Aldymen, poeziya degen ne? Aqyn kim? Mәselege osy túrghydan kelip, azdy-kópti, shama-sharyqty izdenisten tughan kónil tarazysyna salsam, poeziya - JÚMBAQ әri QÚPIYa eken. Onyng aldynghysy ShEShILIP, songhysy AShYLSA, onda poeziyanyng qadir-qasiyeti ketkeni. Yaghni, ol ejelden, aita berdi, dýnie jaralyp, adamdar qarym-qatynasy bastalghannan kele jatqan, eshkim týbine jetpegen, kiyeli de qasterdi úghym.

Álgi, poeziya JÚMBAQ әri QÚPIYa degen týsinigimdi, Shekspir komediyasynyng Odrey atty keyipkeri «Chto takoe poeziya? veshi ly eto nastoyashaya?» degen saualmen rastasa, al, endi bir grek abyzy «Ya znay,chto eto takoe, no sprosiyte menya - y ya uje ne znay» - deydi de, ony odan әri JÚMBAQTANDYRA, QÚPIYaLANDYRA týsedi. Solary dúrys ta shyghar, sirә!

Qúdaydyng qúdiretimen basyna baq ta, sor da bop qonghan poeziyany tudyrushy (jasaushy, jazatyn da emes) aqyn kim? Filosof V.Soloviev «Poet - jres» dese, Blok «Chto takoe poet? Chelovek, kotoryy pishut stihami? Net, konechno. On nazyvaetsya poetom ne potomu, chto on piyshet stihami, no on piyshet stihami, to esti privodit v garmonii slova y zvuk, potomu chto on - syn garmonii, poet» deydi.

Aldymen, poeziya degen ne? Aqyn kim? Mәselege osy túrghydan kelip, azdy-kópti, shama-sharyqty izdenisten tughan kónil tarazysyna salsam, poeziya - JÚMBAQ әri QÚPIYa eken. Onyng aldynghysy ShEShILIP, songhysy AShYLSA, onda poeziyanyng qadir-qasiyeti ketkeni. Yaghni, ol ejelden, aita berdi, dýnie jaralyp, adamdar qarym-qatynasy bastalghannan kele jatqan, eshkim týbine jetpegen, kiyeli de qasterdi úghym.

Álgi, poeziya JÚMBAQ әri QÚPIYa degen týsinigimdi, Shekspir komediyasynyng Odrey atty keyipkeri «Chto takoe poeziya? veshi ly eto nastoyashaya?» degen saualmen rastasa, al, endi bir grek abyzy «Ya znay,chto eto takoe, no sprosiyte menya - y ya uje ne znay» - deydi de, ony odan әri JÚMBAQTANDYRA, QÚPIYaLANDYRA týsedi. Solary dúrys ta shyghar, sirә!

Qúdaydyng qúdiretimen basyna baq ta, sor da bop qonghan poeziyany tudyrushy (jasaushy, jazatyn da emes) aqyn kim? Filosof V.Soloviev «Poet - jres» dese, Blok «Chto takoe poet? Chelovek, kotoryy pishut stihami? Net, konechno. On nazyvaetsya poetom ne potomu, chto on piyshet stihami, no on piyshet stihami, to esti privodit v garmonii slova y zvuk, potomu chto on - syn garmonii, poet» deydi.

Qosh, sonymen, aqyn turaly arghy-bergi jazghandargha kóz jýgirtip, oy tastasaq, sóz, sóilemdi úiqastyryp, belgili bir yrghaq pen buyngha týsirgenning bәri aqyn kórinbeydi. Yaghni, olar jazghan (tudyrghanmen janylystyrmanyzdar) ólender poeziyagha jatpaydy... Al, birdi-ekili ólenderi bolsa, ol «erinbegen etikshi boladynyn» kerimen kelgen dýniyeler. Mashyqtanudyng jemisi. Onyng ózinde de onda jan-sól bolmaydy... Jәy aitu ghana bar.

