زاكاۆكازەدەگى مۇسىلمان قازاق پاتشالىعىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا دجيدان (ەۆرەي) پاتشالىعى، ال باتىسىندا حريستيان قۇمىق ەلى ورنالاسقانىن ح عاسىرداعى ءال ماسۋدي مالىمدەيدى. الايدا، ءحى عاسىردان كەيىن جيدان مەن قۇمىق ەلدەرى ايتىلمايدى، شىڭعىسحان اسكەرى كەلگەن ءحىىى عاسىر دەرەكتەرىندە دە كەزدەسپەيدى (اكۋش دەگەن قۇل باستاعان قازاقتاردىڭ شىڭعىسحان اسكەرىنە قوسىلىپ گرۋزيندەرمەن سوعىسقانىن ايتتىق).

انىعىندا، كۋرجان (گرۋزين) دەرجاۆاسى مۇسىلمان قازاق پاتشالىعىن دا، دجيدان-ەۆرەي پاتشالىعىن دا جانە حريستيان قۇمىق ەلىن دە جويىپ، ولاردى قازىرگى داعىستانعا اۋا كوشۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ويتكەنى، ءحىى عاسىردا داعىستاننىڭ باتىسىنداعى اۆار نۋتسالدىگىنە كورشى اقبوز اتتى مىڭ جاۋىنگەرى بار دجيدان ەلى پايدا بولعان جانە داعىستاننىڭ شىعىس ايماعىندا مۇسىلمان عازى-قۇمىق مەملەكەتى ورناعان. بۇل دەرەكتەر داعىستان تاريحىندا بىلاي باياندالادى: «نەگىزىن قالاعان مۋحامماد، دۆين (ارمەنيا) بيلەۋشىسى. 1020-جىلى كىشى ۇلى ەسكۋيا وعان قارسى شىقتى، الايدا فادل وعان قارسى باسقا ۇلى مۋسانى جىبەردى، ول ءازەربايجانعا ءوز كەمەلەرىمەن كەلگەن رۋستارمەن وداقتاسىپ, سولاردىڭ كومەگىمەن بايلاكاندى جاۋلاپ الدى. ەسكۋيا ءولتىرىلدى... 1032-جىلى كاۆكاز ايماعىنا جورىق جاساعان مستيسلاۆ تمۋتاراكانسكي سارير مەملەكەتىنىڭ جاۋىنا اينالدى... ە.م.شيللينگتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا "اندي كويسۋىنىڭ سول جاعاسىنداعى بۇكىل اۋماق ءى جۋگۋت حانعا (سوزبە ءسوز "ەۆرەي حانى"), ال وڭ جاعالاۋداعى جەرلەر اۆارلىق سۋراكاتقا تيەسىلى دەپ قاراستىرىلادى". وسىلايشا ءحى عاسىردىڭ اياعىندا بۇرىنعى سەرير اۋماعىندا بىرنەشە مەملەكەت پايدا بولدى: انديلىك يەلىك, حۋنزاح نۋتسالدىگى مەن كوپتەگەن ەرىكتى قوعامدار.

سۋراكات زامانىندا تاق مۇراگەرلىگى ءتارتىبى ورنادى، تەك ونىڭ ۇلدارى مەن قىزدارىنان تاراعانداردىڭ عانا تاققا مۇراگەرلىك قۇقى بەلگىلەندى. ەگەر ونىڭ اۋلەتىنەن ەشكىم قالماسا، وندا تاققا رۋس، گرۋزين جانە ارميان ادامدارىنىڭ ءبىرى  وتىرۋى ءتيىس دەلىنگەن.

