الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بىرىندەگى «قاپتاعاي» توبىنداعى «بەلگىسىز جاننىڭ» جازباسىن «Abai.kz» وقىرمدارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. سونىمەن:

«لاتىنعا وتەمىز» دەپ جىنىگىپ جۇرگەندەرگە: «الدىمەن، حالىقتىڭ كەم دەگەندە توقسان پايىزىن قازاقشا سويلەتىپ الىڭدار»، - دەپ اقىرعىم كەلەدى. سەبەبى، ءالىپبيدى ء(الفاۆيتتى)  وزگەرتۋ دەگەن – ونسىز دا توقىراپ تۇرعان قازاقشا ساۋاتتىلىق ماسەلەسىن كورگە تىعىپ تىنۋى مۇمكىن. مەنىڭشە، بۇل دا بىرەۋلەردىڭ اقشا جاساۋ جولى سەكىلدى. قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى مەن ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ ءىسى - ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى ءتيىس! ەگەر الدا-جالدا لاتىن الىپبيىنە كوشە قالساق، وندا قازاعى دا، ورىسى دا وعان جاپپاي كوشۋى قاجەت. ال بۇلاي بولماسا، قازاق ءتىلدى قازاقتار مەن ورىس ءتىلدى قازاقتار بولاشاقتا ءبىرىن-ءبىرى وقي المايتىن، تۇسىنبەيتىن توبىرعا ءبولىنىپ كەتەدى. ونىڭ سوڭى وزبىر ورىستىڭ «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىنا اينالادى. ءبىر مەمەلەكەتتە ەكى ءتۇرلى الىپبيمەن ساۋات اشۋ دەگەن -  مەمەلەكەتتى كوپەكورنەۋ ىدىراتۋ ماقساتىنا باعىتتالعان وتە قاۋىپتى ارەكەت.  بۇعان ەش ۋاقىتتا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، يمپەرياليستىك-شوۆينيستىك رەسەيمەن جانە قازاقستاننىڭ ورىسقۇل بيلىگىمەن جاعالاسىپ ۇزاق جىلدار ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولامىز. سوندىقتان، ازىرشە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى توقتاتا تۇرعان ءجون دەپ ويلايمىن.

جالپى قازاقستاندا لاتىنشا ءالىپبيدى دۇرىس ەنگىزىپ، دۇرىس قاداعالاپ، ونى قازاق ءتىلىنىڭ، قازاقتاردىڭ پايداسىنا جاراتاتىن، سوعان كەپىل بولاتىن مەحانيزمدەر جوق. كەزىندە كيريل ءالىپبيىن ەنگىزىپ، دامىتۋعا سەبەپ بولعان كومەكشى فاكتورلار مەن توتاليتارلىق تەتىكتەر قازىر - جوق. ءالىپبي اۋىستىرۋ باستاماسىنىڭ ەشقانداي تەحنولوگيالىق، لينگۆيستيكالىق نەگىزى جوق. بۇل — تەك ساياسي شەشىم عانا. جانە ساياسي شەشىم بولعاندا دا بارىنشا بەيكونسترۋكتيۆ، قىسقامەرزىمدىك، جەمە- جەمگە كەلگەندە ءوزىن-ءوزى اقتامايتىن، وزەكتىلىك مەرزىمى AI, VR, AR زامانى قارساڭىندا عانا ەمەس، ينتەرنەت پايدا بولماي تۇرىپ ءوتىپ كەتكەن شەشىم. سويتە تۇرا قاۋىپ-قاتەرى (ساياسي ەمەس، ساۋات، قارجى تۇرعىسىندا) كوپ شەشىم:

1) قازاقشا بىلمەيتىندەر لاتىن الىپبيىنە وتكەننەن قازاقشا ءبىلىپ كەتپەيدى.

2) قازاقشا بىلەتىندەر بىراق ەشتەڭە وقىمايىندار كەنەت قازاقشا وقىمىستى بولىپ كەتپەيدى.

3) ەسەسىنە قازاقشا جازىپ، سىزىپ ، وقيتىن ءتىلدى جاقسى مەنگەرگەن ءتىرى ادامدارعا قوسىمشا جۇكتەمە كوبەيەدى. ونى تابانعا تاس قويىپ قاداعالايتىن جۇيە جوق.

4) قوستىلدىلەر باسىمدىقتى باسقا اعىلشىن، ت.ب. تىلدەرىنە بەرىپ، اعىلشىنشا ەركىن بىلمەتىندەر (قازاقشا جازىلعان لاتىن قارپىنەن ءسال قولايسىزدىق كورسە بولدى), كيريلشە جازىلعان ورىسشا ماتىندەردى جيىرەك تۇتىنا باستايدى. ياعني كيريلشە (سلاۆيان) الىپبيدەن قاشىپ، لاتىنعا ءوتۋ ەمەس، جاپپاي ورىس تىلىنە تىعىلعاننىڭ كوكەسىن كورەمىز. حالقىمىزدىڭ 80 پايىزى ورىسشا بىلەتىنىن ەسكەرسەك، جاڭا الىپبيمەن باس اۋىرتقانشا - ورىسشا جازا سالۋ، ورىسشاسىن وقي سالۋ ىڭعايلىراق بولادى. قازىردىڭ وزىندە ءتىلى قيىنداۋ ءماتىن كورسە، ورىسشاسى بار ما دەيتىندەر كوپ. ارينە، تىلگە پاتريوتتىق، ۇلتشىلدىق سياقتى سەزىمدەردى العا تارتۋعا بولادى. بىراق ريسك-مەنەدجمەنت زاڭى بويىنشا، بۇلار ەسەپكە الىنبايتىن، الۋعا تۇرمايتىن فاكتورلار.

جۋان جالاڭاش سىمدى اقىل-ەسى بار ادام جالاڭ قولىمەن ۇستامايدى عوي. دەپ اڭقاۋ دولبارعا سۇيەنىپ، 300 ۆولتتىق كابەلدى ارشىپ، كوپشىلىك جەرگە قويا بەرگەنمەن تەڭ ارەكەت بۇل. ءالىپبي مەن تىلدەگى كەز-كەلگەن تۇبەگەيلى رەفورما قازىر قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ قارقىنىنا بالتا شابۋ قاۋپى بار. ەگەر قازاق ءتىلى قازاقستاندا ءوز ساياسي، رەسمي، ەكونوميكالىق جانە عىلىمي تۇعىرىندا نىق وتىراتىنداي، قازاق تىلىندە عانا ءبىلىم بەرەتىن، ءارى ستەنفورد، گارۆارد، يەل، وكسفورد وقۋ ورىندارىمەن دەڭگەيلەس، الەمدىك دەڭگەيدە جوعارى ءبىلىم بەرەتىن، الايدا ولاردان ارزان بولاتىن، سول سەبەپتى الەمنىڭ ءار تارابىنداعى اقشاسى جەتپەگەن تالانتتى بالالار مىقتى ءبىلىم ءۇشىن قازاقشا ۇيرەنۋگە تالپىناتىن جاعدايدا بولساق، ءتىلدىڭ قازىرگى كۇيىن تاۋەكەلگە سالۋعا بولار ەدى. نەمەسە كەرىسىنشە، قازاقتاردىڭ كوبى ءارىپ تانىمايتىن ساۋاتسىز بولىپ، ايرىلۋدان قورقاتىنداي دانەڭەمىز جوق بولسا (وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعىداي).

لاتىن دەپ قاقساپ جۇرگەندەردىڭ كوبى الەمگە ءوز دەڭگەيىنەن قارايتىن كوپتىلدى ازاماتتار.

ولاردىڭ تۇگى كەتپەيدى. سەبەبى ولار قازاق تىلىندە جازا بىلگەنىمەن، اقپاراتتانۋ، تانىم ارتتىرۋ تۇرعىسىندا قازاق تىلىنە تاۋەلدى ەمەس.