***

Aqyndar óleng tudyryp, ony ómirge keltirushiler men jasap-qúrastyrushylar bolyp eki topqa bólinedi. Aldynghylary naghyz aqyndar da, songhylary aqyndar emes, yaghni, kәsipqorlar. Tipti, olardy «qazaq - ólenshi halyq» dep qalyptasqan úghym-ýrdisinen órgen diyletanttar men grafomandar deuge de bolady. Songhylary kez kelgen taqyrypqa, nendey de jaghday men jaygha, qazaqsha aitqanda «shópti de, shóngeni de» óleng ete alady. Dúrysyn aitqanda, olar ólendi otqa da, sugha da salyp, ony qúl etip júmsaydy. Tek ólenge ózi qúl bolmaydy. Áriyne, búl ókinishti. Odan da әri ketsek, aghayyn-tughan, qúda-jekjat, dos-jaran, toy-tomalaq, jeke lauazymdy adamdargha óleng arnap, mýshәirashylyqqa boy aldyrady. Áriyne, oghan shek koiygha bolmaydy, biraq ol ólendi qoljaulyqqa ainaldyru bolmasa kerek qoy.

***

Naghyz aqyndardyng ólenderi - JÚMBAQ әri QÚPIYa, olardyng týbine jete almay qayta-qayta oqyp, qayta-qayta oralugha mәjbýr bolasyn. Sonda da aldyrmaydy. Mәngiligi de sonda bolsa kerek. Al, endi, kәsipqoy diyletant әri grafoman aqyndardyng ólenin aqparat ne kýndelikti maqala-felieton sekildi oqyp, qajetti mәlimet alasyng da qoyasyn. Qayta oralu joq. Mysal ma?

***

Mysaly:

Saryarqa - sayyn aimaq, shirkin dalam,

Aqynnan alaqúiyn jyr tyndaghan.

Jýregim shegirtkedey, shyr-pyr qagham,

Audandarda, auyldarda, kóshelerde

Siresken Petr, Pavel Sergeevter -

Súr qarday sýbesi әli jyrtylmaghan,

Sekildi búl qazaqta úl tumaghan -

Oylar maza bermeydi bir kýn maghan.

bolmasa:

Kóp aitqanmen úraghay úrandardy,

Túran qaldy, oqylmay Qúran qaldy

nemese:

Nesin bilding onyng da , nesin kórdin,

Týiini joq sheshim men kesimderdin.

taghy bireui:

Án azayyp ómirde,

sәn azayyp...

Alayaqtar janyma jara jayyp,

Zúlymdyqtar sýliktey sumang qaghyp,

Jaqsylyqtyng barady sany azayyp.

songhy:

Kimge kerek búl tirlik, nege kerek?

Súrap kórshi, zekiydi «Nemene?», - dep.

Qangha bitken qazyna - baylyq-au dep,

Jatqan jan joq talantty elep erek.

 

...Batyry men qazaqtyng aqynynan,

Baghasy artyq býginde saudagerdin.

(Osy keltirilgen ólenderding avtoryn atap, kórsetkim kelmedi. Jeke basqa qatysty bir sebebi bar. Oqyrmannan keshirim súraymyn.) Búl kóp jylghy «aqyndyq» mashyqtyng jemisi. Atalghan joldar qúdaydyng keudege kúya salghan sәulesi arqyly emes, filologiyalyq bilim, «qazaq - ólenshi halyq» degen úghymnyng esiginen syghalay qarap, poeziyagha synalay engen kәsipqordyng jazghandary. Oghan úly Áuezov «...әdebiyet taratushylary gazetpen qosaqtalyp (!) kýndegi ómirining tereninen tergen aqyn bolmaydy» degenin qossaq, jogharydaghy ólenderding qúty odan әri qasha týsedi.

Sosyn, «talantty elep-eskerip jatqan joq», «búl tirlik nege kerek?» degen joldar da - Ótirik. Tirlik - tirilerge qajet, talant baghalanyp ta, baghasyn alyp ta jatyr. Oghan әlemdik әdebiyetpen iyq tirestire alatyn QAZAQ ÁDEBIYETI kuә.( Búl әngime Islam Zikibaev turaly bolatyn - A. Á.)

Aqyn - aqiqat jarshysy. Aqiqatty aitu ketik-kemshilikti terip, ornyn toltyra almay jatqan olqylyqty tizbelep ólenge qosu emes. Ol gazet-jurnaldardaghy maqalalardy kóshirip ólenge týsiru de bolmas. Bir kýndik shyndyq bar da, mәngilik aqiqat bar. Aqyn sonyng songhysyn jyrgha qosuy kerek.

