مەيىربەك مولدابەكوۆ، ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى

- 2013 جىلى وتاندىق عارىش سا­لاسىندا قانداي وزگەرىستەر بولا­دى؟

مەيىربەك مولدابەكوۆ، ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى

- 2013 جىلى وتاندىق عارىش سا­لاسىندا قانداي وزگەرىستەر بولا­دى؟
- مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ بيىل­عى جولداۋىندا عارىش سالا­سىنىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. ەلباسى مەن ۇكىمەتتىڭ جان-جاقتى قولداۋىنىڭ ارقا­سىندا ءبىزدىڭ ءىرى جوبالارىمىز ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك باع­دارلاماسىنا ەندى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز وسى جوبالاردى دايەكتى تۇردە ىسكە اسىرىپ كەلەمىز. وسىنداي جوبالار­دىڭ ءبىرى عارىش اپپاراتتارىن قۇرا­ستىرۋ-سىناۋ كەشەنىن قۇرۋ بولىپ تابىلادى. ول ءتۇرلى ماقساتتاعى عارىش اپپاراتتارىن جوبالاۋعا، جيناۋعا جانە سىناۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل عىلىم­دى قاجەتسىنەتىن ءوندىرىسى بار ۇلكەن زاۋىت بولماق. زاۋىت قۇرامىنا وندىرىستىك عي­ما­رات­تان باسقا، عارىش تەحنيكاسىنىڭ ارنايى كونسترۋك­تور­لىق-تەحنولوگيالىق بيۋروسى، عارىش اپپاراتتارىنىڭ جەكەلەگەن كومپو­نەنت­تەرىن جاساي­تىن زەرتحانا مەن وندىرىستىك ۋچاسكەلەر كىرەدى. سونداي-اق ءبىزدىڭ فران­تسۋزدىق ارىپتەسىمىز - EADS «Astrium» كوم­پانياسى جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋ عارىشتىق جۇيەسىن (جقز) قۇراستىرۋدا. عارىش مالىمەتتەرىن قولدانۋعا نەگىزدەلگەن وسى تەحنولو­گيالاردى ەنگىزۋ اۋىل شارۋا­شىلىعى، توتەنشە جاعدايلار، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، قورعانىس جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، گەودەزيا جانە كارتوگرافيا ءۇشىن زور پايداسىن تيگىزەدى. العاشقى قازاقستاندىق دالدىگى ورتاشا جقز عارىشتىق جۇيەسىن 2013 جىلدىڭ كۇزىندە، ال دالدىگى جوعارى جقز عارىشتىق جۇيەسىن 2014 جىل­دىڭ جەلتوقسان ايىندا ىسكە قوسۋ جوس­پارلانىپ وتىر.
تاعى ءبىر باسىمدى جوبانىڭ ءبىرى - وتاندىق «KazSat» بايلانىس جانە حابار تاراتۋ سپۋتنيكتىك جۇيەسىن قۇرۋ. اتالعان جوبا رەسپۋبليكا اۋما­عىنداعى بايلانىس جانە حابار تاراتۋ ماسەلەلەرىن ءتيىمدى شەشۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى.

- 2011 جىلى پايدالانۋعا بەرىل­گەن «KazSat-2» عارىش اپپاراتى قالىپتى جۇمىس ىستەپ تۇر ما؟ ونىڭ جۇكتەمەسى قانشا پايىزعا جەتتى؟
- «KazSat-2» عارىش اپپاراتى قازىرگى ۋاقىتتا قالىپتى جاعدايدا جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇگىندە «KazSat-2» عارىش اپپاراتىنىڭ جۇكتەمەسى 60 پايىزدان استى. سپۋتنيكتىڭ رەسۋرسىن قازاقستاننىڭ 9 بايلانىس وپەراتورى پايدالانىپ وتىر.