مۋحاممەد ءرافيدىڭ "تاريحي داگەستان" جىلناماسىنداعى اۆار نۋتسالدارىنىڭ شەجىرەسىندە ساراتان حاننىڭ اتا-بابالارى تىزبەسىندە ءبىرىنشى بولىپ ارسكان اتالعان...  ءحىى عاسىردا عازى-قۇمۇق شامحالدىعى دەپ اتالدى. ءحىى عاسىردا شامحال مۇسىلمان بولعان ءتارىزدى جانە يسلام قۇمۇق تا بيلەۋشى دىنگە اينالدى. قۇمۇق اتاۋى قازى دەگەن جالعاۋعا يە بولدى... سۋراكات شەيح احماد ءۇشىن باستى جاۋىنا اينالدى. احماد سۋراكاتتى نۋتسالدىكتەن قۋىپ جىبەردى. سۋراكاتتىڭ ۇلى بايار تاقتى قايتارماق بوپ تالپىندى، الايدا ارابتاردىڭ تويتارىسىنا تاپ بولدى. تەك قانا ونىڭ ۇلى، ەگدە جاسقا كەلگەندە اتا-بابا تاعىن ماڭعولداردىڭ ارقاسىندا قايتارا الدى... ماڭعولدار اۋەلى قۇمىقتى ويراندادى... قۇمىقتاردىڭ حامزادان تاراعان بۇكىل كنيازدارى الەمنىڭ ءتورت تاراپىنا ىعىسىپ كەتتى. ارى قاراي، ماڭعولدار اۆير وبلىسىنا جەتتى، بۇل – اۆارلار جەرى. مۋحاممەد رافي ماڭعولدار مەن اۆارلار اراسىندا بەكىتىلگەن وداق تۋرالى "مۇنداي وداق دوستىققا، كەلىسىم مەن باۋىرلاستىققا نەگىزدەلدى", - دەپ جازادى، ونىڭ ۇستىنە اۋلەتتىك نەكەمەن نىعايتىلدى.

دەرەككوزدەردە كەلتىرىلگەندەي، اۆاريا مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنىڭ كەنەتتەن كەڭەيتىلگەنى جانە شارۋاشىلىعىنىڭ كۇرت دامىعانى، ولاردى ماڭعولداردىڭ انىق قولداۋىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقان دەۋگە بولادى..» (داعىستان تاريحى دەرەكتەرىنەن). 

وسى دەرەكتەردەن ح عاسىردا قازىرگى ازەربايجاندا وتىرعان قۇمىق پەن ەۆرەي ەلدەرى ءحى عاسىردىڭ سوڭىندا داعىستاندا بولعانىن كورەمىز، ياعني سوندا قونىس اۋدارعانى انىق (قۇمىق تىلىندەگى وعىزدىق بەلگىلەردە ولاردىڭ قازىرگى ءازاربايجاننان شىققاندىعىن بايقاتادى). ال ۋرۋس (رۋس) اسكەرى ارميان بيلەۋشىلەرىنىڭ شاقىرۋىمەن قىرىمنان كەمەلەرىمەن زاكاۆكازەگە كەلگەن جانە ولار سارير كنيازدىگىمەن جاۋ بولعان. كوپ ۇزاماي سارير جويىلىپ، ورنىن اۆار نۋتسالدىگى باستى، ونى بيلەگەن ۋرۋس توبى جانە وداقتاستارى گرۋزين مەن ارميان بيلەۋشى توپتارى ەكەن (اۆارلار سول زاماندا كاتوليك بولعانى انىق).

كورشى مۇسىلمان عازي-قۇمىق پاتشالىعى ولارعا جاۋ بولعان. قۇمىق بيلەۋشىلەرى XIV عاسىردا «اسەلدەر» دەپ اتالعانى ءمالىم («اسىلدار» دەگەن ماعىنادا، ياعني اسىلۇيا ادامى). شىڭعىسحان اۋلەتى داعىستانداعى عازى-قۇمىق حاندىعىن جويىپ، بۇكىل داعىستان مەن سولتۇستىك كاۆكاز ايماعى بيلىگىن اۆار نۋتسالدىگى اۋلەتىنە، ياعني قىرىمدىق ۋرۋس ەلىنەن كەلگەن ديناستياعا بەرگەنى جازىلعان. اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا قازىرگى پروحلادنايا قالاسىنان ءبىر كۇندىك جەردەگى تاۋدا (سولتۇستىك كاۆكازدا) XIV عاسىردا حريستيان ءدىندى ۋرۋس ەلى بارىن جازعانىن ول كىسى جايلى ماقالادا مالىمدەدىك (ياعني، ۋرۋس ەلى التىن وردا يمپەرياسىمەن كورشى ءارى تاتۋ بولعان). شەشەندەردە ۋرۋس دەگەن تەيپ ساقتالعانى جانە ۋرۋس-مارتان قالاسى اتاۋى سولارمەن بايلانىستى ەكەنى ءمالىم. داعىستان مەن سولتۇستىك كاۆكازدا كوك كوزدى، قىزىل شاشتى ادامدار از كەزدەسپەيدى. ويتكەنى، حح عاسىرعا دەيىن ونداعى تاۋلاردى قالىڭ نۋ ورماندار كومكەرىپ جاتقان، ال كۇن ساۋلەسى از تۇسەتىن ورمانداعى حالىقتىڭ شاشى قىزىل، كوزى كوك بولاتىنى زاڭدىلىق (ول ورمانداردى كاۆكاز سوعىسىندا رەسەي اسكەرى ورتەپ ازايتتى، قالعانىن كەيىن كەڭەس اسكەرى ورتەدى).