***

Aytpaqshy, «...gazetpen qosaqtalyp» demekshi, gazetten shyghady, bizding bir gazetimizde tosyndau aidar bar. Men, gazet qyzmetkerlerining niyetin, kónil-kýiin jaqsy týsinemin. Olar atalghan aidar arqyly qoghamdaghy, ómirdegi, tipti, basqa da kemshilikterdi kórsetip, soghan tosqauyl bolsaq degen oy bildiredi. Qúptarlyq, qosylarlyq. Biraq, mәselening ekinshi jaghy, sol aidarda boyyna kórkemdik pen súlulyq, muzyka men obraz, shúrayly da shyrayly, aqiqaty men nәziktigi jarasymdy poeziyany qaradýrsinge ainaldyryp, jaydaq ta jalan, batyl da ashy aitamyn dep ómirdi qap-qara adam qaraghysyz etip, qúbyjyqqa ainaldyrar ólenderding basylyp (jaryq kórdimen janylystyrmanyzdar) jatqanymen gazet qyzmetkerlerining sharualary bar ma eken? Mysaly, bir jyr qorytyndysynda ólenin júrt aldynda oqyp, týbi ýlken aqyn bolady degen Baqytjan Aldiyar inimning sol aidardaghy «Kórpesine qaramay» atty ólenindegi:

Áperbaqan zamannyng

Ádisine alanmyn.

Áp jylanday arbasqan

Áreketi adamnyn.

***

Auyp kelgen bi, әkim

Belge týidi úyatyn.

Qazaqstan - keng kórpe

Barlyq últ siyatyn.

 

Tәubamyzdy tarsyndyq,

Saudanyzdy arsyndyq.

Kórse kýler kýlli әlem

Kórpe astynda bar súmdyq.

***

Bar baylyghyn satsa eli

Qaydan aqsyn baq seli?

Múnday taqyr zamannan

Aqyrzaman jaqsy edi - degen shumaqtardy qalay týsinemiz?! Ólendi tolyq keltiruge bolar edi. Ony qajet dep tappadyq. Búl syrtqy poshym-pormymen ólen... Úiqas, taghy, taghy ólenge qajet elementterding birazy bar. Tek búl shynayylyqtan ada, poeziyagha tәn shygharmashylyq erik erkindiginen tys jazu ýshin jazu kerektiginen payda bolghan syrty býtin, ishi týtin ólen.

Bolmasa belgili aqynymyz Túrsynhan Ábdirahmanovanyn:

Sóile, qalam,

Keltire әser, ajaryn.

Jetkize ait:

Halyqtyn kórgen azaryn.

«Investorlar» dep ýzdikken barlyq basshynyn,

Kózi bolghanyn ait múnmenen nala, nazanyn - dep bastalatyn «Sóile, qalam, sóile...» degen ólenine qanday syn aitamyz.

Meninshe, gazetke ólenning kadir-qasiyetin ketiretin múnday aidar kerek pe ózi...

***

Mana, naghyz aqyndardyng ólenderi JÚMBAQ әri  QÚPIYa degenbiz.

 

Neni kórmek tólshi qyz kól ainadan?

Malda jýrip jan bar ma qaraymaghan...

Boz saulyqtar sýzisip jatyr syrtta,

Boylarynda arqardyng qany oinaghan, -

 

dep bastalyp:

 

Bәlkim, qayta biyligin qúrmaq Aqpan?!

Jalyqty ghoy bala da syrghanaqtan...

Bir pәle bar, әiteuir, kelmey túryp,

Bosaghany mysyqqa tyrmalatqan! -

( Boran aldynda. Tynyshtyqbek Ábdikәkimov)

dep týiilgen qos shumaq arasyndaghy adam men tabighat ýndestigi, qogham men zaman lebine kózge kórinbeytin jýlge-jýieler arqyly astasady da, qayta-qayta oqugha mәjbýr etedi.

Otyrghan ar jaghynda qara jaldyn,

Jol týsip auylyma bara qaldym.

Jol týsip auylyma bara qalsam,

Shuyly estilmeydi balalardyn...-

 

degen shumaq pen:

 

Pash etip bir shyndyghyn әigili eldin,

Túr belin qayystyryp qayghy jerdin.

Keshqúrym bosaghadan syghalaghan,

Kelindey qysyr qalghan Aydy kórdim, - (Arghy bette... Jәrken Bódeshov) degen shumaqtar arasynda aqyn qazirgi demografiyalyq ahual, ómirge bala keltiruding azayyp ketkenin kórkem til, obrazben qalay әdemi jetkizedi. Átten, men bolsam atalghan ólendegi birli-ekili shumaqty qysqartyp-aq tastar edim.