مەن دە كوپتىلدىمىن، ماعان دا لاتىن قيىن بولمايدى. بىراق قازاق ءتىلى سايقال ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ءالىپبيىن قايتا-قايتا وزگەرتىپ كەلدى. اقىرى - "توتەشە جازاتىن قازاق", "لاتىنشا جازاتىن قازاق", "كيريلشە جازاتىن قازاق" بوپ ءبولىنىپ قالدىق تا، ودان ەس جيعانشا ونداعان جىلدار وتە شىقتى.

وسى تىلىمىزگن تىنىشتىق بەرەيىكشى. ءتىلىنىڭ مارتەبەسى مەن جازۋ دەموگرافياسى مىقتى تىلدەر — جازۋى بىرنەشە عاسىر تۇراقتى بولعان ەلدەر. جاپونيا، قىتاي، اراب، اعىلشىن، حيندي ت.ب.

ءسال كۇتسەك، جاساندى ينتەللەكت ءتىلىمىزدى زەرتتەپ، ۇيرەنىپ، ەڭ ءتيىمدى تاڭبالاۋ ءتاسىلىن ساراپتاپ، ءوزى-اق ەسەپتەپ بەرەدى.

كەز كەلگەن نارتاۋەكەل ءتىل جاعدايىن ارتقا سۇيرەۋى مۇمكىن. بىراق كوپتىلدىگە ءبارىبىر. ول ءتىلدى لاتىنعا پرەستيج ءۇشىن اۋىستىرعىسى كەلەدى. "گۇل بولماسا كۇل بولسىن، نە جوق بولىپ جوعالسىن، نە باتىس ەلدەرى سياقتى لاتىنشا بولسىن" دەپ تالتايۋعا ىڭعايى بار.

ال قارىم-قاتىناستا تەك قازاقشاعا ءموليىپ وتىرعان، قازاقشانىڭ ومىرشەڭدىگىنە ءوزىنىڭ ءومىر-دەڭگەيى تىكەلەي تاۋەلدى ادامعا ونداي جايباراقاتتىق بۇيىرماعان.

قازاقشادان باسقا ءتىل بىلمەي قينالعان بۇقارا حالىق ەندى كيريلشە ساۋاتىن ىسىرىپ تاستاپ، ءالىپبيدىى ەجىكتەۋگە التىن ۋاقىتىن سارپ ەتۋى قيىن.

قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ستاتۋسى تاۋەكەل كوتەرەتىن جاعدايدا ەمەس.

قورىتا ايتسام، ونسىز دا قازاقشا سايراپ جۇرگەن قالىڭ بۇقارا حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ ساپاسىن، الەۋەتىن وزگەرتە الماساڭدار، تىلىنە رەفورما جاساپ اۋرە بولماڭدارشى.

تاۋەكەلگە قولدارىڭىز قىشىپ تۇرسا، جەكە تابىسىڭىزعا لاتىنشا جازاتىن كورپۋس اشىپ، سوندا كيبەرنەتيكادان ساباق بەرىڭىزدەر، سول الىپبيمەن مەملەكەتتەن كومەك سۇراپ، ەلدەن قولداۋ كۇتپەي دالەلدەڭىز. لاتىنشا جازاتىن قازاقتاردىڭ اعىلشىن ءتىلىن بىلمەي-اق عىلىمدا، تەحنولوگيادا قاراقۇلاق كيريلشە قازاقتان وزا شاباتىنىن. سوندا ءسىزدى مىسال ەتەمىز. ال ازىرگە لاتىن ءالىپبيى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جوبا ەمەس.

گۋمانيتارلىق ماسەلەدە يدەيانى لابوراتوريالىق ۆاكۋمدا قاراستىرىپ، سونىڭ نەگىزىندە شەشىم جاساۋ - قاۋىپتى. ءتىل ەمەس، قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن الەۋەتىن باسقادان كەم سانايتىن ميعا رەفورما جاساۋ كەرەك!

Abai.kz