داعىستاندا تاۆكازاح جانە چۋدۋر-كازاك دەگەن جەر اتاۋلارى بار. ارميان دەرەكتەرى قۇمىقتاردى «كازاح» دەپ كورسەتكەنى دە تاريحشىلارعا تاڭسىق ەمەس. سول قۇمىق ءتىلى قازاق تىلىنە قاراشاي-بالقار تىلدەرىنەن دە جاقىن. شىندىعىندا، ءحىى عاسىردا داعىستاندا ورناعان مۇسىلمان مەملەكەتى – عازى-قۇمىق ەمەس، عازاق-قۇمىق حاندىعى. ارابتا «گ» ءارپى جوقتىعىن ايتتىق، «ع» ءارپىن «گ»، ال سوڭعى «ق» ءارپىن «ي» ەتىپ بۇرمالاپ، ارابشاداعى «عازاق» اتاۋىن «گازي» ەتكەن، ارينە ورىس تاريحشىلارى. ارابشا جازىلۋلارى: غازق  – عازاق، غازى – عازي. قۇمىقتاردى جاقسىلاپ زەرتتەسە، «قازاق» دەپ اتالاتىندار ءالى دە بار دەپ سەنەمىن (اۋىزشا دەرەكتەر دە بار). قاراشاي، بالقار، نوعايلاردى قازاقستانعا جەر اۋدارعان ستالين قۇمىقتارعا تيىسكەن جوق. شاماسى، قۇمىقتارداعى قازاق دەگەننەن، كاۆكازدا قازاقتىڭ بۇرىننان بولعانىن جاريا قىلۋدان قورىققان ءتارىزدى. ءبىزدىڭ تاريحتى وزگەرتۋدە ستالين ۇلكەن ىستەر اتقارعان. ديگور ۇلتىنا ديگور ءتىلىن قولدانۋعا تىيىم سالعان، تۇركىلىك ۇلتتاردىڭ ارابشا جازباسىن اۋەلى لاتىنشاعا، سوسىن كيريليتساعا كوشىرتىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارىن ەجەلگى جازبالارىن تۇسىنە المايتىن كۇيگە جەتكىزگەن ستالين ەدى. رەسەي يەزۋيدتەرىنىڭ تۇركىلەر تاريحىن وزگەرتۋ جوسپارلارىن ارى قاراي ىسكە اسىرعان دا وسى ستالين بولاتىن.

قۇمىقتار ءحى عاسىردا داعىستانعا تۇگەل كوشىپ كەتكەن، ال ەۆرەي مەن مۇسىلمان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى قازىرگى ازەربايجان ايماعىندا قالىپ قويعان. ويتكەنى، وندا ەۆرەي مەكەندەرى ءالى بار، اتاقتى چەركيزوۆ بازارىنىڭ قوجايىنى تەلمان يسمايلوۆ سول جەردىڭ ەۆرەيى. ال قازاقتار وندا «بورچالو-كازاح»، «قازاحلار» دەگەن اتاۋلارمەن بەلگىلى جانە قازاق دالاسى مەن قازاق قالاسى سوندا ساقتالىپ قالدى.

