ءار جىلى نوبەل سىيلىعى بەرىلەر ءسات تاياعان سايىن «قازاق جازۋشىسى قاشان نوبەل سىيلىعىن الادى؟» دەگەن ۇلى ساۋال كوكىرەگىمىزدى تىرنايدى. سوسىن، امالسىز كەلەر كۇندەردەن ءۇمىت كۇتەمىز. نوبەل سىيلىعى قازىرگى ادەبيەتتىڭ ولشەمى بولا المايدى دەپ مۇرىن شۇيىرۋگە تاعى بولمايدى. مىسالى، جاپون ادەبيەتىن جارتى الەمگە تانىتقان وسى نوبەل سىيلىعى ەدى.

شىنى كەرەك، قازاق ادەبيەتى الەم­­گە كەشەگى كەڭەس كەزەڭىندە تا­نىل­دى. ودان بەرى دە وتىز جىل اۋناپ ءوتتى. ادەبيەتىمىزدىڭ ەندىگى كۇيى قانداي، الەمدىك سىيلىقتارعا نەگە ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلاردىڭ تۋىندىلارى ۇسىنىلمايدى دەگەن سۇراقتار تۋىنداعالى دا كوپ بولدى. ۇسىنۋعا ابدەن بولادى، بىراق ءبىز­دىڭ قالامگەرلەر وسىعان دەيىن جازىپ-سىزعاندارىن قازاق تىلىندە جازىپ، ۇزاسا ورىس تىلىنە اۋدارتقىزدى. ال الەمدىك ادەبيەت ۇلكەن تىلدەرگە اۋدارىلعان ادەبيەتتەرمەن ساناسادى، سونى وقيدى، سارالايدى، شەشىم شىعارادى. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ مۇحيت اسىپ، شۆەد اكادەمياسىنا جەتۋىنە دە وسى جول سەبەپكەر بولعانى شىندىق.

باياعىدا امەريكالىق اقىن بوب ديلان نوبەل سىيلىعىن العاندا، «نوبەلدەن ادىلدىك كەتتى» دەپ شۋلا­دىق. ال ديلاننان قۋاتتى اقىندار ءبىزدىڭ ەلدە دە كوپ ەكەنى راس. مىسالى، ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «بوزاڭعا ءبىت­كەن بوز جۋسان»، «امال دەگەن ايىڭىز»، «قارا باۋىر قاسقالداق» جيناقتارىن اعىلشىن نەمەسە شۆەد تىلىنە ويىن، فيلوسوفيالىق ءيىرىمىن، ماعىناسىن ءدال جەتكىزىپ اۋدارسا، قايسى الەمدىك سىيلىققا ۇسىنساق تا بەتىمىز جارىق بولارى ءسوزسىز ەدى. اقىندىق سەنىمى مەن قۋاتى ءالسىز ادام «ات تاعالاپ، اتان قومداپ ەرجەتكەن، ەڭ سوڭعى اقىن مىنا مەن ەم بۇل ماڭدا»، دەي الماس ەدى. جالپى، ەسەنعالي راۋشانوۆتا الەمدىك ادەبيەتتىڭ قازىرگى ولشەمىنە ساي كەلەتىن، وقىرمان ۇناتاتىن جىرلار وتە كوپ. باسى جوق قارا قۇناننىڭ ولەڭدەگى كورىنىسىن بىزدەن باسقا حالىق­تىڭ اقىنى جازا الماس.

«قوشتاساتىن كۇن بۇگىن،
قارا قۇنان شاينايدى-اي
ءبىر سۋلىعىن.
ەڭ سوڭعى رەت
الىپ شىقتىم قورادان،
باسىڭ ازات، بار،
بارا عوي، قۇلدىعىم.
ءسويتىپ ەلدەن كەتكەنمىن،
قىرساۋدى دا، جۇيرىكتى دە
كوپ كوردىم.
قابا جالدى قارا قۇنان بوپ مەنى
ءتۇن ىشىندە وياتادى وتكەن كۇن.
باۋرايىندا سوناۋ كەلىنتوبەنىڭ
سەلتيىپ ءبىر تۇرادى ءۇنسىز سەرەگىم.
ەر-تۇرمانىن،
تۇرقىن تۇتاس كورەمىن،
باسى قايدا،
باسى نەگە جوق ونىڭ؟!».