سونداي-اق «KazSat-3» عارىش اپ­پارا­تىن قۇرۋ جۇمىستارى قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا جو­بالىق-تەحنيكا­لىق قۇجاتتاما ءازىر­لەنىپ، عارىش اپپاراتىن تولىم­داي­تىن قۇرالداردى دايىنداۋ اياق­تالدى. سپۋتنيكتەردى باسقارۋدىڭ رە­زەرۆتىك جەرۇستى كەشەنىن قۇرۋ بويىنشا نەگىزگى قۇرىلىستىق-مون­تاجداۋ جۇمىستارى اياق­تالۋعا جا­قىن.

- «KazSat-3» سپۋتنيگىن ۇشىرۋدىڭ مەرزىمى بەلگىلەندى مە؟
- «KazSat-3» سپۋتنيگىنىڭ ۇشى­رىلۋ مەرزىمى 2014 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىنا جوسپارلانىپ وتىر. ءبىز، سونداي-اق ەلىمىز ءۇشىن تاعى ءبىر كەلە­شەگى زور ءارى اسا ءتيىمدى جوبا - قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جو­عارى ءدال­دىكتەگى سپۋتنيكتىك ناۆيگاتسيا جۇيە­­سىنىڭ جەرۇستى ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋعا كىرىستىك.
بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ەلىمىز­دىڭ اۋ­ما­عىندا جاھاندىق ناۆيگاتسيا سپۋتنيكتىك جۇيەسى قىزمەتىن تۇتىنۋ­شىلارعا كەپىلدى جانە ساپالى كور­سەتۋدى قامتاماسىز ەتەدى. جوبا شەڭ­بە­رىندە قازاقستاننىڭ بۇكىل اۋ­ما­عىندا بازالىق ستانسالار قۇ­رىلادى دەپ كۇتىپ وتىرمىز. سونىمەن قاتار سپۋتنيكتىك نا­ۆيگاتسيالار تەحنولوگيالارىن ءتۇرلى سالا­لارعا ەندىرۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار كە­شەنىن قۇرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
بۇگىنگى تاڭدا قۇرامىندا 10 ديف­فەرەن­تسيالدى ستانسا، وڭىرلىك ورتالىق جانە مو­بيلدى ديففەرەن­تسيالدى ستانسا بار وڭىرلىك ديففەرەنتسيالدىق جۇيە ىسكە قوسىلدى. تاجىريبەلىك-قۇ­راستىرۋ جۇمىستارى شەڭبە­رىندە ديففەرەنتسيالدى ستانسالار مەن ارنايى باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋدىڭ وتاندىق نۇسقاسى ازىرلەندى. تەڭىز لوكالدى ديففەرەنتسيالدى ستانسا­سىن، ديففەرەن­تسيالدى تۇزەتۋ جانە ساراپتاما ورتالىعىن، ديففە­رەنتسيالدى ستانسالار جەلىسىن قۇرۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.

- جاقىندا رەسەي جاعى اقتوبە، قوستاناي وبلىستارىنان «پروتون» زىمىراندارى ءۇشىن ءبىراز جەردى جال­عا العانى جانە جالداۋ اقى ءمول­شەرى دە بەلگىلەنىپ قويعانى انىق بولدى.
- راس، رەسەيگە اقتوبە جانە قوس­تاناي وبلىستارى اۋماقتارىنان جەر تەلىمىن بەرۋدى قاراستىراتىن ۇكىمە­تارالىق كەلىسىم جوباسى ازىرلەنىپ جاتىر. اتالعان اۋماقتار «بايقوڭىر» كەشەنىن جالعا بەرۋ كەلىسىمشارتىندا كوزدەلمەگەن جاڭا قۇلاۋ اۋداندارى بولىپ تابىلادى.
بىراق تا وسى جاڭا اۋداندارعا «باي­قوڭىر» عارىش ايلاعىنان ۇشقان ەكولوگيالىق زياندى «پروتون» زى­مىران تاسىعىشىنىڭ بولىنەتىن بولشەكتەرى ەمەس، «سويۋز» زىمىران تاسىعىشىنىڭ بولشەكتەرى تۇسەدى. «سويۋز» زىمىران تاسىعىشى تابيعي تۇر­عىدان تازا جانارمايدى، اتاپ ايت­قان­دا، وتتەگى مەن كەروسيندى پايدا­لا­ناتىنى بەلگىلى.

