قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە تەريتوريالىق تۇتاستىقتان گورى قوعامنىڭ مادەني، رۋحاني بىللىگى ماڭىزدى ورىنعا شىقتى. الەۋمەتتىك جەلى ءتۇرلى يدەيالاردى، ءدىني سەكتالاردى، جات اعىمداردى جارنامالاۋدىڭ، سول ارقىلى ءمالىم توپتار مەن جەكەلەردىڭ مادەني ۇستەمدىك ەتۋ قۇرالىنا اينالدى. 70 جىل ۇستەمدىك قۇرعان قىزىل يدەولوگيالىق كەسىرىنەن اتا دىنىنەن اجىراپ، اتەيستىك قوعامدا ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەجەلگى سەنىمىن، يسلام ءدىنىن قايتا تاپتى.

دەسەدە سوڭعى ءجۇز جىلدا ادامزاتتىڭ ءداستۇرلى دىندەرى دە ىشىنەن جىكتەلدى. ءار ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىندى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى شەتەلمەن تاجريبەنىڭ ازدىعىنان، ءدىني تالعامپازدىق دۇرىس جولعا قويىلعان جوق. ونىڭ سالدارىن بۇگىندە انىق سەزىنىپ وتىرمىز. الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءار ءتۇرلى ايتىستار، ءبىر ءبىرىن ءدىني ۇستانىمىنا بولا ايىپتاۋ سونىڭ باستى كورىنىسى.

مۇنداي تالاس تارتىستى ازايتىپ، زايىرلى قوعام پرينتسپتەرىن نىعايتۋ ءۇشىن، جاستاردىڭ ءدىني ۇستانىمىن ۇلتتىق نەگىزدە قالىپتاستىرۋدىڭ وزەكتىلىگى انىق كورىنەدى. ۇلتتىق ءداستۇر مەن ءدىني ۇستانىمنىڭ كەرەگار سيپات الماۋى ءۇشىن جاستارعا قازاق تاريحىنان، پۋحاني بايلىعىنان، ءداستۇرلى جولىنان سىر شەرتەتىن تاريحي، رۋحاني ءمانى بار كەسەنە، تاريحي ورىنداردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. ءبىز سونىڭ بىرەگي كەشەنى رەتىندە ەكى تاريحي كەسەنەگە توقتالماقپىز.

بارشا مۇسىلماندار ۇستاناتىن يسلام ءدىنىنىڭ ءوز ىشىنەن ءتورت مازحاپقا بولىنەتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ اتا بابالارىمىز تاريحتان بەرى حانافي مازحابىن ۇستانىپ كەلەدى. ەل اراسىندا «مەدينادا – مۇحاممەت، تۇركىستاندا – قوجا احمەت، ماڭعىستاۋدا – ءپىر بەكەت» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. بابالارىمىزدىڭ يماني جولىن ءبىلۋ ءۇشىن جوعارداعى كەسەنەلەردىڭ تاريحىن دجادىعا ءتۇيۋ، زيارات ەتۋدىڭ ماڭىزى زور.

قوجا احمەت ياساۋي– 1093 جىلى تۋىلعان تۇركىستاندىق ايگىلى عۇلاما قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ارعى تەگى قوجالار اۋلەتى. اكەسى – يسفيدجابتا داڭققا بولەنگەن اۋليە، ازىرەت ءالىنىڭ ۇرپاعى شەيح يبراھيم. اناسى – مۇسا شەيحتىڭ قىزى ايشا (قاراشاش انا). مۇسا شەيح تە يسفيدجابتا اۋليەلىگىمەن تانىلعان. كەيبىر دەرەكتەردە قوجا احمەت ياساۋيدىڭ يبراھيم اتتى ۇلى مەن گاۋhار حوشناز (جاۋhار شاحناز) اتتى قىزىنىڭ بولعاندىعى ايتىلادى. قوجا احمەت ياساۋيدىڭ ۇرپاعى نەگىزىنەن وسى قىزىنان تارايدى. قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ، يسفيدجابتا يسلامدىق فيكھ (قۇقىق) مەكتەبى حانافي مازھابىنىڭ ونداعان وكىلدەرى ءومىر ءسۇردى. ياساۋي ءىلىمى وسى ساياسي-الەۋمەتتىك، تاريحي شارتتارعا بايلانىستى قالىپتاستى. قوجا احمەت ياساۋي ۇستازدارىنىڭ كوشباسشىسى – ارىستان باب. كاشيفي “راشاحات-ۋل اين-يل حايات” اتتى ەڭبەگىندە قوجا احمەتتىڭ ارىستان بابتىڭ شاكىرتى بولعاندىعى، ودان زاھير جانە باتين ىلىمدەرىنىڭ سىرى مەن ءمانىن ۇيرەنگەندىگى، وعان 16 جىل قىزمەت ەتكەندىگى تۋرالى مالىمەت بەرەدى:

احمەت بۇقار قالاسىندا يۋسۋف حامادانيدان ءدىني ءبىلىم العاننان كەيىن، تۇركىستانعا كەلىپ، سول كەزدە ورتالىق ازيادا كەڭ تاراعان سوپىلىق، ءدىني-تاقۋالىق يدەيالاردىڭ ءىرى ناسيحاتشىسىنا اينالادى
«ديۋاني حيكمەت» ياسساۋيدىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەن كولەمدى شىعارماسى — «ديۋاني حيكمەت/ ديۋاني حيكمات» (حيكمات - جيناق). بۇل شىعارما العاش رەت 1878 ج. جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعادى. سودان كەيىن ول ىستامبۇل، قازان، تاشكەنت قالالارىندا بىرنەشە قايتارا باسىلادى. سونىڭ ءبىرى 1901 ج. قازاندا تىنىشتىقۇلىنىڭ قازاقتارعا ارناپ شىعارعان نۇسقاسى بولاتىن.ءتورت تارماقتى ولەڭمەن جازىلعان بۇل شىعارماسىندا اقىن ءوزىنىڭ بالا كۇنىنەن پايعامبار جاسىنا كەلگەنگە دەيىن ءومىر جولىن باياندايدى، تىرشىلىكتە تارتقان ازابىن، كورگەن قايعىسىن ايتادى، بۇقارا حالىققا ۇستەمدىك جۇرگىزۋشى حانداردىڭ، بەكتەردىڭ، قازىلاردىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىن، جاساعان قياناتتارىن سىنايدى، بۇل ءفانيدىڭ جالعاندىعىن بىلدىرەدى.«ديۋاني حيكمەتتەن» تۇركى حالىقتارىنا، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنا، ەرتەدەگى مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە، تاريحىنا، ەتنوگرافياسىنا، ەكونوميكاسىنا قاتىستى باعالى دەرەكتەر تابۋعا بولادى.

قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى -تۇركىستان قالاسىندا ورنالاسقان. ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ونەرىنىڭ جاۋھارى. 1396-1399 جىلدارى ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن قوجا احمەت ياسساۋي قابىرىنىڭ باسىنا تۇرعىزىلعان. كوپتەگەن جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، بولاشاق قۇرىلىستىڭ جوباسىن جاساۋدا ءامىر تەمىر تىكەلەي ءوزى قاتىسىپ، نەگىزگى ولشەمدەردى انىقتاعان كورىنەدى. كەسەنە - ۇلكەن پورتالدى-كۇمبەزدى مەموريالدىق قۇرىلىس. ارحيتەكتۋرالىق جەرگىلىكتى ءداستۇردى جەتە مەڭگەرگەن پارسىلىق شەبەرلەردىڭ جوباسى قۇرىلىسقا نەگىز ەتىپ الىنعان. كەسەنە وڭتۇستىك-شىعىستان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي سوزىلىپ جاتىر. ەنى - 46,5 م، ۇزىندىعى - 65 م. كۇيدىرىلگەن شارشى كىرپىشتەن ورىلگەن. كەسەنە جوباسىنىڭ ەرەكشەلىگى - وندا ورتالىق ازيا ساۋلەت ونەرىندە بۇرىن-سوڭدى ۇشىراسپاعان شاتىر جابۋ تاسىلدەرى قولدانىلعان. ەسكەرتكىشتە كۇمبەزدى، اركالى ەلەمەنتتەر مول. ساۋلەتشى-شەبەرلەر تەك اركالى كۇمبەزدى جۇيەنىڭ وزىنە سان ءتۇرلى ادىستەردى قولدانعان. كەسەنەدە اسا ۇلكەن پورتال (ەنى - 50 مەترگە جۋىق، پورتالدىق اركانىڭ ۇزىندىعى - 18,2 مەتر), بىرنەشە كۇمبەز، 35 بولمە بار. عيماراتتىڭ بيىكتىگى 37,5 م. سىرتقى قابىرعالاردىڭ قالىڭدىعى - 1,8-2 م، قازاندىق قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى - 3 م. قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى مەشىت، مەدىرەسە قىزمەتىن دە اتقارعان. كەسەنەنىڭ ءۇش قابىرعاسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىمەن وتەتىن ەپيگرافتىق فريزدە قۇران كارىم سۇرەلەرى مەن اياتتارى جازىلعان. جازۋلار كوگىلدىر قىشپەن ورنەكتەلگەن. جازۋلاردان «اللا»، «مۇحاممەد»، «و، جارىلقاۋشى»، «بيلىك اللادا»، «اللا مەنىڭ ءامىرشىم»، «ھيجرانىڭ 800 جىلى» دەگەن سوزدەردى وقۋعا بولادى. قولادان سوعىلىپ، التىن، كۇمىس جالاتىلعان ەسىك تۇتقالارى مەن التى شىراعدان دا ساۋلەت ونەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىنىڭ قاتارىنا جاتادى. بۇلاردا ونى جاساۋشى يسفاھاندىق شەبەر تادج ءاد-دين يزەدديننىڭ ەسىمى جازىلعان.

قولا شىراعدانداعى جازۋلار ھيجرانىڭ 799 جىلى 20-رامازانىندا جاسالعاندىعىن كورسەتەدى. بۇكىل قۇرىلىستىڭ ماعىنالىق كىندىگى - قابىرحانا ورتاسىندا قوجا احمەت ياسساۋيگە قۇلپىتاس قويىلعان. قابىرحانا ەسىگى جۇقا تەمىرمەن قاپتالىپ، وعان التىنمەن جازۋلار تۇسىرىلگەن. كەسەنە مەشىتىنىڭ 16 تەرەزەسى، قوس قابات كۇمبەزى بار. مەشىتتىڭ باتىس جاق قابىرعاسىنا مەككەدەگى قاعبا ىسپەتتى 3,5-2,5 مەترلىك موزايكالىق ميحراب ورناتىلعان. كەسەنەنىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعىنداعى اللاعا قۇلشىلىق ەتۋگە ارنالعان جەر استى عيباداتحانالارى ءياسساۋيدىڭ ءتىرى كەزىندە جاسالىپ، كەيىن قايتا جاڭعىرتىلعان. 16 عاسىردان كەسەنەدە جانە ونىڭ توڭىرەگىندە قازاق حالقىنىڭ اتاقتى ادامدارى (جولبارىس حان، ەسىم حان، ابىلاي حان، قاز داۋىستى قازىبەك بي، جانىبەك باتىر، ت.ب.) جەرلەنە باستادى. 19 عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قوقان بيلەۋشىلەرى كەسەنەگە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ونىڭ توڭىرەگىنە قامال-بەكىنىستەر سالۋدى قولعا الدى. 1864 جىلى تۇركستان قالاسىن جاۋلاپ العان رەسەي وتارشىلارى زەڭبىرەكپەن اتىپ، كەسەنەنىڭ 11 تۇسىنا زاقىم كەلتىردى. 19 عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى تاريحي-مادەني مۇرا رەتىندە عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلە باستادى. 1978 جىلى قىركۇيەكتە قوجا احمەت ياسساۋي رەسپۋبليكالىق مۇراجايى اشىلدى. 1989 جىلى تامىزدىڭ 28-ىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن «ازىرەت سۇلتان قورىق-مۇراجايى» ۇيىمداستىرىلدى. تۇركيا ەلىمەن اراداعى كەلىسىم بويىنشا جۇرگىزىلگەن عيماراتتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى 2000 جىلى اياقتالدى. 2003 جىلى ماۋسىمدا پاريجدە وتكەن يۋنەسكو-نىڭ 27-ءشى سەسسياسىندا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى دۇنيەجۇزىلىك مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلدى.