وسى ولەڭدى قارا قۇناننىڭ جوعالۋى ەمەس، تۇتاس ادامنىڭ، ونىڭ رۋحىنىڭ جوعالۋى، اداسۋى دەپ تۇسىنگەن ابزال. الەمدىك ادەبيەت وسىنداي سۇيەكتى شىعارمالاردى جاق­سى باعالايدى.

ال «كوك تۇرىكتەر سارىنى» ءبىز­دىڭ ارعى عاسىرلارداعى سانامىز­دى، قالتارىستا قالعان قۇندى­لىقتا­رى­مىزدى ەسىمىزگە تۇسىرگەن وتتى شى­عار­­ما، ولمەس تۋىندى. اۆتورى – قا­زىر­گى كلاسسيك اقىنىمىز تەمىرحان مەدەت­بەك. اقىننىڭ جىرىن ءبىز تاڭ­داي قاعا وقىدىق، ال وسى جىرلار­دى الەم وقىرماندارى وقىسا، قا­لاي قابىلدار ەدى؟ ءبىزدىڭ وزگە دە اقىنداردىڭ ولەڭ­دەرى نوبەل سىيلىعىن الىپ جات­قان اقىنداردىڭ جىرلارىنان كەم ەمەس. كەم بولىپ تۇرعانى تاعى دا سول – اۋدارما. ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى، عالىم جايلىباي سياقتى اقىنداردىڭ جىر جيناقتارى اۋدارىلسا، اۋدارىلىپ قانا قويماي، دۇرىس ناسيحاتتالسا، وڭدى بولار ەدى. بۇل ءسوزدى ايتقانداعى ماقساتىمىز – الەم ادەبيەتىن بىرەر شىعارمامەن باسى ءبۇتىن مويىنداتۋ ەمەس، ولاردى ءبىزدىڭ ادەبيەتپەن تانىستىرۋ، ءارى قارايعى جول اۆتوردىڭ ءوز قۇل­شىنىسىندا.

اقىن سەرىك اقسۇڭقارۇلى «نوبەل سىيلىعى» دەگەن ولەڭ جازدى. بۇل كىسى دە لايىق ادام. كوپتىڭ ويىندا جۇرگەن تۇيتكىلدەردى ولەڭ ارقىلى ايتا بىلگەن سەكەڭنىڭ دە بۇل سىيلىققا وكپەسى قارا قازانداي.

«ءبىز بىلمەيتىن
مۇنىڭ دا پالەسى كوپ،
جارىلقاماس قازاقتى
ءدال وسى كەپ؟
ۇلى ولجەكەڭ الماعان نوبەلىڭنەن،
اقىلى بار قازاقتىڭ دامەسى جوق.
و دا جىلدا قۇبىلىپ، تۇرلەنەدى،
سوڭىندا ونىڭ –
جاھاننىڭ ىرگەلى ەلى.
نەگە وعان تولستوي ەلپ ەتپەدى؟
وسى ارىستان بىلەدى بىردەڭەنى...
جاعدايىمدى كوكتەگى
بىلەدى بۇلت،
بۇلت تۇگىلى، قۇداي-اۋ،
بىلەدى قىرت.
مەملەكەتتىڭ سىيلىعىن
ازەر العان،
نوبەل مەنىڭ – نە تەڭىم؟
كۇلەدى جۇرت...».

بۇل سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ كوز­قاراسى. ال نوبەل سىيلىعى تۋرالى جاھاندا قولىنا قالام ۇستاعان قانشا ادام بولسا، سونشاما كوزقاراس بار ەكەنى شىندىق.