- مۇنداي كەلىسىمدەردىڭ كۇن ءتار­تى­بىنە شىعۋىنا قانداي جاعدايلار سەبەپ بولدى؟ ەگەر ول ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى بولماسا، نە سەبەپتى كەلىستىك؟ «پروتون» زىمىران­دارىن تولىق توقتاتىلۋىنا قاشان قول جەتكىزەمىز؟
- اتالعان كەلىسىم جوباسىندا بارلىق قاجەتتى شارتتار قاراستىرىل­عان، ونىڭ ىشىندە جالداۋ اقىسى دا بار. بۇدان تۇسكەن قاراجات جوعارىدا ايتىلعان وبلىستاردىڭ بيۋدجەتىنە تۇسەدى. «پروتون» زىمىران تا­سىعىشىن ۇشىرۋدى توقتاتۋعا قاتىستى ايتاتىن بولساق، بۇگىندە وسى زىمىران تاسىعىشتى بىرتە-بىرتە قىسقارتۋ بويىنشا جۇمىستار ءجۇر­گىزىلىپ كەلەدى. ماسەلەن، بيىلعى جىلى ولاردىڭ سانى وتكەن جىلمەن سالىس­تىرعاندا ەكەۋگە قىسقارتىلدى. سون­داي-اق ءبىزدىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق ارىپتەسىمىز رەسەيمەن عارىش سالاسىن­داعى ىنتىماق­تاستىقتى جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان قازاقستان-رەسەي ۇكىمەتارالىق كو­ميس­سياسىنىڭ اعىمداعى جىلدىڭ 27-29 ناۋرىزى ارالى­عىندا بايقوڭىر قالاسىندا وتكەن العاشقى وتىرى­سىندا ەكى تاراپ قىركۇيەككە دەيىن 2014-2015 جىل­­دارى ۇشىرىلاتىن «پروتون» زىمىران تاسى­عىشىنىڭ سانىن بەلگىلەيتىندىگىن مالىمدەدى.

- سوڭعى كەزدەرى بايقوڭىردىڭ مارتەبەسىنە جانە «بايتەرەك» بىرلەس­كەن جوباسىنا قاتىستى قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا ءبىر-بىرىنە كەرە­عار پىكىرلەر كوپ ايتىلىپ كەتتى. رە­سەي مەن قازاقستان اراسىنداعى باي­قوڭىردى 2050 جىلعا دەيىن جالعا بەرۋ جايلى كەلىسىمشارتتىڭ بۇزى­لۋى مۇمكىن ەكەندىگى ايتىلعان ەدى. قازىرگى جاعداي قانداي؟ روسكوسموس-پەن بەلگىلى ءبىر مامىلەگە كەلە ال­دىڭىز­دار ما؟
- «بايقوڭىر» كەشەنى بويىنشا قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا ەش­قانداي دا تۇسىنىسپەۋشىلىك بولعان ەمەس. كەيبىر رەسەيلىك جانە وتاندىق اقپارات كوزدەرى جۇرتشىلىققا تەرىس مالىمەت تاراتىپ، دۇرلىگۋدى قولدان جاسادى دەسە دە بولادى.
ءبىز 2004 جىلى قازاقستان مەن رەسەي باسشىلارى قول قويعان «باي­قوڭىر» كەشەنىن جالعا بەرۋ مەرزىمىن 2050 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ تۋرالى كەلىسىمدى ءسوزسىز ۇستانامىز. رەسەي ءبىز­دىڭ عارىش سالاسىنداعى باستى سترا­تەگيالىق ارىپتەسىمىز بولىپ تابىلا­دى.