Jusan býrin jarypty - tyshqanqúlaq.

Ázir kele koyghan joq qústar biraq.

Guildeydi salqyn jel әlsin-әlsin,

Áldeqayda jatqanday mystan jylap, -

dey kelip, eki shumaqtan son:

Ne istep jatyr degendey tystaghylar,

Inim shyqty dalagha qúsqa qúmar.

...Qús qanaty jauady-au býgin-erten...

Qar kylaulay bastady...

Túsh, januar!.. -

deydi Svetqaly Núrjanov «Erte ketken qystauda» óleninde. Búnda poeziyagha tәn jaqsylyqtyng bәri bar, ayaqtaluy da tosyn. Eleng etkizip, qayta okugha jeteleydi.

Gýlnar Salyqbaeva:

Kiygenim ýstemdegi qara kóilek...

Qara bop kórinedi qaraly oy kóp.

Aq kiyimdi dýnie ayaghanday,

Arqamnan qaghady:

«Endi bara ghoy», - dep. -

pen:

Týn qara. Ýstimdegi kiyim qara.

Kónilding mazasyzdau kýiin qara.

Kóilegim qara bolsa, qaytem endi,

Ol - mening janym emes, ýiim ghana...- nyng arasynda aqyn kónil-kýiining aumaly-tókpeliligine qosa, oidy kórkem pishinge ýilestirgen aqyndyq tin bar. Búlay da oy aityp, oqyrman astaryn izdep qayta taghy bir oralatynday kýy keshtiruge bolady eken.

Bolmasa Amantay Shәripovtin:

Ziratta ósken jusannyng ashy dәmi,

Ashylyqtan kózinnen jas shyghady.

Kórmek janbyr kúiyp túr...

Ýgitildi

Tórt qúlaqty tamdardyng tas-shydamy, -

 

dey kele:

 

Melshiyedi beyitting bozghylt tasy,

Mәlim edi týkti de sóz qylmasy,

...Uday ashy jusandy tiske bastym,

Kermek janbyr,

sodan song - kózding jasy,- dese nege senbeske. Nege qayta-qayta oqyp, astaryna ýnilmeske. Osyndaghy ashy jusan... kermek janbyr... kózding jasy parallelizm (janaspa) - tragediya.

Atalghan aqyndardyng ólenderinen keltirilgendey ýzip-ýzip, ýzindi oqymay, olarmen tolyq tanyssanyzdar shyn mәnindegi poeziya dengeyin, onyng qanshalyqty kórkemde súlu, әuezdi de әuendi bolghanyn kórip sezinesizder. Olardyng sonshalyqty JÚMBAQ әri QÚPIYaLIGhYNA da kóz jetkizer edinizder.

Endi, aqyn Núrjan Quantayúly «Atajúrtqa» asyghyp bara jatyp:

 

Tóskeyden týsken

tógilip búlaq jyradan,

Tósenish qúsap tóbening shóbi qúlaghan.

Suyrtpaq jolda suyrylyp alda barady.

Súraghan jaqqa jetkizer, ózing súra odan.-

 

deydi. «Jol - anasy iz» degendi aqyn taqpaqtap, aqylgóilik kórsetpey, tipti tughan jer turaly aqparat ta bermey, sóz - suret, sóz - bayqaghyshtyq, sóz - obraz, aqyry sóz-ólenmen qalay jetkizedi.

Mine, bayqaghandarynyzday, keltirilgen mysaldardyng qaysysy naghyz aqyndar qalamynan tuyp, qaysysy ólendi jasap, qúrastyrushy kәsipqoydyng qolynan shyqqanyn birden kóruge bolady eken.

***

Maghan Múqaghaly aqyn Maqataev:

...Kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin,

Shekpen jauyp ózine qaytaramyn, - degen tústan-aq ólenining qadir-qasiyetin bilip, «qasiyetinen qara ólenning ainalyp», «qazaqtyng dәl ózindey qarapayymdyghyn» týsinip, aqyndyq stiylin últtyq baghytta qalyptastyra bastaghan synayly kórinedi. Áriyne, búl oghan deyin Múqaghaly aqyn bolmady, nemese nashar jazdy degen sóz emes. Biz búl oimen aqynnyng qazaqtyng qara ólenining qúdiretin izdene kele sezinip, jogharydaghyday óleng joldaryn jazghanyn ghana aityp otyrmyz.