نوبەل سىيلىعىنا لا­ي­ىق قازاق جازۋشىسىنان الدىمەن تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆتى ايتار ەدىم. ونىڭ شىعارمالارى ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ قاعاز بەتىندەگى بەينەسى. مەيلى ەۋروپا، مەيلى باتىس ادەبيەتى بولسىن، ءبارى وزدەرى بىلمەيتىن، جاڭا­لىق دەپ سە­زىنەتىن دۇنيەنى وقىعىسى كەلەدى. بۇل تۇرعىدان تىنىمباي نۇر­ماعانبەتوۆ تۋىندىلارى ولاردىڭ سۇرانىسىنا تولىق جا­ۋاپ بەرە الار ەدى. ايى­بىمىز – ونىڭ شىعارما­لا­­رىن اعىل­شىن نەمەسە كەڭ تارالعان تىلدەر­گە اۋدارماعانىمىز. «جىلاننىڭ ۋىن» اعىلشىن تىلىنە اۋدارساق، ول جاقت­اعى وقىرمان قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى قازىناسىنا تاڭداي قاعارى ءسوزسىز. ويتكەنى بۇل شىعارمادا جان بار، كادىمگى وگەي تاعدىر الدىندا قاي­سار­لىقپەن قۇرباندىق بەرگەن ادام­­نىڭ جانى. جان پول سارتردىڭ: «كەيىپكەرىم تاۋعا شىقتى دەمە، تاۋعا شىعار» دەگەن ءپرينتسيپىن دە وسى شىعارما ءوز بيىگىندە ورىنداپ تۇر. وزگە ۇلتتىڭ وكىلىنە قۇلدانعان ەكى كەيىپكەردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى، ءۇمىتى، تراگەدياسى شىعارمانى وقىعان ءاربىر وقىرماندى سەلت ەتكىزبەي قوي­مايدى. سەبەبى وقىرماننىڭ ۇلتى باسقا بولعانىمەن، جۇرەك بىرەۋ، سە­زىم ورتاق. ماي تولى قازاندا جانىپ جاتقان باۋىرىنىڭ جان ازابىن ەستى­گەن كەيىپكەر ءۇشىن كىم بولسا دا، قايعىرۋعا حاقىلى.

تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆتە الەم­­دىك ادەبيەتتىڭ كوشىنە ۇيالماي قوساتىن شىعارمالار كوپ. سونىڭ ءبىرى – «ايقاي» پوۆەسى. بۇل تۋىندى تەك ءبىزدىڭ حالىقتىڭ، تۇركى جۇرتىنىڭ باسىنداعى مۇڭ-نالانى عانا ەمەس، تۇتاس ادامزاتتىڭ باسىنداعى تراگەديانى ايتادى، سول بارىستا تۋىن­داعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. نو­بەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مو ياننىڭ «جاڭالىق ەڭ الدىمەن جاڭا ءومىر مەن تىڭ كەيىپكەردەن تۋادى» دەگەن كوزقاراسى وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ ءبىزدىڭ ادەبيەتتە ۇنەمى تىڭ كەيىپكەر مەن جاڭا­لىق اكەلىپ، دارا دۇنيەلەر جازا الدى. ەگەر نۇرماعانبەتوۆتىڭ «جىلاننىڭ ۋى»، «ايقاي»، «شال، مايا جانە جەل» اتتى رومانعا بەرگىسىز پوۆەستەرى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلسا، الەمدىك ادەبيەتتى مويىنداتپاساق تا، ولاردىڭ بىزبەن ساناسۋىنا مۇمكىندىك الار ەدىك. تاعى دا سول «اتتەگەن-ايى­مىز» بۇل شىعارمالار ۇزاسا ورىس تىلىنە اۋدارىلدى، ال ۇلكەن تىلدەرگە اۋدارىلۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كىرگەن جوق.