قازاقستان مەن رەسەي پرەزيدەنت­تەرىنىڭ 2012 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا استانا قالاسىندا وتكەن كەزدەسۋى بارىسىندا عارىش سالاسىنداعى ىن­تى­ماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋ ماسەلەلەرى قارالعان بولاتىن. سول كەز­دەسۋدە مەملەكەت باسشىلارى «باي­قوڭىر» كەشەنىن بىرلەسىپ پاي­دالانۋدىڭ نورماتيۆتىك قۇقىقتىق بازاسىن جەتىلدىرۋ جونىندە ۋاعدالاس­تىققا قول جەتكىزدى. سونىڭ ءناتي­جەسىندە، قازاقستان مەن رەسەي ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ ورىنباسارلارى جەتەكشىلىك ەتەتىن «بايقوڭىر» كەشەنى بويىنشا ۇكىمەتارالىق كوميسسيا قۇرىلدى. ونىڭ ءبىرىنشى وتىرىسى ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا بايقوڭىر قالاسىندا ءوتتى. بۇل وتىرىسقا ەكى ەلدىڭ مۇددەلى مەم­لە­كەتتىك ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى، ساراپ­شىلار قاتىستى. وتىرىس اياسىندا كوميسسيا «بايقوڭىر» كەشەنى بويىنشا بارلىق وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلادى. اتاپ ايتقاندا، «بايقوڭىر» كە­شەنىن بىرلەسىپ پايدالانۋ بويىنشا «جول كارتاسىن»، سونداي-اق «باي­قوڭىر» كەشەنى بويىنشا جاڭا مەملەكەتارالىق كەلىسىم جوباسىن ازىرلەۋ قولعا الىناتىن بولدى. جاڭا مەملەكەتارالىق كەلىسىم عارىش ايلا­عىن بىرلەسىپ پايدالانۋ ءتارتىبىن رەت­تەۋدى، ونىڭ عىلىمي-تەحنو­لو­گيالىق الەۋە­تىن دامىتۋدى، بىرلەسكەن زىمى­ران كەشەندەرىن قۇرۋدى، كادر دايارلاۋ جانە قازاق­ستاندىق مامانداردىڭ ۇشۋ قىزمەتىنە قاتىسۋىن تەگىس قامتي­دى. سونىمەن قاتار بۇگىندە قازاقستان تاراپى «بايقوڭىر» كەشەنىن رەسەي فەدەراتسياسىنا جالعا بەرۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتۋدى كوزدەپ وتىرعان جوق. الايدا «بايتەرەك» بىرلەسكەن جو­باسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن عارىش ايلاعىنىڭ كەيبىر وبەكتىلەرىن، ونىڭ ىشىندە «زەنيت» عارىشتىق زى­مىران كەشەنىن جالعا بەرۋدەن شى­عارۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ وتىر. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، ۇلتتىق عا­رىش اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆ حالىق قالاۋلىلارىنىڭ ال­دىندا ەل ءۇشىن تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى كوتەرىپ ءجۇر. توراعانىڭ باستاماسىمەن «بايقوڭىر» كەشەنى بو­يىن­شا قازاق­ستان-رەسەي ۇكىمەتارالىق كوميسسياسى قۇرىلىپ، باتىل قادامدار جاسالىپ جاتىر. تالعات امانگەلدىۇلى - قازاقتىڭ ماقتانىشى. ول باتىر اتاعىن باق-تىڭ قولىمەن ەمەس، ءوزىنىڭ ەرلىگىمەن، تاباندى ەڭبەگى مەن وتانسۇيگىشتىگىنىڭ ارقاسىندا يەلەنگەن ازامات. ونىڭ ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە جانا­شىرلىق تا­نى­تۋى زاڭدى قۇبىلىس دەپ ەسەپتەي­مىن.

