زەينەپ احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» اتتى كىتابى - ۇلتتىق پەداگوگيكا ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال.

كەلىن كىسىگە قۇلدىق ۇرمايدى، قۇرمەت كورسەتەدى

...جاقىندا عالامتوردان ءبىر اقىننىڭ جاڭا ءدىني بەتاشارىن وقىدىق. سول تۋىندىسىنا جازعان العىسوزىندە اۆتور كەلىننىڭ ۇلكەندەرگە سالەم سالۋىن اللا تاعالاعا سەرىك قوسقانمەن بىردەي ەتىپ سيپاتتاپ، اقىرىندا: «كەلىننىڭ ەكى جاعىنا ارناۋلى ەكى ادام تۇرىپ الىپ، ونى زورلىقپەن بۋدديستەردىڭ تاس قۇدايلارىنا شوقىناتىنىنداي ەتىپ كەلسە-كەلمەس، بالاعا دا، جاتقا دا، تويعا كەلگەننىڭ كۇللىسىنە جانە كۇللى جۇرتتىڭ كوزىنشە توڭقاڭداتۋدىڭ ەش كەرەگى جوق»، - دەپ سالىپتى.

وكىنىشكە قاراي، قازىر قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن يسلام شاريعاتىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، وزدەرى دە جەتىك بىلە بەرمەيتىن ماسەلەنى وزگەگە «ۇعىندىرماققا» ۇمتىلىپ، اقىرىندا وزدەرى شاتاسقانىمەن قويماي، جاستاردىڭ دا نانىم-سەنىمىن بۇزىپ جۇرگەندەر از ەمەس. ايتپەسە ءار حالىقتىڭ عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان ءوز ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، ءجون-جورالعىسى بار ەكەنى، ونداي ۇلتتىق دۇنيەتانىم ۇلگىلەرىنىڭ ءدىني قاعيدالارعا قايشى كەلمەيتىنى، قايتا كوپ جاعدايدا ءوزارا ۇندەسىپ، ۇيلەسىپ جاتاتىنى باياعىدان ءمالىم ەمەس پە؟

وسى ماسەلە تۋرالى قازاقتىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىشۇلى اتامىزدىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆا ءوزىنىڭ «بابالار اماناتى» كىتابىندا انىق تا قانىق ەتىپ جازىپتى:

زەينەپ احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» اتتى كىتابى - ۇلتتىق پەداگوگيكا ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال.

كەلىن كىسىگە قۇلدىق ۇرمايدى، قۇرمەت كورسەتەدى

...جاقىندا عالامتوردان ءبىر اقىننىڭ جاڭا ءدىني بەتاشارىن وقىدىق. سول تۋىندىسىنا جازعان العىسوزىندە اۆتور كەلىننىڭ ۇلكەندەرگە سالەم سالۋىن اللا تاعالاعا سەرىك قوسقانمەن بىردەي ەتىپ سيپاتتاپ، اقىرىندا: «كەلىننىڭ ەكى جاعىنا ارناۋلى ەكى ادام تۇرىپ الىپ، ونى زورلىقپەن بۋدديستەردىڭ تاس قۇدايلارىنا شوقىناتىنىنداي ەتىپ كەلسە-كەلمەس، بالاعا دا، جاتقا دا، تويعا كەلگەننىڭ كۇللىسىنە جانە كۇللى جۇرتتىڭ كوزىنشە توڭقاڭداتۋدىڭ ەش كەرەگى جوق»، - دەپ سالىپتى.

وكىنىشكە قاراي، قازىر قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن يسلام شاريعاتىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، وزدەرى دە جەتىك بىلە بەرمەيتىن ماسەلەنى وزگەگە «ۇعىندىرماققا» ۇمتىلىپ، اقىرىندا وزدەرى شاتاسقانىمەن قويماي، جاستاردىڭ دا نانىم-سەنىمىن بۇزىپ جۇرگەندەر از ەمەس. ايتپەسە ءار حالىقتىڭ عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان ءوز ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، ءجون-جورالعىسى بار ەكەنى، ونداي ۇلتتىق دۇنيەتانىم ۇلگىلەرىنىڭ ءدىني قاعيدالارعا قايشى كەلمەيتىنى، قايتا كوپ جاعدايدا ءوزارا ۇندەسىپ، ۇيلەسىپ جاتاتىنى باياعىدان ءمالىم ەمەس پە؟

وسى ماسەلە تۋرالى قازاقتىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىشۇلى اتامىزدىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆا ءوزىنىڭ «بابالار اماناتى» كىتابىندا انىق تا قانىق ەتىپ جازىپتى:

«مۇسىلمان بولۋدى «الدىمەن اراب بولۋ، سولاردىڭ سالتىن ۇستاۋ» دەپ تۇسىنەتىندەر بەتاشاردى دۇرىس كورمەيدى ەكەن. كەلىننىڭ سالەم سالۋى يسلامدا جوق، قۇدايعا قوساق قوسقان كۇنا ەكەن. ەندى اتا-بابالارىمىزدىڭ سول «قۇدايسىزدىعىن» تۇزەۋ ءۇشىن قايسىبىر تويلاردا كەلىنگە سالەم سالعىزبايتىن «بىلگىشتەر» ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ عاسىرلاردان امان ءوتىپ كەلە جاتقان سالتىنا توپىراق شاشىپ، ساندىراق ۋاعىزدارىن سارناتىپ ءجۇر. قۇس ەكەش قۇس تا ۇياسىنا ساڭعىتپايدى. «قازاقتىڭ جەلىسى ۇزىلمەي كەلە جاتقان سالتى نەگە يسلامدا جازىلۋى كەرەك ەدى؟» دەۋ ويلارىنا كىرىپ تە شىقپايدى. قازاق - يسلامنان بۇرىن دا ءومىر ءسۇرىپ، ەل بولعان حالىق. ءدىن ۇلتتان جوعارى تۇرسا، وندا ول حالىق ۇلت رەتىندە جويىلماي ما؟! يسلام، حريستان، بۋددا دەگەن ۇلتتار بار ما؟ جوق! قازاق، ورىس، تۇرىك، قىتاي، ت.ب. دەگەن ۇلتتار بار. ءدىن - ادامنىڭ سەنىمى، جاراتۋشىنى ىزدەۋى، ونى تانۋى، ىشكى نيەت تازالىعى، رۋحاني پاك سەزىم يىرىمدەرى. دۇنيەجۇزىندەگى الۋان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى يسلام ءدىنىن قابىلداعان، بىراق ءومىر ءسۇرۋ، قالىپتاسۋ جولىنداعى تەك وزىنە ءتان ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسىن دا ۇستايدى. سوندا قارا ورامالعا تۇمشالانعاندار مەن يەگىنىڭ استىنا قاۋعاداي ساقال ءوسىرىپ، اق دامبالىنىڭ بالاعىن دالباڭداتقاندار «تازا» مۇسىلمان ەكەن دە، قالعانىمىز كاپىر بولعانىمىز با؟ كاپىر دەگەن كىم ءوزى؟ ول - قۇدايعا سەنبەيتىن، وبالدى تۇسىنبەيتىن، ساۋاپتى جاساي المايتىن، پارىزدى وتەمەيتىن، كۇنانى مويىندامايتىن، تىرشىلىگىنە شۇكىرشىلىك ەتپەيتىن ادام. مۇنى ماعان ءبىر كەزدەرى اتا وسىلاي ءتۇسىندىرىپ ەدى.

ال كەلىن سالەمىنە قايتا ورالساق... كەلىن ادامعا قۇلدىق ۇرىپ، تابىنىپ جاتقان جوق. ول ۇلكەنگە كىشىلىك، ىزەت-ءىلتيپات كورسەتىپ تۇر. قازاقتا «ادامعا تابىنبا، جامانعا جالىنبا» دەيتىن ءسوز بار. قازاق كىسىگە تابىنباعان، قۇرمەت كورسەتىپ، باس يگەن. قۇدايدان كەيىنگى قادىرلەيتىنى - سالت-ءداستۇرى... قۇراندا، نە پايعامبارىمىزدىڭ ۇلاعاتتى حاديستەرىنىڭ قاي جەرىندە «اتا-اناعا، جاسى ۇلعايعان قارتقا قۇرمەت كورسەتپە» دەپ جازىلعان ەكەن؟» (187-بەت).

قازاقتىڭ شىنايى مىنەز-قۇلقىن، وزگە ۇلتتاردان ەرەكشەلەپ تۇراتىن بولمىس-ءبىتىمىن، ءتولتۋما مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ناعىز كۇرەس قىزۋعا ءتيىس شاق ەمەس پە قازىر؟ ەندەشە ءبىز نەگە ءالى كۇنگە الگىندەي «وزگەنىڭ قاڭسىعىنا تاڭسىق» كورسەقىزارلىققا، قالا بەردى كورسوقىرلىققا جول بەرىپ وتىرمىز؟ الدە ازىرگە ولارعا زەينەپ اپايدىڭ جازعانىنداي دالەلدى پىكىر، دايەكتى ءسوز ارقىلى عانا قارسى تۇرۋعا ءماجبۇرمىز بە؟ ءسوزدىڭ سۇيەكتەن وتەتىنى، ءجون ءۋاجدىڭ جۇيەسىن تاباتىنى راس بولسا، تۇيسىنگەن جان تۇپكىلىكتى ناتيجە شىعارا السا، سوعان دا تاۋبە دەرمىز.

باتىردى باسقا قىرىنان تانىتقان كىتاپ

«بابالار اماناتى» - اۆتوردىڭ باياعى «شۋاقتى كۇندەرىنىڭ» جالعاسى ىسپەتتى، وقىعان جاننىڭ ويىنا وي، بىلىمىنە ءبىلىم قوساتىن، كوكىرەگىنە ساۋلە قۇياتىن دۇنيە ەكەن. «ءسوز اناسى - سالەم» اتتى بولىمىندە قاراپايىم سالەمدەسۋدەن باستاپ، سودان ءارى باستاۋ الاتىن بۇكىل ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ قىر-سىرى سيپاتتالادى. جوعارىدا شاعىن عانا ءۇزىندىسى كەلتىرىلگەن كەلىن سالەمى تۋرالى كەرىم وي، كەلىستى پايىمدار بۇگىندە ءوزى دە ۇل ءوسىرىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ، نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان زەينەپ اپامىزدىڭ ومىردەگى كورگەن-تۇيگەنىنەن تۇجىرىلعانى انىق. اردى ويلاعان انالاردان اۋىسىپ، جول كورسەتكەن جەڭگەلەردەن جۇعىسقان قازاقى ادەت-ادەپ، يبا-يناباتتى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن ول كىسىنى ناعىز ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەنىڭ بىلگىرى دەسەك تە جاراسار.

الايدا، سولاي بولا تۇرسا دا، ز.احمەتوۆا بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە قاتىستى ءوز كوزقاراسىن، بايىپتاعان بايلامىن كىتابىنىڭ كەيبىر كەرەكتى تۇستارىندا عانا، نەگىزگى اڭگىمەگە ورايلاستىرا ادىپتەپ، جىگىن بىلدىرمەي جيناقى كىرىستىرىپ وتىرعان. نەگىزىندە باستى اڭگىمە ارقاۋى، شىعارما وزەگى - بابالار اماناتى - باتىر اتامىزدىڭ بايانداۋىندا ۇسىنىلادى. تاقىرىپ ۇيلەسىمىنە قاراي  ءماندى ءماسليحاتتى باتىردىڭ ۇلى - جاقىندا عانا باقي دۇنيەگە اتتانعان جازۋشى باقىتجان مومىشۇلى وقىس ساۋالدارمەن شيرىقتىرا ءتۇسىپ، توسىن تۇجىرىمدارمەن تۇزدىقتاپ وتىرادى. اۆتوردىڭ ۇزاق جىلدار جۇرگىزگەن كۇندەلىگىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان كىتاپ وسىدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىنعى وقيعالاردى كۇنى كەشە عانا وتكەندەي، تاپ قازىر عانا بولعانداي كوز الدىڭىزعا كەلتىرىپ، سونداعى مومىشۇلى شاڭىراعىندا ايتىلعان اڭگىمە، شەرتىلگەن سىرلاردى شەشەن تىلمەن تاسپىرلەپ، تابيعي رەڭمەن سيپاتتايدى.

جالپى، بۇل كىتاپ باۋىرجان مومىشۇلى اتامىزدى قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا جاڭا قىرىنان كورسەتىپتى. راس، جارتى الەم تانيتىن، جاۋى دا مويىنداعان مومىشۇلىن ءوز ەلى، ءوز حالقى تىپتەن جاقسى بىلەدى. دۇرىسىن ايتقاندا، «بىلەمىز» دەپ ويلايمىز. سىرت كەلبەتىن، باتىر تۇلعاسىن، ءتۇرلى كىتاپتاردا، باسىلىمداردا سۋرەتتەلگەن قاتقىل مىنەز، قاتاڭ بولمىسىن، اسكەري ادامدارعا ءتان تەمىردەي تارتىپكە ايرىقشا ءمان بەرەتىن ۇقىپتىلىعىن، قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلدىگىن، كوڭىلىنە ۇناماعان كورىنىسىن بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ايتىپ سالاتىن تۋرالىعىن بىلەمىز دەيمىز. ال ول كىسىنىڭ ىشكى وي تۇڭعيىعىنا، پايىم-پاراسات كوكجيەگىنە، رۋحاني الەمىنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ - تاڭداۋلىلاردىڭ عانا باسىنا بۇيىرعان باقىت. زەينەپ احمەتوۆا بەتى بىردە بۋىرقانا تولقىپ، بىردە شىمىرلاي شالقىپ جاتقانىمەن، استىندا اعىسى بىلىنبەيتىن مىڭ قاتپارلى ءيىرىمى مول ۇلى مۇحيتتاي تۇلعانىڭ سول ەل نازارىنان تىس ەرەكشە قاسيەتتەرىن اشۋعا ۇمتىلىپتى. كىتاپتى وقىعان ادام باۋكەڭنىڭ تەك باتىر عانا ەمەس، وتانىن، جەرىن حالقىن سۇيەتىن پاتريوت قانا ەمەس، ادال مەن السىزگە - جاناشىر، ايار مەن ارسىزعا - جانى قاس ناعىز ازامات قانا ەمەس، سان قىرلى تۇلعا ەكەنىن تاني تۇسەدى.

ەڭ اۋەلى، باۋىرجان اتامىزدىڭ ۇلانعايىر ءبىلىم-پاراسات يەسى ەكەنىن ۇعامىز. ءوز سالاسىن عانا جاقسى ءبىلىپ، باسقا دۇنيەگە باسىن قاتىرمايتىن باسشى-قوسشى، زيالى-وقىمىستىلاردى دا كورىپ ءجۇرمىز عوي. ال باۋكەڭنىڭ  ءومىردىڭ كەز كەلگەن تۇيتكىلىنە بايلانىستى ءوز بايلامى، قانداي كۇردەلى سۇراققا دا كۇلبىلتەسىز جاۋابى بار جان-جاقتى ادام ەكەنىن انىق اڭعارتادى مىنا كىتاپ. ەكىنشىدەن، قانشا جەردەن جاۋىنگەرلىك ءتارتىپ قانىنا ءسىڭىپ، ادەتىنە اينالعانىمەن، ول دا - ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام، اكە، اتا. ول كىسىنىڭ وتباسىلىق داستارحان باسىنداعى، كەلگەن مەيماندارمەن قۇرار كەڭەسىندەگى ۇناسىمدى ءازىل، ۇيلەسىمدى اڭگىمە، جاراسىمدى قوناقجايلىعىن، تالاي جىل باتىر اتاسىنا شاي قۇيىپ، قىزمەت قىلعان، بابىن تاۋىپ، باتاسىن العان زەينەپ اپاي اسا ريزاشىلىقپەن سۋرەتتەيدى. نەمەرەسىنە - بۇگىندە بەلگىلى جۋرناليست بولعان ەرجانعا دەگەن اتالىق مەيىرىمى، ەر-ازاماتقا لايىقتى تاربيە بەرۋى - ءوز الدىنا بولەك جىر.

كىتاپتان ۇعىنار ءۇشىنشى ءتۇيىن: باۋىرجان مومىشۇلى - ۇلتتىق ۇعىمداردىڭ بىلگىرى، قازاق بولمىسىنىڭ قورعانى بولا بىلگەن ادام ەكەن. الگى امانداسۋدان باستالعان اڭگىمە اقىرى عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلە جاتقان سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ، ءجون-جورالعىلار تۋرالى تەرەڭ ويلارعا، تەكتى تۇجىرىمدارعا ۇلاسادى. جەتىلىك ۇعىم كەرەمەتتەرى (جەتى عالام، جەتى قات كوك، جەتى قازىنا، جەتى جۇت، ادام ءومىرىنىڭ جەتى كەزەڭى، ت.ب.), تابيعاتتىڭ تىلسىم قۇپيالارى، ادام مەن تابيعاتتىڭ ەگىزدىگى، قازاق حالقىنىڭ ءتولتۋما فيلوسوفياسى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىزدىڭ تاعدىرلى تاريحى مەن تانىمدىق سيپاتى، بەدەرسىز بۇگىنى مەن بەلگىسىز ەرتەڭى ءسوز بولادى.

كىتاپ وقىرماندى «اركىم ءوز وتباسىندا قازاقى تاربيە جۇرگىزىپ، بالالارىنا ۇلتتىق ۇلگىدە ءتالىم بەرسە، حالقىمىزدىڭ نامىسى بيىك، رۋحى جوعارى، قوعامنان الار ۇلەسى قوماقتى بولا تۇسپەك» دەگەن ويعا قالدىرادى. مۇنىڭ جارقىن مىسالى - باتىر اتانىڭ وسى ونەگەسىمەن ءوسىپ-ءونىپ وتىرعان مومىشۇلى اۋلەتى.

* * *

«ادامعا ەڭ الدىمەن تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن ەكەن ۇلى عۇلاما ءابۋ ءناسىر ءال- فارابي. قازىر بىزدە ءبىلىم تۋرالى، ونىڭ ساپاسى تۋرالى سان-ساپالاق باعدارلاما دا كوپ، بايبالام دا از ەمەس. ال تاربيە جونىندە تولىمدى اڭگىمە جوقتىڭ قاسى. ۇلتتىق پەداگوگيكا، ۇلتتىق ءتالىم حاقىندا ءتىپتى جۇمعان اۋزىمىزدى اشپايمىز دەسەك تە بولادى. بالالارىمىزدىڭ كومپيۋتەردى مەڭگەرگەنىنە، تەحنيكا ءتىلىن ءبىلىپ، اعىلشىنشا ۇيرەنگەنىنە ءمازبىز. ال ولاردىڭ جۇرەگىنە ۇلتتىق بولمىستىڭ، قازاقى تاربيەنىڭ ءدانىن ەگە الدىق پا؟ ەرتەڭ ولار ءتۇرى - قازاق، ءتىلى - قازاق، بىراق ءدىلى - ءدالدۇرىش، نە ناعىز قازاق ەمەس، نە باسقا ەمەس، ءدۇبارالار بولىپ شىقپاي ما؟ ياعني، بىلىممەن قاتار تاربيەنى دە ۇمىتپاعان دۇرىس-اۋ.

بۇل ورايدا قازاقى تاربيەنىڭ قاينارىنداي، ۇلتتىق ۇعىم-تۇسىنىكتەردىڭ تۇگىن تارتسا مايى شىعاتىن كەنىشتى قويناۋىنداي ۇلاعاتى مول «بابالار اماناتى» - كەز كەلگەن اتا-اناعا، كەز كەلگەن ورەلى ورەنگە تاپتىرماس دۇنيە. جاستار تۇگىلى، جاسامىستاردىڭ وزىنە بەرەرى كوپ بۇل كىتاپتى وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە ارنايى فاكۋلتاتيۆتى ءدارىس رەتىندە وقىتۋعا دا ابدەن بولار ەدى.

باۋىرجان مومىشۇلى ايتقان اقىلدار

• الاتىن كەزدە - العا وزىپ، بەرەتىن كەزدە - ارتتا بۇعىپ قالاتىن، العانى مەن بەرگەنىن جىپكە ءتىزىپ سانايتىن ادامنان اۋلاق ءجۇر. ونداي ادامنان قۇتىلۋدىڭ ءوزى - ۇلكەن ولجا.
• ادام ومىرگە، مىناۋ جارىق دۇنيەگە جىلاپ كەلەدى، ال اتا-انا، تۋعان-تۋىس اينالاسى شات-شادىمان قۋانادى. كەتەرىڭدە وزگەلەر جىلاپ، ءوزىڭ ريزاشىلىقپەن قۋانىپ كەتەتىندەي ىستە...
• جاقسى ادامنىڭ جاقسىلىعىن ايتقىن، مەيىرلەنسىن. بىراق جاعىمپازدانىپ، وتىرىك ماقتاما! ناشار ادامنىڭ جاماندىعىن بەتىنە باسساڭ دا، جالا جاپپا!
• بىرەۋدى وسەكتەپ كەلگەن ادامعا سەنبە، باسقاعا سەنى وسەكتەيتىنىنە سەنە بەر.
• ءوزىڭدى سىيلايتىن جەرگە قايتا-قايتا جىلتىڭداپ بارا بەرمە، قادىرىڭ كەتەدى.
• قۇرمەت ەتۋ مەن قۇلدىق ۇرۋدىڭ اراجىگىن اجىراتۋدى ۇيرەن. جۇرەكتەن شىعاتىن ماقتاۋ بار، ارتىندا ەسەپ تۇرعان اۋىزدان شىعاتىن جاعىمپازدىق بار.
• وزگەنى «بەسكە» بىلۋگە تىرىسقانشا، ءوزىڭدى «ۇشتىككە» بىلۋگە كۇش سالساڭ، ولجالى بولعانىڭ.

(زەينەپ احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» كىتابىنان الىندى)

Abai.kz