بەكەت اتا مەشىتتەرى — ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت، جەم بويىنداعى بەكەت اتا ەسىمىمەن بايلانىستى جەر استى عيماراتتارىنىڭ ورتاق اتاۋى.
. بەكەت اتا مىرزاعۇلۇلى (1750- 1813) - اۋليە، حالىق باتىرى، ابىز كورەگەن، اعارتۋشى، ساۋلەتشى. تۋىپ، وسكەن جەرى جەم وزەنى بويىنداعى اقمەشىت قۇلجان، ماڭعىستاۋ ءوڭىرى. بەكەت اتانىڭ بىلىمدارلىق، باتىرلىق، ادىلدىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ابىز كورىپكەلدىك قاسيەتتەرى ءوز داۋىرىندە ەرەكشە تانىلعان. حالىق ونى ايرىقشا قادىرلەپ، اۋليە تۇتقان. كىشى ءجۇز اداي رۋىنىڭ ۇرانىنا اينالعان. حالىق بەكەت اتانىڭ ءومىرىن، تارىققانعا جاردەم بەرەتىن ەرەكشە قاسيەتىن، اۋليەلىگىن ىقىلاسپەن اڭگىمەلەپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلاستىرعان.
]بەكەت اتا اتىندا بەس مەشىت بار. ونىڭ ءبىرى ماڭعىستاۋدان قاشىق ەمەس، وعىلاندىدا، ەكىنشىسى بەينەۋدە، ءۇشىنشىسى جەم بويىندا، ءتورتىنشىسى ارال جاعاسىنداعى بايالىدا»، بەسىنشىسى ماڭعىستاۋ اۋدانى توبىقتىدا دەيدى. بەكەت اتا بۇل مەشىت-مەدرەسەلەردە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكەن، بالا وقىتقان. بەكەت اتا ەسكەرتكىشىنىڭ ءبىرى - جەم وزەنى بويىنداعى اقمەشىتتە، قۇلسارى قالاسىنا جاقىن جەردە. اكتاستى جارتاسقا قورجىن تام ەتىپ ويىپ جاسالعان شاعىن عيمارات. ونىڭ باسىنا كەيىن قوس كەسەنە تۇرعىزىلعان. ەكىنشىسى - ەسكى بەينەۋدە، ۇلۋتاستى شاتقالعا قاشالعان. بولمەلەرى قۇلاپ، ۇگىتىلىپ، بايىرعى قالپىن جوعالتا باستاعان. بايالىداعى ەسكەرتكىش-عيماراتتىڭ جاي-كۇيى ءمالىم ەمەس. بەكەت اتانىڭ وعىلاندىداعى جەر استى عيماراتى جاقسى ساقتالعان. وڭتۇستىك ءۇستىرتتىڭ ماڭعىستاۋ ويىسىنا تىرەلگەن ءبىر تۇمسىعىنىڭ ءۇزىلىپ قالعان شوقىسىنا قاشالعان. ءۇش-ءتورت قانات كيىز ءۇي كولەمىندەي ءۇش بولمە. بەكەت اتا مۇردەسى وسى بولمەلەردىڭ ءبىرىنىڭ ىرگەسىنە قاشاپ ورنالاستىرىلعان. نەمەرەسى مۇرىننڭ مۇردەسى دە وسى بولمەگە قويىلعان. كىرەبەرىس بولمەدەن جوعارى شىعاتىن ەسىك ارقىلى جوعارى بولمەگە بارۋعا بولادى. وندا بەكەت اتانىڭ قىزى جەرلەنگەن.

ەكى كەسەنەگە بايلانىستى تاريحي دەرەكتەرمەن وعان تىكە قاتىستى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قاسيەتتى يماني جولىنان كورىپ وتىرعانىمىزداي بابالارىمىزدىڭ ءدىني سەنىمى وتە جوعارى دەڭگەيدە، ۇلتتىق نەگىزدە بولعان،دالا وركەنيەتىمەن تىعىز ۇشتاسقان. جاستارعا مۇنى ۇعىندىرۋدىڭ تاربيەلىك ماڭىزى وتە زور.

Abai.kz