Songhy kezderi, mine, osynday dәstýr jastar arasynda qalyptasyp kele jatyr. Qazaqtyng qara óleni - últtyq qúndylyghymyz. Últtyq qúndylyq ýrdisi ýzilmese óleng órisimizding keneygendigi. Mysal ma, mysal:

Bilisbek Ábdirazaq aqyn:

Dey kórmeshi biri eken jelókpenin,

Toq ótkenin bilmedim, jel ópkenin.

Qaysy jigit qalamas jel jaghynan

Shyt kóilegi jelbirep sen ótkenin.

nemese:

Tiyer-tiymes jerge әreng temir ókshe,

Bóri qughan bókendey jelip ótse.

Kelsap jýrek keudemdi týigileydi-au,

Búlt-búlt etip búralyp keli bókse, - deydi. Osy bir shumaqtardaghy suret pen yrghaq, qatqyl dybystar qúlaqqa tosyn, kózge ersileu de kóriner. Biraq tanys suret, tanys tynys-tirshilik kórinisi emes pe. Qazaq túrmys-saltynan habardar jandargha búnyng eshqanday da ersiligi joq. Qazaq ólenining taghy bir elementi osynda jatyr.

Taghy bir oqyrman qyzyghar akyn - Ermúrat Zeyiphan. Ol:

Bórisi úlidy,

Órisi iriydi,

El aman әiteuir,

Sonysy bir iygi...

 

taghy da:

Bir atqanda darymay,

Eki atqanda darymay,

Ýshke... Endi jarymay

Aldap ta soqqan, zaryn-ay!

Soghyp ta qalghan, sanyn-ay!

Arbap ótken, saghym-ay...

Saghym-ay, beu, saghym-ay!

Maghan osy joldardaghy qazaqy qayyrym, qayym aitysyndaghyday ekpindi yrghaq, sóz iyirimi únaydy. Búl sonau este joq, eski jyldar elesi ispetti.

***

Birde Turgenev Tutchev turaly «Umnyi, umnyi, kak deni, Fedor Ivanovich» depti. Mine, dәp osy sózdi men Qadyr agha Myrzaliyevke aitar edim. Qadaghang oishyldyghy, aqyldylyghy - adam oiy men tabighatynyng jemisi. Ol - aqyndyqty aqyldylyqqa, aqyldylyqty poeziyagha deyin kótergen qalamger. Onda epikalyk poema joq. Biraq, býkil óleni ómirding qyr-syryn qauzaghan, qauzap kele jatqan tútas poema. Aqyl poemasy. Sezim joq desek taghy qatelesemiz. Onyng ruhy da sonda. Eger, Injilge sensek «duh veet gde hochet» deydi. Endeshe, Myrzaliyev poeziyasy jer, tútas el tynysyndaghy ruh eken.

***

Keyingi kezderi ólen-ocherk, ólen-estelik, ólen-maqala, ólen-felieton qaptap ketti. Kýn men týndi janylystyryp alghan sәby siyaqty «Aqyndarymyz da janr almastyryp alghan ba?» dep qalasyn.

***

Songhy jyldary jyr mýshәirasynyng etek alyp ketkeni sonshalyqty, onyng belgili bir mýshәirashylary da payda boldy. Biz mýshәiragha qarsy emespiz, biraq, ol bir taqyrypty ghana sóz etip qoymay, eng jaqsy ólenderden túratyn kez kelgen taqyryptaghy jyrlar bolsa. Sonda taqyryp qualap, ony modagha ainaldyratyn mýshәirashylardan arylar edik. Mysaly, orys poeziyasynda Pushkin kýnderin ótkizip, onda da jyr mýshәirasy bolyp túrady. Onyng bizdegiden aiyrmashylyghy, tek bir adamgha ghana arnalghan jyr oqylmay, akynnyng eng tandauly degen (qay taqyrypta bolmasyn) ólenderi oqylady. Ári sonyng eng jaqsysyna bәige beriledi. Yaghni, bizdegidey taqyryppen shektelu joq.