يبن ءال اسير ءحىىى عاسىردا شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ قازىرگى ازەربايجاننان گرۋزين (كۋردج) ەلىنە جاساعان جورىعىنا جەرگىلىكتى زاكاۆكازەلىك قازاقتار دا قاتىسقانىن بىلاي باياندايدى: «وني (تاتارى چينگيسحانا) دۆينۋليس ي پوشلي ۆ سترانۋ كۋردجوۆ. ك نيم پريسوەدينيلسيا تيۋركسكي مەمليۋك پو يمەني اكۋش، كوتورىي سوبرال ۆ بولشوم چيسلە جيتەلەي تەح گور ي پۋستىني يز تۋركمەن، كۋردجوۆ ي درۋگيح; ون ۆستۋپيل ۆ پەرەپيسكۋ س تاتارامي, پريگلاسيۆ يح پريسوەدينيتسيا ك نەمۋ، ي تە وتۆەتيلي ەمۋ سوگلاسيەم ي سكلونيليس ك نەمۋ يز-زا وبششەگو يح پرويسحوجدەنيا (رودستۆا)...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

بۇل جولداردا شىڭعىسحان اسكەرىنە اكۋش دەگەن ماملۋكتىڭ جەرگىلىكتى تۇركىمەن، كۋردج وكىلدەرىن جيناپ قوسىلعانى، ولاردىڭ شىڭعىسحان اسكەرىنە تۋىس ەكەندىگى كورسەتىلگەن. ورىسشا اۋدارمادا «تۇركىمەن، كۋرج» دەپ جازىلعان اتاۋلار ارابشا تۇپنۇسقادا «تۇركى قازاق» ەكەنىنە كۇمانىم جوق (بۇل «تۇركى قازاق» پەن شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ قازاقتار ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن «تۇركىمەن، كۋرج» دەپ ورىسشالانعان). رەسەي اۋدارماشىلارى ولاردى تۇركىمەن مەن گرۋزين (كۋرج) دەپ تۇسىندىرەدى. شىڭعىسحان زامانىندا گرۋزيندەردىڭ اۋەلگى جۋرجان-جۋرزان اتاۋى كۋرج بولىپ ورنىققانىن كورەمىز. شىڭعىسحان اسكەرى كۋرج (گرۋزين) ەلىن جاۋلاۋعا بارا جاتىر، ءوز ەلىن جاۋلاپ بارا جاتقان اسكەرگە گرۋزين (كۋرج) ادامدارى قوسىلۋى مۇمكىن ەمەسى تۇسىنىكتى. شىڭعىسحان اسكەرى مەن وعان قوسىلعانداردىڭ ءتۇبى ءبىر تۋىسقاندار ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن. تۇركىمەن، گرۋزيندەردىڭ ەشقايسىسى شىڭعىسحان حالقىمەن تۋىس ەمەس، ال شىڭعىسحان اسكەرى قازاق تايپالارى ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ارابشا جازىلۋى: كزح – كازاح، كرج – كۋردج. ولاي بولسا، شىڭعىسحان اسكەرىنە قوسىلعاندار – قازاق قالاسى ايماعىنىڭ قازاقتارى. ولاردىڭ ەلىن ءحىى عاسىردا كۋرجان (گرۋزين) پاتشاسى باسىپ الىپ، وزدەرىن قاڭعىتىپ جىبەرگەن. ولار تۋىستىعىن پايدالانىپ شىڭعىسحان اسكەرىنە (قازاقتارعا) قوسىلىپ، ءوز جۇرتىن ازات ەتۋگە تىرىسقان. ولاردىڭ گرۋزيندەرمەن سوعىستا شەشۋشى ءرول اتقارعانىن يبن ءال اسير باياندايدى. ولاردىڭ شىڭعىسحان اسكەرىمەن تۋىستىعى، ورىسشا «تۇركىمەن كۋردج» دەپ كورسەتىلگەن اتاۋ ارابشادا «تۇركى قازاق» بولسا، كوپ شىندىق اشىلادى. ول شىندىق: ازەربايجانداعى قازىرگى قازاق قالاسى ول زاماندا مۇسىلمان قازاق ەلىنىڭ استاناسى بولعان جانە ءحىىى عاسىردا زاكاۆكازەگە بارعان شىڭعىس حان اسكەرى دە – قازاقتار.