- الەمدە عارىش دەرجاۆالارى عارىشتى مول قارجى الىپ كەلەتىن عى­لىم-ءىلىم كوزى دەپ قارايدى. ءبىر عانا رەسەيدە عارىش ساياساتىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ونداعان ينستيتۋت­تار بار. ولار عارىش اگەنت­تىكتەرىن ساراپ­تامالىق ما­تە­ريال­دارمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ال بىزدە بۇل ماسەلە قالاي شەشىلۋدە؟
- قازعارىش قۇرىلعاننان كەيىن، ونىڭ جانىنان ۇلتتىق عارىشتىق زەرتتەۋلەر مەن تەحنولوگيالار ور­تالىعى قۇرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا تابىستى قىزمەت ەتىپ وتىر. ونىڭ قۇرامىنا الەمدە ايگىلى عالىمدار، پروفەسسورلار، اكادەميكتەر جۇمىس ىستەيتىن اكادەميك ۆ.فەسەنكوۆ اتىن­داعى استروفيزيكا ينستيتۋتى، يونوس­فەرا ينستيتۋتى، اكادەميك ءو.سۇل­تانعازين اتىنداعى عارىشتىق زەرت­تەۋلەر ينستيتۋتى، عارىش­تىق تەحنيكالار مەن تەحنولوگيالار ينستيتۋتى سياق­تى ءتورت عىلىمي-زەرت­تەۋ ينستيتۋتتارى كىرەدى. ينس­تي­تۋتتار استروفيزيكا، جەردىڭ يونوسفەراسى، جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋ سالالارىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋلەردىڭ ءداستۇرلى باعىتتارىمەن قاتار، جاڭا باعىتتار بويىنشا تابىستى قولدان­بالى عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. اتاپ ايتاتىن بولساق، ۇلتتىق عارىش­تىق مونيتورينگ جۇيەسىن جانە عا­رىشتىق گەوديناميكالىق مونيتورينگ جۇيەسىن قۇرۋ، عارىش تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسىنىڭ وتاندىق ۇلگىلەرىن ازىرلەپ شىعارۋ. ماسەلەن، قازعارىش 2011 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، عارىش قىزمەتىنىڭ عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنولوگيالىق بازاسىن دامىتۋ اياسىندا 22 جوبا بويىنشا قولدانبالى عىلىمي-زەرتتەۋلەر ورىندال­دى. كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ قىزمەتىندە ءىس جۇزىندە 10 ازىرلەمە ناقتى قولدانىس تاپتى. سونىمەن قاتار جوعارى بىلىكتى ماماندارمەن، زاماناۋي زەرتحانالىق جابدىقتارمەن جاراقتالعان «عارىش-ەكولوگيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالى­عى دا ءتيىمدى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. ورتالىق «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى­نان زىمىران تاسىعىشتاردىڭ ۇشۋى­نا ەكولوگيالىق مونيتورينگ جۇرگىزۋ جۇيەسىن جانە عارىش ايلاعى قىزمە­تىنىڭ اۋماعىندا تۇراتىن حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا ساراپتاما جاساۋ جۇيەسىن ازىرلەپ شىعاردى.

- بايقوڭىرداعى قازاقستاندىق ۇلەستىڭ ءوسۋى تىڭ مىندەتتەر جۇكتەيدى. ولاردى جۇزەگە اسىراتىن بىلىكتى ما­ماندار قاجەت بولادى. ەلىمىزدە عا­رىش سالاسىنىڭ ماماندارىن دايار­لايتىن ارنايى وقۋ ورىندارى جوق. مامانداردى قاي ەلدە وقىتقان ءتيىم­دى؟
- ەلىمىزدە بۇعان دەيىن عارىش سالا­سىنداعى مامانداردى دايارلايتىن وقۋ ورنى بولماعانى راس. اگەنتتىك قۇرىلعان كۇننەن باستاپ وسى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنەن تۇسىرگەن ەمەس. سەبەبى ءار سالاعا تولىق­قاندى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن بىلىكتى ماماندار قاجەت قوي. سوندىقتان 2010 جىلى قازعارىش باستاماسىمەن ءبىلىم جانە عىلىم-مينيسترلىگىمەن ءوزارا ارەكەتتەستىك تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، عارىش سالاسىنا ارنال­عان مامانداردى دايارلايتىن بازالىق جوعارى وقۋ ورىندارى بولىپ ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ق.ءسات­باەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەح­نيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، الماتى ەنەر­گەتيكا جانە بايلانىس ينستيتۋتى، ازاماتتىق اۆياتسيا اكادەمياسى بەلگىلەندى. بۇگىندە اتالعان جوعارى وقۋ ورىندارىندا 225 ستۋدەنت ءبىلىم الۋدا. سونىمەن قاتار 1996 جىلدان باس­تاپ بايقوڭىر قالاسىندا ورنالاسقان «ۆوسحود» ماسكەۋ اۆياتسيالىق ينس­تيتۋتىندا 205 قازاقستاندىق ازامات وقىپ جاتىر. بۇعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جىل سايىن 45 وقۋ گران­تىن بولەدى. سونداي-اق «بولاشاق» باعدارلا­ماسى بويىنشا دا ماماندار دايىن­دالۋدا. بۇگىندە «بولاشاق» باعدار­لا­ماسىنىڭ 29 ستيپەنديانتى 7 عا­رىش­تىق ماماندىق بويىنشا رەسەي، يرلانديا، مالايزيا، ۇلىبريتانيا، اقش جانە كانادا مەملەكەتتەرىندە وقيدى. ارينە، جاس مامانداردى جۇمىس­پەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى دە قاز­عا­رىشتىڭ نازارىنان ەشقاشان تىس قالعان ەمەس. وسى ورايدا «بولاشاق» حالىقارالىق باعدارلاماسى اياسىندا عارىش تەحنولوگيالارى مەن تەحنيكا­لارى باعىتىندا ءبىلىم العان العاشقى 23 تۇلەك جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلدى.

- «ايتپاسا - ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن بار. قازاقتىڭ №3 عارىشكەرىن كۇتۋ تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەن جوق پا؟ قازاق بالاسى قاشان عارىش­قا ۇشادى؟
- 1999 جىلعى ءساۋىر ايىندا ەلبا­سى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «عارىشكەرلەردى ۇشۋعا دايارلاۋ تۋرالى» كەلى­سىمشارت جۇرگىزۋ ماقساتىندا رە­سەي فەدەراتسيا­سىنا اتتانعان بولا­تىن. بۇل ساپاردىڭ ماڭىزدىلىعى سول - ناق وسى كەزدەسۋدە قازاق عارىش­كەر­لەرىن عارىش­قا ۇشىرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىراز جايتتار شەشىلگەن ەدى. رەسەي ەلىنە رەسمي ساپارى كەزىندە ەكى ەلدىڭ باسشىلارى قازاقستاندىق ەكى عارىشكەردى ۇشۋعا دايارلاۋ جونىندە كەلىسىمگە قول جەتكىزگەن بولاتىن. وسى­دان كەيىن 2000 جىلدىڭ 7 قاڭ­تارىندا ۇكىمەت قاۋلىسىمەن گاگارين اتىنداعى عارىشكەرلەردى دايارلاۋ مەملەكەتتىك عىلىمي-زەرتتەۋ سىناۋ ورتالى­عىنا سول ەكى عارىشكەردى وقى­تۋعا جىبەرۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋب­لي­كاسىنىڭ ۇكىمەتى جانىنان ۆەدو­موستۆوارالىق كوميسسيا قۇرىلدى. 2002 جىلدىڭ قاراشا ايىندا سول كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا جاڭا­عى ەكى كانديداتىمىز اتالعان ورتا­لىققا جالپى عارىشتىق دايارلىقتان وتۋگە جىبەرىلدى. ولار دايار­لىق­تان ءوتىپ، عارىشكەر-سىناۋشى اتاعىن يە­لە­نەدى. الايدا بۇكىل الەمدى شارپىعان ەكونوميكالىق داعدارىس سالدارىنان 2009 جىلدىڭ كۇزىنە جوسپار­لانعان وتاندىق عارىشكەرلەردى ساپارعا اتتاندىرۋ بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجىنىڭ كەسىلۋىنە بايلانىستى مۇمكىن بولماي قالدى. عارىشكەرلەرىمىزدى عارىشقا ۇشى­رۋدىڭ كەلەسى مەرزىمى تۋرالى ايتاتىن بولساق، بۇل ماسەلە مىناداي تارتىپپەن شەشىلەدى: نەگىزىنەن، حالىقارالىق عارىش ستانساسى - حالىقارالىق ماڭىزى بار نىسان. ونىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى كانادا، ەۋروپالىق وداق، جاپونيا، رەسەي فەدەراتسياسى مەن اقش ەلدەرى ۇكىمەتتەرىنىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ارنايى شارتتارمەن رەتتەلەدى. بۇل شارت 1998 جىلى 29 قاڭتاردا جاسالعان. حالىقارالىق عارىش ەكيپاج­دارىن جاساقتاۋ ماسەلەسىن وسى سەرىكتەستەر رەتتەيدى. سوندىقتان قازاقستاندىق عارىشكەردى حالىقارالىق عارىش ستانساسىنىڭ ەكيپاجىنا ەنگىزۋ مۇمكىندىگى جوعا­رىدا اتالعان سەرىكتەس ەلدەرمەن كەلى­سىمگە كەلۋدى تالاپ ەتەدى.
قازىرگى تاڭدا «سويۋز» عارىش كە­مەسى - حالىق­ارالىق عارىش ستانسا­سىنا (حعس) ءۇش ادامنان تۇراتىن ەكيپاجدى جەتكىزەتىن جالعىز كولىك بولىپ تابىلادى. رەسەيدىڭ عارىش قىزمەتى تۋرالى زاڭىنا سايكەس كەمە­نىڭ كومانديرى تەك رەسەي فەدەراتسيا­سىنىڭ ازاماتى عانا بولا الادى. كەمەدەگى ەكىنشى نەگىزگى بورتينجە­نەر­دىڭ ورنى حعس-تا ۇلكەن سەگمەنتى بار اقش-قا تيەسىلى. قالعان ءۇشىنشى ورىنعا حعس-تى قۇرۋ جانە پايدالانۋ ءۇشىن كوپ قاراجات ءبولىپ وتىر­عان ەۋروپالىق (ەۋروپانىڭ 11 ەلى), جاپوندىق جانە كانادالىق عارىش اگەنتتىكتەرى كەزەكتە تۇر. ولاردىڭ دا ۇشۋعا دايىن عارىشكەرلەرى بارشى­لىق. قازاقستان حعس جونىندەگى كەلىسىمنىڭ جانە ونى قۇرۋ تۋرالى شارتتىڭ مۇشەلىگىنە كىرگەن ەمەس. ءويت­كەنى بۇل قو­ماق­تى قارجىنى جانە عارىش سالاسىنىڭ ناقتى ۇلەس­تەرىن تالاپ ەتەدى.  بۇدان باسقا، قازىرگى جاعدايدا حعس-تا جۇمىس اتقارۋ مەرزىمى 4 ايدان كەم بولماۋى ءتيىس جانە ونى قامتا­ماسىز ەتۋگە ءار عارىشكەرگە وتە كوپ (100 ملن اقش دوللارىنان استام) قاراجات جۇمساۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداي­دى. وعان قوسا، قازاقستان عارىشتا سىناۋدى تالاپ ەتەتىن وتاندىق عارىش تەحنيكاسىن جاساۋدى ءالى باستاعان جوق. سوندىقتان مەملەكەتتىك قارا­جات ەسەبىنەن تەك تۋريست رەتىندە عا­رىش­قا ۇشۋ ىسىراپ­شىلىق دەپ ەسەپ­تەيمىن. قازاقستان ءۇشىن مۇنداي ۇشۋدىڭ ۋاقىتى الدىمىزدا، وتاندىق عارىش تەحني­كاسىن سىناقتان وتكىزۋگە قاجەتتىلىك تۋعاندا كەلەدى دەپ ويلاي­مىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
گۇلبارشىن ايتجانباي

"ايقىن" گازەتى