قازاق ادەبيەتىندە كوپ وقىلعان جازۋشىنىڭ ءبىرى – مۇحتار ماعاۋين. مەنىڭشە، بۇل جازۋشىنىڭ «شاقان شەرىسى»، «قىپشاق ارۋى»، «سارى قازاق» سياقتى ۇلكەن وي ايتقان شى­عارمالارىن الەم تىلدەرىنە اۋدارۋ قاجەت. مۇحتار ماعاۋين شىعارما جازۋدى ابدەن مەڭگەرگەن قالامگەر رەتىندە جازعان دۇنيەلەرى شەتەل وقىر­ماندارىنا دا ۇنايتىنى ءسوزسىز. سو­سىن ونىڭ تۋىندىلارى تەك ءبىر جاق­­تى ەمەس، ىشىندە ادام جانى، تا­ريح سىرى، ەركىندىككە ۇمتىلۋ سياق­تى كوركەم شىعارمانىڭ باعاسىن بيىكتەتۋگە قاجەتتى دەتالدار كوپ. دۋلات يسابەكوۆتىڭ دە دەسى بار، قالامى جۇيرىك ەكەنى راس. ونىڭ پاسپورتىنا اينالعان «قارعىن» رومانى، «سۇيەكشى»، «گاۋھار تاس»، «اپكە» شىعارمالارى دا سىيلىق الۋعا لايىق.

ال تولەن ابدىكتىڭ «ءولىارا»، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» رو­مان­­دارى ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ ۇلى جەتىس­تىكتەرىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. قۇرۋعا بەت العان ۇندىستەر تراگەدياسىن جا­زۋ ارقىلى حالقىنىڭ باسىنداعى قيىن­دىقتى استارلاپ ايتىپ ەلدى ەركىندىككە ۇمتىلۋعا ۇندەيتىن شىعارمانى جاھان وقىرمانى جاتسىنبايدى. 1993 جىلى نوبەل سىيلىعىن العان امەريكالىق جازۋشى توني مورريسوننىڭ دا بىرنەشە رومانى جوعالىپ بارا جاتقان ۇلتتى، ۇلىستى، ءداستۇردى جوقتاپ، ولاردى ازاتتىققا شاقىرادى. بۇنداي يدەيا­لار الەمدىك ادەبيەتتە ۇلكەن سۇرا­نىسقا يە. سول سەبەپتى، تولەن ءاب­دىك­تىڭ شىعارمالارىنىڭ الپاۋىت سىيلىقتاردان مۇمكىندىگى بار ەكەنىن وقىرمان ەسىنە سالعىمىز كەلەدى. ءتىپتى «پاراسات مايدانى» مەن «وڭ قولدىڭ» ءوزى سۇرانىسقا يە شىعارمالار بولاتىنىنا كۇمانىمىز جوق. ماڭىزدىسى – بۇل شىعارمالار شەت تىلدەرىنە ساپالى اۋدارىلسا.

جاپون ۇكىمەتىنىڭ جىل سايىن مىق­­تى جازۋشىلارىنىڭ شىعار­ما­لا­رىن الەمدىك تىلدەرگە اۋدارتىپ، وزگە جۇرتتىڭ وقىرماندارىنا، جاھان ادەبيەتىنە تاڭداۋلى دۇنيەلەر ۇسىناتىن جاقسى ءۇردىسى بار. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىرگە دەيىن ولاردا ادەبيەت سالاسى بويىنشا ءۇش ءبىر­دەي نوبەل لاۋرەاتى بار. ءاري­نە، قالامگەر بولعاسىن، نوبەل سىيلىعىمەن ساناسپاۋعا دا جول جوق. بىزدە ءسوز كوپ، قۇلشىنىس از ەكەنىن جاسىرعىمىز كەلمەيدى. «ول سىيلىقتى ءبىزدىڭ جازۋشىلار قاشان الادى؟» دەگەن جالاڭ ۇراننان گورى ەڭ الدىمەن جاقسى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ جۇمىسىنا ات سالىسقانىمىز ابزال. ويتكەنى نوبەل سىيلىعى قازاق تىلىندە جازىلعان شىعارمالارعا بەرىلمەيدى.

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz