ۇكىمەت ۇكىلى ءۇمىت ارتقان قر ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ جونىندەگى 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماعا بەرىلگەن ۋاقىتتىڭ كوبى ءوتىپ، ازى قالدى. «نار جولىندا جۇك قالماس» دەمەكشى، ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا قابىلدانعان كەشەندى باعدارلاما تۇساۋىن كەسكەندە كوپ نارسەدەن دامەتتىك، راس. باعدارلامانىڭ باستى ماقساتى - «ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جانە ونىڭ  باسەكەگە قابىلەتتىگىنىڭ ءوسۋىن قامتاماسىز   ەتەتىن باسىم سەكتورلارىن دامىتۋ» بولسا، بۇل تۇرعىدا ىستەلىنىپ جاتقان ىلكىمدى ىستەر جەتەرلىك، ول دا داۋسىز. بىراق ءبىر «اتتەگەن-ايى» بار. تۇزەلۋى ءتيىس كوشتە جەڭىل ونەركاسىپ تە بار سياقتى ەدى، ۇمىت قالدى ما، الدە كەزەگى جەتپەي جاتىر ما، ايتەۋىر بۇل سالادا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي بالەندەي وزگەرىس بايقالمايدى. ونى ايتاسىز، جەڭىل ونەركاسىپتىڭ «كۇرە تامىرى» سانالاتىن تەرى ءوندىرىسىنىڭ تاعدىرى، ءتىپتى قىل ۇستىندە.

ۇكىمەت ۇكىلى ءۇمىت ارتقان قر ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ جونىندەگى 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماعا بەرىلگەن ۋاقىتتىڭ كوبى ءوتىپ، ازى قالدى. «نار جولىندا جۇك قالماس» دەمەكشى، ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا قابىلدانعان كەشەندى باعدارلاما تۇساۋىن كەسكەندە كوپ نارسەدەن دامەتتىك، راس. باعدارلامانىڭ باستى ماقساتى - «ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جانە ونىڭ  باسەكەگە قابىلەتتىگىنىڭ ءوسۋىن قامتاماسىز   ەتەتىن باسىم سەكتورلارىن دامىتۋ» بولسا، بۇل تۇرعىدا ىستەلىنىپ جاتقان ىلكىمدى ىستەر جەتەرلىك، ول دا داۋسىز. بىراق ءبىر «اتتەگەن-ايى» بار. تۇزەلۋى ءتيىس كوشتە جەڭىل ونەركاسىپ تە بار سياقتى ەدى، ۇمىت قالدى ما، الدە كەزەگى جەتپەي جاتىر ما، ايتەۋىر بۇل سالادا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي بالەندەي وزگەرىس بايقالمايدى. ونى ايتاسىز، جەڭىل ونەركاسىپتىڭ «كۇرە تامىرى» سانالاتىن تەرى ءوندىرىسىنىڭ تاعدىرى، ءتىپتى قىل ۇستىندە.