ال ءحىىى عاسىردا شىڭعىس حان اسكەرى كەلگەندە كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى دەربەس پاتشالىق بولعانىن جانە الان پاتشالىعىمەن وداقتاس ەكەنىن يبن ءال ءاسيردىڭ تومەندەگى دەرەگى راستايدى.

«پولۋچيۆ يزۆەستيە و نيح، الانى پوسپەشيلي سوبرات ۋ سەبيا منوگو كيپچاكوۆ; وني سرازيليس س نيمي، نو ني ودنا ستورونا نە پرەودولەلا درۋگوي. توگدا تاتارى پوسلالي سكازات كيپچاكام: “مى س ۆامي ودنوگو رودا, ا ەتي الانى ۆام نە رودنيا، چتوبى ۆى يم پوموگالي، ي يح رەليگيا نە پوحوجا نا ۆاشۋ. مى ۆام داەم وبەششانيە نە تروگات ۆاس، ي مى ۆام داديم سكولكو حوتيتە دەنەگ ي ودەجدى، ەسلي ۆى نە بۋدەتە ۆمەشيۆاتسيا مەجدۋ نامي ي يمي”. ي وني دەيستۆيتەلنو پرەپودنەسلي يم تو، و چەم بىلو ۋگوۆورەنو، پوسلە چەگو كيپچاكي پوكينۋلي گورود الانوۆ: ي نا نيح ناپالي تاتارى، منوگيح يز نيح پەرەبيلي، وگرابيلي ي ۋۆەلي ۆ پلەن. پوتوم وني ناپراۆيليس ك كيپچاكام، كوتورىە، چۋۆستۆۋيا سەبيا ۆ بەزوپاسنوستي، ۆ سيلۋ زاكليۋچەننوگو مەجدۋ نيمي ي ميرا، رازوشليس، نو نە ۋسپەلي وني وپومنيتسيا، كاك نەوجيداننو ناپالي نا نيح تاتارى، ۆتورگليس ۆ يح سترانۋ ي پو وچەرەدي نانەسلي يم پوراجەنيە ي وتنيالي ۋ نيح ۆدۆوە بولشە توگو، چتو وني يم دالي. كيپچاكي، جيۆشيە دالەكو، ۋسلىشاۆ وب ەتوم، بەجالي دالەكو بەز بويا، پريچەم ودني يز نيح يسكالي ۋبەجيششا ۆ لەساح، درۋگيە ۆ گوراح، ا ينىە ۋشلي ۆ سترانۋ رۋسوۆ; تاتارى جە وستاليس ۆ سترانە كيپچاكوۆ، بوگاتوي بولشيمي پوستبيششامي زيموي ي لەتوم. ۆ نەي ەست حولودنىە لەتوم ي تەپلىە زيموي مەستا, بوگاتىە پاستبيششامي. ەتو – سترانا لەسوۆ نا بەرەگۋ موريا. وني دوشلي دو گورودا سۋداكا، گورودا كيپچاكوۆ، گدە يح گلاۆنىە سيلى; ون ناحوديتسيا نا بەرەگۋ حازارسكوگو موريا ي ك نەمۋ پريستايۋت كورابلي. ەتو حازارسكوە مورە سوەدينياەتسيا س زاليۆوم كونستاتانتينوپوليا. دوستيگنۋۆ سۋداكا، تاتارى وۆلادەلي يم، جيتەلي جە ەگو رازبەجاليس ۆ رازنىە سترانى; ودني ۋشلي ۆ گورى سو سۆويمي سەميامي ي يمۋششەستۆوم، درۋگيە سەلي نا كورابلي ي وتپراۆيليس ۆ سترانۋ رۋموۆ, چتو ۆ رۋكاح مۋسۋلمان — دەتەي كىلىچ-ارسلانا...)» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