***

Qazaq poeziyasynda talap pen talgham tarazysynyng basyn teng ústaghan aqyndar bar ma? Bar. Bir-ekeuin ghana aitayyn: Q.Shanghytbaev, E.Raushanov, J.Bódeshov (aumaly-tókpeli), Amantay Shәripov, Núrjan Quantayúly... Búlardyng ólenderindegi kórkemdik, obraz, muzyka, til, jalpy poetikalyq súlulyq meni qatty qyzyqtyrady. Múny aityp otyrghanym, qazir bizge ólenge talap qon arqyly talgham qalyptastyrmasaq bolmaydy. Talghamgha da talas boluy tiyis.

***

Taghy bir qyzyqtyratyn aqyn - Temirhan Medetbek. Ol dinine berik, ainalasy júp-júmyr, jinaqy, typ-tyghyz búlshyq ettey (oynatu ýshin emes) sóz ben sóilemdi ýnemdey bilip, tipti, foliklorgha da boy aldyratyn («jerdi jamap otyrghan kempir») ólenderge batyl barady.

Jarasqan she? Jarasqan - jastyghyna qansha berse, jastyghynan sonsha alghan aqyn. Aqyndyq erik erkindigi sonda, Jәkende! Onyng shygharmashylyq erkindikke әser etpeui mýmkin emes. Aqyn poeziyasynyng ereksheligi de sonda.

***

Iranbek, Israildyng әr kez, әr týrli basylymdargha basylghan toptamalaryn oqyp otyryp, demokratiya, jariyalylyq, sóz bostandyghy sekildi úghymdardyng qazaq poeziyasyna qanshalyqty ziyan tiygizip jatqanyna kóz jetkizemin. Búl atalghan qasiyetti úghymdar «shygharmashylyq (poetikalyq) tәrtipti» búzbasa kerek edi. Ókinishke oray, olay bolmay otyr. Jaghymsyz iyis... Kijinu... Jau izdeu... Poeziyasyn emes, ózderin-ózderi jau emesterden qorghau... Osydan kelip kýndelikti qalypqa ainalar, naqtap aitqanda, tolyqqandy jýrip jatatyn әdebiy-poetikalyk (poeziya) prosesten týptin-týbinde aiyrylyp qalmasaq eken-au dep te oilaymyn.

***

Jaqynda azamat retinde syilaytyn bir agham «Nege ólenimdi baspaysyndar, senderge ne jazdym» dey kele, aldyma elu kitaby shyqqanyn tartty. Sonda, eng kóp degende tórt-bes kitaby ghana bar, jetpis beske tolsa da poeziyalyq quat-kýshi әli de sarqylmaghan Quandyq Shanghytbaevty qayda qoyamyz?

Sol aghalarym: «Osy men gazetke qanday óleng aparyp berdim, oqyrmannyn, poeziyanyng obalyna qalmaymyn ba?» dep oilasa ghoy, shirkin! Sonda, talap pen talgham tarazysyn bәrimiz de teng ústar edik.

***

Ólen-jyrmen qazaqty synaytyndar kóbeydi. ...Eger, Abay synasa, onda onyng ómir sýrgen zamanyn, qoghamyn, ortasyn, so kezdegi әleumettik-ekonomikalyq, sayasiy-mәdeny jaghdaylardy, órkeniyetting qanshalyqty dengeyde bolghanyn elep-eskergenimiz jón. Ol «mynmen alyssa», onyng taghdyr-talqysy, talas-tartysy, tipti, aralasyp jýrgen jandarynyng sana-sezimi de basqa edi ghoy. Abay ereksheligi, ol qoldan tragediya jasamaghan.

Sondyqtan, onyng oi, intonasiyasyn qaytalap, tipti, ózin Abaysha ústap, ózin Abaysha sezinu de eshkimge, eshqaysymyzgha da abyroy әpermegen. Búl - úly aqynnyng kólenkesi ghana bolyp qalu. Abaygha elikte, biraq, onyng intonasiyasyn, mún-zaryn, qayghy-qasiretin, problemasyn qazirgi jaghdaygha iykemdeme. Ol oghan kónbeydi.

***

Qyzyq fakti.

Bojie imya, kak bolishaya ptisa,

Vyletelo iz moey grudiy.

Búl - Mandelishtam.

Keudemnen kógala ýirek «qosh» dep úshty.

Sol shirkin kәri joldas óleng bilem...

Búl - Kempirbay.

Tipti, jolma-jol audarma emes pe?

Búlardyng aldynghysy XX ghasyrdyng basy, keyingisi HIH ghasyr sonynyng ókili. Al, endi, aiyrmashylyqtary nede? Aldynghysy ateist, qúdaydy, dәlirek aitsaq, ony ózi jaratqan qúspen janylystyrushy da, al, songhysy taza Imangha negizdelgen qazaqy poetikalyq quattyng iyesi. Birinshisi - býkil әlemdik kosmopolitizm de, ekinshisi - últtyq oi-jýiening jemisi.

Bireulerding osy obraz Mandelishtamdiki bolghany ýshin-aq silekeyleri shúbyryp jýre beredi. Al, bizding Kempirbay odan artyq aitpasa, kem aitqan ba? Jәne Mandelishtamnan búryn aitqan ghoy. «Auyldaghynyng auzy sasyq» degen osy...

***

Adam men tabighat, qogham jәne memleket arasyndaghy tepe-tendik búzylghan tústa aqyndyq tragediya bastalady. Múndayda uaqytsha bolsa da, solardyng qay-qaysysynyng da múnyn múndap, joghyn joqtaytyn publisistikagha kóshken jón. Óitkeni, ol problemalar ólenge syimaydy, óleng tabighaty men jaratylysyna kelmeydi.

***

Mayakovskiy ólendi qalay dúrys jasaudy, yaghny kúrastyrudy ýiretti. («Kak delati stihiy?» maqalasyn oqynyz). Al, Esenin ólendi qanday kýsh tudyratynyng jetkize almay ketti. Biraq, ol onyng qúdaydyng qúdiretimen bolatynyn sezetin.

Sóitip, Mayakovskiy ólendi, aita berdi poeziyany «dúrys jasap, sheber qúraushy» dәrejesine deyin kóterilip, ózining qúday bergen talantyn «kenirdeginen»  (óz sózi) basyp óltirdi. Álemdik sosializmning qúrbany boldy.

***

Maghan «japyraqtar qol soghyp túr» degenge qaraghanda «japyraqtar jamyrap túr» degen únaydy. «Altyn kýz» degenshe «Qonyr kýz» deudi hosh kóremin. Aldynghy ekeui de orys aqynynan audarylghan kalika, al keyingi asty qaraytylghan qos tirkes, taza qazaqy úghym, qazaqy túrmys-tirshilik, ghasyrlap kele jatqan leksikonymyzdaghy últtyq boyaugha toly reng kórinisi. Búl últtyq ólenning kóp qyrlarynyng biri ghana. Biraq, soghan qaramastan búl obrazdar qazirgi poetikalyq ainalymgha týsip sinisip ketti. Bótendigi joq.

***

Bayron:

Hochu ya byti rebenkom volinym.

Eseniyn:

Ya hochu byti otrokom svetlym.

Quandyq:

Bala qylshy baldyrghan bayaghyday.

Múqaghaliy:

Sәby bolghym keledi.

Búl ne? Konspektileu me? Áriyne, joq. Búny reminissensiyalau (ýndesip, qaytalanyp otyru) deydi. Reminissensiyalau - tarihy kategoriya jәne ol әdebi, shygharmashylyq proseste ýnemi kezdesip otyrady. Mysaly, Pushkinning «Geniy chistoy krasoty» degen joly Jukovskiyden alynghan. Búl prosess poetikalyq bastaudyng kózi. Arysy ýndesip, sóz, sóilemning almasyp, qaytalanuy arqyly óleng órisi keneyip, ishki iyirimi bayyghan. Yaghni, bir kórkem dýnie men ekinshi kórkem dýniyening kópiri ispettes, búl tәsil jana mәn-maghynadaghy óleng tughyzugha súmdyq yqpal etken.

Taghy bir mysal, Eseninning «Oseni» degen óleni bar. Onyng eki joly:

Tiho v chashe mojjevelya po obryvu.

Oseni - ryjaya kobyla - cheshet grivu,

dese, al, Esenghaliy:

Jan qalqa jyldar ótti, ailar ótti,

Yzghyryq qoydy jútyp mayda lepti.

Túratyn qasymyzda qasynysyp,

Kýz degen kýreng tayym qayda ketti? - deydi. Kórdinizder me, asty syzylghan qos jol eki aqynda da qaytalanyp, ólenge últtyq renk berip túr. Osyndaghy «qasynysypqa» nazar audarynyzdarshy, búl - qazaqtyng qara óleninde jii kezdesetin sóz. Esenghaly sony túrmys-salt tirshiligindegi boyau, әreketpen qalay astastyryp, ýndestirip jiberedi. Mine, búl últtyq renk. Yaghni, orystyng tól úly aqyny Esenin men qazaq topyraghynan óngen últtyq aqyn Esenghaliyding ýndesui.