ماسەلەن، جامبىل وبلىسىنداعى «ىرىس باقىت» جشس جىلىنا 1900-گە جۋىق تەرى قابىل­داۋعا قاۋقارى بولا تۇرا، جوس­پا­ردى 38 پايىزعا عانا ورىنداپ وتىر. ال اق­مولا وبلىسىن­داعى «ەنەر­گو­لە­ميتەد-پەتروپاۆ­لوۆسك» ءبىر جىلدا 350 مىڭ تەرى وڭدەر-اق ەدى، الايدا ورىنداپ وتىرعان جوسپارىنىڭ كورسەتكىشى 9-اق پايىز. شىمكەنتتەگى «تي­چان-سكين» جشس-ءنىڭ دە جوسپارى 30 پايىزعا ارەڭ جەتىپ جىعىلادى. الماتى وبلىسىنداعى «زو­لوتوە رۋنو» جشس-ءنىڭ دە كورگەن كۇنى قاراڭ. جالپى ايتساق، ەلىمىزدەگى تەرى وڭدەۋ كومبيناتتارىنىڭ سانى 10-عا جۋىق. سولاردىڭ بارلىعى دەرلىك تەرى تاپشىلىعىنا تاپ بولىپ وتىر. ال رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، جىل سايىن 7,5 ميلليون توننا تەرى شيكىزات كۇيىندە شەتەلگە كەتىپ جاتىر. ونىڭ ءبىرازى زاڭدى جولمەن ەكسپورتتالسا، باسىم بولىگى كومەيى كەڭ كولەڭكەلى بيزنەستىڭ كورىگىن قىزدىرۋدا. ساراپشىلاردىڭ بولجامى بويىنشا، ەلدەن جاسىرىن كەتىپ جاتقان تەرى-تەرسەكتەن مەملەكەتتىك بيۋدجەت شامامەن 5 ملرد تەڭگەدەن قاعىلىپ وتىرسا كەرەك. كەدەن قىزمەتكەرلەرى «سىرتقا ەكسپورت­تالاتىن تەرى جىلدان-جىلعا ۇلعايىپ كەلەدى. ماسەلەن، قىتايعا كەتىپ جاتقان شيكىزات 2012 جىلى ءۇش ەسەگە ارتقان. ناقتىراق ايتساق، وتكەن جىلدىڭ ون ايىندا 2,7 ميلليون دوللاردىڭ تەرىسى ەكسپورتتالسا، 2011 جىلدىڭ وسى مەرزىمىندە بۇل كورسەتكىش 2,1 ملن دوللاردى قۇراعان دەيدى. جالپى، وتكەن جىلدىڭ سوڭعى ون ايىندا 17 ميلليون دوللارعا باعالاناتىن 23 مىڭ توننا تەرى ەكسپورتتالىپتى. ونى ايتاسىز، مالى بار اۋىلداعى اعايىندا يت ءراسۋاسى شىعىپ جاتقان تەرىلەر دە جوق ەمەس. ال قازاقستاننان تيىن-تەبەنگە اكەتىپ جاتقان تەرى-تەرسەكتەن وراسان پايدا كورىپ وتىرعان قىتاي، تۇركيا، قىرعىزستان سياقتى مەملەكەتتەر جەڭىل ونەر­كاسىبىنىڭ الەمدىك نارىقتا قازىر ءمۇيىزى قاراعايداي. ساپالى بىلعارىعا سۇرانىس قاي ەلدە دە جوعارى.

ونداي بولسا، تەرى وڭدەۋ ونەركاسىبى دامىعان ەلدەردىڭ شيكىزاتتىڭ وسى تۇرىنە «جەرىك» بولىپ جۇرەتىندەرى تەگىننەن-تەگىن ەمەس. بۇگىنگى تاڭدا بىلعارى كيىم يمپورتتاۋدا الابوتەن كەلە جات­قاندار - تۇركيا مەن قىتاي. الەمدىك نارىقتاعى تەرى شيكىزاتى يمپورتىنىڭ 25 پايىزى - تۇركياعا تيەسىلى. بۇل ەلدە ءبىر كۇندە 3000-عا جۋىق تەرى وڭدەلەدى ەكەن. ال ولاردى تەرى شيكىزاتىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان بىرنەشە ەل بولسا، سونىڭ نەگىز­گى­سىنىڭ ءبىرى - ءبىز. مىنانداي پارادوكس: اۋىل­داعى اعايىننان تەرىنى 400-500 تەڭگەگە ساتىپ العان الىپساتارلار ونى شەتەل اسى­رىپ جىبەرەدى دە، سول تەرى وزىمىزگە ءتۇر­كيادان نە قىتايدان شامامەن 50-150 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا باعالاناتىن بىل­عارى كۇرتەشە بولىپ قايتىپ كەلەدى. ال ەلتىرى توندار قۇنى 400 مىڭ تەڭگەگە دەيىن بارادى. ءتىپتى قىرعىزدار بىزدەن اسىپ ءتۇسىپتى. ولاردىڭ 30 پايىز حالقى قازىر جەڭىل ونەركاسىپپەن شۇعىلدانۋدا. قىرعىز ۇكىمەتى جەڭىل ونەركاسىپ سەكتورىن بارلىق سالىقتان بوساتىپ، الاڭسىز جۇمىس ىستەۋلەرىنە بار مۇمكىندىكتى بەرگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە اتالعان سالا كۇرت قارقىن الىپ، تاۋارلارىن سىرتقا شىعارىپ جاتىر. رەسەي نارىعىنىڭ 7 پايىزىن قىرعىزدار قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ءتىپتى اقش-قا دا شىعارۋدا. بۇل دۇرىس باعىت العان كەشەندى ساياساتتىڭ جەمىسى بولسا كەرەك.

سوندا جوعارىدا ءسوز بولعان ەلدەر جوقتان باردى جاساسا، ال ءبىزدىڭ قولدا باردى ۇقساتا الماۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟ ءوز شيكىزاتىنا باي بولا تۇرا، قازاقستاندىق تەرى وڭدەۋ وندىرىستەرىنىڭ جىلدان-جىلعا كەرى كەتىپ بارا جاتقاندىعىن قىنجىلا ايتقان «جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارى» قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى ليۋبوۆ حۋدوۆا بىلاي دەيدى:

- ساپالى بىلعارىعا مۇقتاجبىز دەۋدىڭ ءوزى اقىلعا سىيمايتىن نارسە. جەڭىل ونەر­كاسىپتى جولعا قويۋ ءۇشىن ارنايى حولدينگ قۇرۋ كەرەك. سونداي-اق كلاستەرلىك جۇيە دە كوپ ءتۇيىندى شەشەر ەدى. ەگەر تەرىنى وزىمىزدە وندىرسەك، جەڭىل ونەركاسىپ تاۋارلارى نارىعىنىڭ يمپورتىن ىعىستىرۋعا سەپتىگى تيەتىنى ءسوزسىز. نارىقتىڭ 95 پايىزى - كونترافاكتىلىك تاۋارلار. بۇل - يمپورت تاۋارلارعا دەكلاراتسيا جاسالىنباۋدىڭ سالدارى. وكىنىشكە قاراي، ۇكىمەت جەڭىل ونەركاسىپپەن اينالىسام دەۋشىلەرگە ەشقانداي جاعداي جاساي الماي وتىر. وتاندىق ونىمگە سالىق ءتۇرى جوعارى بولسا، كەرىسىنشە سىرتتان كەلەتىن تاۋارلارعا سالىق كولەمى تومەن. ەلدەگى توقىما جانە تىگىن ونەركاسىبىنىڭ ىشكى نارىعى - 8, اياقكيىم ءوندىرىسى 1 پايىز عانا. بىلعارى كيىمدەر تۋرالى ايتپاي-اق قويساق تا بولادى. ال ستاتيستيكالىق اگەنتتىك «قازاقستاندىق­تاردىڭ اياقكيىم مەن تەرى بۇيىمدارىنا جۇمسايتىن قارجىسى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتىر» دەيدى. ەگەر تاۋاردىڭ وسى ءتۇرىن وزىمىزدە شىعاراتىن بولساق، ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسار-اق ەدى. ءبىر قۋانتارلىعى، ارنايى قاۋلى قابىلدانىپ، وڭدەلمەگەن تەرىگە كەدەندىك سالىقتى كوتەرۋگە قول جەتكىزدىك. بۇرىندارى ءبىر توننا شيكىزاتقا 200 ەۆرو سالىق سالىنسا، قازىر كەدەندىك سالىق - 500 ەۆرو. بىزدەگى كەدەندىك سالىقتىڭ تىم تومەندىگىنەن رەسەيلىكتەر وزدەرىنىڭ شيكى­زا­تىن ءبىزدىڭ شەكارا ارقىلى ەكسپورتتاپ كەلگەن ەدى. بىراق مۇنىمەن پروبلەما شەشىلگەن جوق. ساپالى تەرىلەر شەتەلگە كەتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ كاسىپورىندار بولسا، شيكىزاتتىڭ جوقتىعىنان جۇمىسسىز قالۋدا. ويتكەنى فەرمەرلەر تەرىنى قولما-قول اقشاعا ساتىپ جىبەرەدى. ال ەلدەگى كاسىپورىندارعا ساتۋ­دىڭ وزىندىك قيىندىقتارى بار. سول سەبەپتى ءبىز قۇزىرلى ورىندارعا تەرىنى فەر­مەر­لەردەن ساتىپ الاتىن جۇيە قۇرۋدى ۇسىنعان ەدىك. الايدا ەشكىم وعان قۇلاق اسپاي وتىر. تاعى ءبىر ماسەلە، بۇرىندارى مال سويىپ، ونىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الۋدىڭ وزىندىك تەحنولوگياسى بولعان. قازىر مالدىڭ 80 پايىزى فەرمەرلىك شارۋاشى­لىقتا. ولار تەرىنى بۇزباي الۋدى ءتىپتى ويلامايدى دا. ونداي شۇرق تەسىك تەرىلەر وڭدەۋگە دە جارا­ماي­دى. بۇل دا ءوز الدىنا كۇردەلى ماسەلە بولىپ تۇر.

