا:
ءومىر دەگەن بۇرقانعان دارياعا
بۇرىمىمنان ۇستاپ اپ لاقتىردىڭ.
سوندا عانا ەسەيىپ، بۇل جالعاندا
ءبارى الدامشى ەكەنىن ءبىر-اق ءبىلدىم - دەگەن جولدارىن وقىپ العان جاس اقىن قىزدارىمىز گ.شامشيەۆا، ش.جۇباتوۆانىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرىپ، مەن ولاردىڭ توگىلگەن كوز-جاسىنان جينالعان تەڭىزدەن ءوتۋ ءۇشىن كەمە جالداۋعا تۋرا كەلەتىندەي كۇي كەشەمىن... ونى ءشامشيانىڭ ءوزى دە:
ەگىلىپ ولەڭىمە سىرىمدى ايتتىم،
سۇرتەمىن كوز-جاسىمدى باسقا نەمەن، - دەپ ايعاقتايدى. اقتالادى. سوعان قاراماي، ءبىز اقىن قىزدارىمىزدى تىم كۇيرەك، بوركەمىك بولۋدان بويلارىن اۋلاق ۇستاۋعا شاقىرار ەدىك. اقىندىق مۇڭنىڭ قىر-سىرى قاشاندا باسقا بولعان. ونى كەيبىر ءومىردىڭ كۇيگەلەك تە، كۇرسىن تولى تۇستارىمەن جاڭىلىستىرىپ الۋعا بولمايدى.
***
سونىمەن، پوەزيا جۇمباق ءارى قۇپيا بولسا، وندا ونى شەشىپ، اشۋعا تىرىسۋدىڭ ءوزى ەرسى... ال، ناعىز اقىن مەن جاساندى اقىندى ايىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ قانشالىقتى شىنايى دا شىنشىلدىعىنا، سوسىن اقيقاتتىعىنا جۇگىنگەن ءجون عوي... ايتا بەردى، ناعىز ولەڭ مەن جاساندى ولەڭدى قۇرىلىم-قۇرىلىسىنا قاراپ اجىراتۋعا بولادى. ءتىپتى، بولماعان جاعدايدا، الماس پەن ءجاي شىنىنى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. قايسىسى وزىنەن ءوزى نۇرلانا، ساۋلە شاشىپ، جاندى بەينەدەي ەلەس بەرىپ تۇرادى. ارينە، الماس. وندا ولەڭ دە سولاي. قان-ءسولسىز، قاتقىل دا قاساڭ، كاسىپقورلىقپەن جاسالعان ولەڭ كۇن تۇسكەندە عانا جىلتىراپ تۇراتىن ءجاي شىنى سەكىلدى. الماستى وڭايلىقپەن سىندىرىپ، كۇيرەتە المايسىن. ال، ءجاي شىنىنى سىندىرۋعا قينالۋدىڭ قاجەتى جوك...
ەندەشە، ناعىز ولەڭنىن ءومىرى ۇزاق. ول بىرتە-بىرتە، اراعا جىلدار سالىپ، جالقىدان جالپىعا كوشەدى دە، جۇمباق ءارى قۇپيا پوەزياعا اينالادى. ونىڭ قايتا-قايتا وقىلىپ، وقىلعان سايىن ءار قىرىنان كورىنە بەرەتىنىنىڭ دە سىرى سوندا بولسا كەرەك.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