***

Al, «Qazaq әdebiyeti» gazetinen Iran-Fayyptyn:

«Ólgen - Ol. Kómilgen - Men...» degen qysqa әngimesin oqyp otyryp, Mәskeu Ádebiyet institutyndaghy ústazym Yuriy Kuznesovtyng «Drugoy» atty óleninin:

Svetit luna sredy belogo dnya,

Umer drugoy, a horonyat menya. - degen qos joly eriksiz esime týsti. Endi, búl ne? Jogharydaghy reminissensiyagha kele me?.. Áriyne, joq. Óitkeni, ol jolma-jol qaytalanyp otyrghan jay ghana. Ary damyp, órbimegen. Iran-Ghayyptyng óz sheshim, óz týiini joq. Yaghni, týpnúsqany (Kuznesovtyng jolyn) dәlme-dәl qaytalaudan aspaghan. Orys aqynnyng tolghap aitqan oiynan asa almay qalghan. Búl sóz etip otyrghanymyzda eshqanday astar joq, әdeby prosestegi pikir ghana.

***

Bir dosym jaqynda teledidardan oqylghan ólenim turaly: «Nege eski óleng oqydyn?» dep kinә artty. Shirkinde es bolsayshy. Ol eskerip-elemegen bir jay, óleng iyistenip, búzylyp ketetin et emes ekendigi.

***

Bir kezdegi Fariza apamyzdyn:

Sensiz ómir ómir me? Qúrsyn bәri!

Ólgen artyq múnan da dala qúshyp.

nemese:

Bayaghy menshe qayghy shekkenderdi

Eshqashan ayamadym. Mysqyldadym.

bolmasa:

Ómir degen búrqanghan dariyagha

Búrymymnan ústap ap laqtyrdyn.

Sonda ghana eseyip, búl jalghanda

Bәri aldamshy ekenin bir-aq bildim - degen joldaryn oqyp alghan jas aqyn qyzdarymyz G.Shәmshiyeva, Sh.Júbatovanyng ólenderin oqyp otyryp, men olardyng tógilgen kóz-jasynan jinalghan tenizden ótu ýshin keme jaldaugha tura keletindey kýy keshemin... Ony Shәmshiyanyng ózi de:

Egilip ólenime syrymdy aittym,

Sýrtemin kóz-jasymdy basqa nemen, - dep aighaqtaydy. Aqtalady. Soghan qaramay, biz aqyn qyzdarymyzdy tym kýirek, borkemik boludan boylaryn aulaq ústaugha shaqyrar edik. Aqyndyq múnnyng qyr-syry qashanda basqa bolghan. Ony keybir ómirding kýigelek te, kýrsin toly tústarymen janylystyryp alugha bolmaydy.

***

Sonymen, poeziya JÚMBAQ әri QÚPIYa bolsa, onda ony ShEShIP, AShUGhA tyrysudyng ózi ersi... Al, naghyz aqyn men jasandy aqyndy aiyru ýshin olardyng shygharmalarynyng qanshalyqty shynayy da shynshyldyghyna, sosyn aqiqattyghyna jýgingen jón ghoy... Ayta berdi, naghyz óleng men jasandy ólendi qúrylym-qúrylysyna qarap ajyratugha bolady. Tipti, bolmaghan jaghdayda, almas pen jәy shynyny kóz aldynyzgha elestetip kórinizshi. Qaysysy ózinen ózi núrlana, sәule shashyp, jandy beynedey eles berip túrady. Áriyne, almas. Onda óleng de solay. Qan-sólsiz, qatqyl da qasan, kәsipqorlyqpen jasalghan óleng kýn týskende ghana jyltyrap túratyn jәy shyny sekildi. Almasty onaylyqpen syndyryp, kýirete almaysyn. Al, jәy shynyny syndyrugha qinaludyng qajeti jok...

Endeshe, naghyz ólennin ómiri úzaq. Ol birte-birte, aragha jyldar salyp, jalqydan jalpygha kóshedi de, JÚMBAQ әri QÚPIYa poeziyagha ainalady. Onyng qayta-qayta oqylyp, oqylghan sayyn әr qyrynan kórine beretinining de syry sonda bolsa kerek.

(Jalghasy bar)

Abai.kz