ەلباسى ن.نازارباەۆ «اۋىل شارۋا­شىلىعى شيكىزاتتارىن ءوندىرۋ مەن وڭدەۋ سالاسىندا كلاستەرلىك باستاماشىلىقتى ىسكە اسىرۋ ارقىلى اگرارلىق ءوندىرىستى يندۋس­تريالاندىرۋعا ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن» از ايتىپ جۇرگەن جوق. الايدا ۇكىمەت تۇرالاپ قالعان تەرى وڭدەۋ ماسەلەسىنە دۇرىس كوڭىل بولمەي وتىر دەسەك، جالعان ايتقاندىق ەمەس. مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولماي، جەڭىل ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ ەڭسە كوتەرۋى ەكىتالاي. كەزىندە قازاقستان ساپالى بىلعارىمەن بۇكىل كسرو ەلدەرىن تولىعىمەن قامتاماسىز ەتكەن ەدى. ەگەر ونەركاسىپ ورىندارىن زاماناۋي تەحنولوگيامەن جابدىقتاپ، قاجەت شيكىزاتىن جەتكىزىپ بەرسەك، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرساق، بۇرىنعى داۋرەنىمىز قايتا ورالىپ، داۋلەتىمىز ارتار-اق ەدى، بىراق... وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قۇرىلعان  «قازاقستان يندۋستريالىق دامۋ ينس­تيتۋتى» 187  كاسىپورىنعا تالداۋ جۇرگىزگەن ەكەن، تەحنولوگيالىق اۋديت كەزىندە ونەركاسىپ سالالارىنىڭ ورتا ەسەپپەن  48,8 پايى­زىنىڭ ىستەن شىققالى تۇرعانىن انىقتاپتى. ءتىزىپ شىقساق، ماشينا جاساۋدا - 56,8, مەتاللۋرگيادا - 39,5, قۇرىلىس ين­دۋس­ترياسىندا - 41,2, حيميا ونەر­كاسى­بىندە - 41,5,  اۋىل شارۋاشىلىعى كەشە­نىن­دە - 30, جەڭىل  ونەركاسىپتە 84 پايىز كاسىپ­ورىن قاراجاتتىڭ ازدىعىنان اۋپىرىممەن كۇنەلتۋدە. بايقاپ وتىرعان بولارسىزدار، بارلىق وتاندىق ونەركاسىپ سالالارىنىڭ ىشىندە ازىپ-توزىپ تۇرعانى - جەڭىل ونەركاسىپ. جالپى، ين­دۋس­تريا­لاندىرۋ باعدارلاماسى قولعا الىن­عالى بەرى ەلىمىزدە 537 زاۋىت ىسكە قو­سىلىپتى. ولار، نەگىزىنەن، حيميا، مۇ­ناي-گاز، مەتال­لۋرگيا، ماشينا جاساۋ سالالارى بويىنشا. جەڭىل ونەركاسىپ بۇل جولى دا وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشكەنگە ۇقسايدى. دەسەك تە، ءۇمىتسىز شايتان.

«قازاقستان يندۋستريالىق دامۋ ينس­تيتۋتى» اق پرەزيدەنتى مەيرام قاجىكەن وتاندىق باق-تار ارقىلى:

- «ونىمدىلىك-2020» پيلوتتى باع­دار­لا­ماسى اياسىندا وتاندىق كاسىپورىنداردى جاڭار­تۋعا قازىنادان سۋبسيديا نەمەسە گرانت تۇرىندە 100 ملن دوللار بولىنبەك. جالپى، ەلىمىزدىڭ بارلىق ءوندىرىس ورىن­دارىن زاماناۋيلاندىرۋ ءۇشىن 10 جىل جانە 15 ملرد دوللار قاراجات كەرەك ەكەن، - دەگەن ەدى. بالكىم، سول كەزدە جولى اۋىر جەڭىل ونەركاسىپكە دۇرىس كوڭىل بولىنەتىن شىعار.

«ال وعان دەيىن، - دەيدى ماماندار، تەرى شي­كىزاتىن شەتەلگە وتكىزۋگە ءۇش جىلعا موراتوري جاريالاۋ كەرەك. وسىنداي جول­مەن قوردالانىپ قالعان كوپ پروبلەمانى شەشۋگە بولادى». ­

اۆتور: ءلاززات بيلان

"الاش ايناسى" گازەتى