دەمەك، كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى دەربەس پاتشالىق بولعان جانە الان پاتشالىعىمەن وداقتاس. شىڭعىس حان اسكەرى ولارمەن وزدەرى ءبىر حالىق ەكەنىن ايتىپ ۇگىتتەپ جانە سىي-سياپات جاساپ، قازاقتاردى سوعىسۋدان باس تارتقىزعانى، سوسىن اۋەلى الانداردى تالقانداعانىن، كەيىن قازاق ەلىن شاۋىپ، توناعانىن يبن ءال اسير باياندايدى. سول كەزدە قازاق ەلىنىڭ كوپ بولىگى جان-جاققا بوسىپ كەتكەن. ول دەرەك بىلاي وربىتىلەدى «پوسلە توگو، كاك تاتارى زانيالي زەمليۋ كيپچاكوۆ, پوسلەدنيە راسسەياليس: ودنا چاست ۋشلا ۆ سترانۋ رۋسوۆ, درۋگايا راسسەيالاس پو سۆويم گورام, بولشينستۆو جە يح، سوبراۆشيس، ناپراۆيليس ك شيرۆان... ودناكو مۋسۋلمانە، كۋردجي، لاكزى ي درۋگيە، پوچۋۆستۆوۆاۆ سمەلوست پو وتنوشەنيۋ ك نيم، ۋنيچتوجيلي يح، ۋبيلي، گرابيلي ي زاحۆاتيلي ۆ پلەن، تاك چتو كيپچاسكي راب (مەمليۋك) پروداۆالسيا ۆ شيرۆانە پو (ساموي) نيزكوي تسەنە...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

مىنە، وسى كەزدە قازاق ەلىنىڭ ءبىر توبى دون ايماعىنا كەتكەن (ۇرپاقتارى – دون كازاكتارى). ءبىر توبى ۋرۋس ەلىنە، ياعني قىرىمعا بارعان، ءبىر توبى ارمەنيا جەرىنە كەتكەن (ونداعى كاساح وزەنى مەن سارقىراماسى سول قازاقتاردان قالعان بەلگى). ولاردىڭ كوبىسى قازىرگى ازەربايجان ايماعىنا بارعان جانە قازاقتاردىڭ كوبى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، قۇلدىققا ساتىلعان (الاندار قۇرامىندا قۇل توبى دەپ كورسەتىلگەن «كاساح» پەن ديگور-وسەتيندەرى قۇرامىندا قۇل توبى دەپ كورسەتىلگەن «كاساگتا» سول قۇلدىققا تۇسكەن قازاقتار ەكەنى انىق). ءوز جەرىندە قالعان قازاقتار ءXVى عاسىردا قانداي كۇيدە بولعانىن اننا انتونوۆسكايا ەڭبەگىندەگى دەرەكتەرمەن جەتكىزدىك.

دون ايماعىندا ح عاسىردا كوشپەندى قازاقتار بولعانىن اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي جازدى. ال «دون» اتاۋىن قازاقشالاعاندا – ءدوڭ، ورىسشاسى – حولم. ءدوڭدى، قىراتتى ايماق بولعاندىقتان قازاقتار سولاي اتاعان (مىسالى، اقتوبە وبلىسىنداعى ءدوڭ دەگەن جەردە «ءدوڭ» كەن بايىتۋ فابريكاسى ورنالاسقان، ونى ورىسشا «دونسكوە گورنو وبوگوتيتەلنايا فابريكا» دەپ اتايدى). دون – وزەن اتاۋى ەمەس، ول وزەن تانايس دەپ اتالعان ەرتەدەن. ەجەلگى جازبالاردا اتالعان ايماقتا الاندار مەكەندەگەنى كورسەتىلگەن. وسى سەبەپتەن رەسەيدىڭ ءدوڭ اتاۋىن دون ەتىپ، ونى تانايس وزەنىنىڭ اتاۋىنا اينالدىرعانى. ويتكەنى، وسەتين تىلىندە «دون» ءسوزى «سۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى. «الاندار ءيرانتىلدى بولعان، ولاردىڭ ۇرپاقتارى – وسەتيندەر» دەپ بۇرمالايتىن رەسەيلىكتەردىڭ تانايس وزەنى ماڭىنداعى الانداردى «وسەتيندەر» ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن «ءدوڭ» اتاۋىن «دون» ەتىپ وزگەرتكەنى تۇسىنىكتى. انىعىندا، قازىرگى دون وزەنى اۋەلدە تانايس جانە بۇل اتاۋ قازاقتىڭ قازىرگى تانا رۋىمەن بايلانىستى دەگەن ءجون. ويتكەنى، تانا رۋى اۋەلدەن الاندىق رۋ ەكەنىن ريمدىك جازبالارداعى «الان تانايدى» دەگەن دەرەكتەر ايعاقتايدى. اتاۋدىڭ قازاق حالقىمەن بايلانىستى ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن «ءدوڭدى» «دون» قىلعان جانە سونداعى وزەن اتاۋىنا اينالدىرعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتى. الايدا، ول ايماقتى ەرتەدەن كازاكتار مەكەندەگەنى جانە رەسەي ول ەلدى كەيىنگە دەيىن «ديكوە پولە» دەپ اتاعانى انىق فاكتىلەر.

اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا XIV عاسىردا سول دون ايماعىن مەكەندەگەندەر تۇركى ءتىلدى قىپشاقتار ەكەنىن باياندايدى (ياعني، قازاقتار). ول سول تۇركىتىلدى قىپشاقتاردىڭ قازىرگى كۋبانداعىلارى حريستياندار ەكەنىن، ال قازىرگى ستاۆروپول ايماعىنداعىلارى مۇسىلماندار ەكەنىن ايعاقتايدى. حريستيان قازاقتار – شىڭعىس حان شاپقان ءحىىى عاسىردا كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلىنىڭ قىرىمعا بارعاندارى دەگەن ءجون. ولار قىرىمدا وتىرعان ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىنەن حريستياندىق قابىلداعان. دون قازاقتارىنىڭ ءXVى عاسىردا رەسەي يمپەرياسى ىقپالىنا تۇسۋىنە سول حريستيان قازاقتار سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن. كازاكتاردىڭ ءبىر توبىنىڭ ۇلتتىق كيىمى قازاقتاردىكىنە ۇقسايدى، ال نەگىزگى بولىگىندە ۇلتتىق كيىم كاۆكازدىققا جاقىن. ۇلتتىق كيىمدەرى قازاقشا كازاكتار – دون ايماعىندا وتىرعان كوشپەندى قازاقتار، ال قالعانى – كاۆكازدان بارعان قازاقتار ەكەنى داۋسىز.

كوشپەندى قازاقتاردىڭ كوبىسى مۇسىلمان بولدى، سوندىقتان ولار قازاقتىعىن جوعالتپاي ساقتاپ قالدى جانە ءالى دە ۆولگوگراد، استراحان ايماقتارىندا اتا-بابالارىنىڭ جەرىندە وتىر. كازاكتارعا ءXVىى عاسىردا چەركەس دەگەندەر قوسىلعان، ولار – قازاقتىڭ شەركەش تايپاسىنىڭ حريستياندىققا وتكەن بولىگى. رەسەي عالىمدارى قازاق تاريحىن جوققا شىعارۋمەن بولدى، ولار ءحىح عاسىردان باستاپ ادىگەيلەردى «چەركەس» دەپ اتاپ كەلەدى. الايدا، ادىگەي حالقى ءوزىن ەشقاشان «چەركەس» دەپ تانىماعان جانە ونى مويىندامايدى. ال قازاقتىڭ شەركەش تايپاسى سول دونعا جاقىن ايماقتا ءالى بار، وسى فاكتىنى ورىستار ادەيى مويىندامايدى.

كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى ەشكى جۇنىنەن ءشالى ماتا وندىرگەنىن، سونداي ماتانى ورىنبور كازاكتارى دا توقىعانىن ايتتىق. قاۆكازدان شىققان قازاقتار دوڭگە (دون ايماعىنا) مالىمەن بىرگە كوشىپ بارعانى جانە مالدارى نەگىزىنەن ەشكىلەر بولعانى انىق (ورىنبور كازاكتارىندا ەشكى شارۋاشىلىعى ساقتالعان).

ورىستاردىڭ اتا-بابالارى التىن وردا زامانىندا التىن ورداعا بودان بۇلعار ەلى بولعانىن اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا دەرەگىمەن كورسەتتىك. بۇلعارلار – تۇركى ءتىلدى حالىق، ولار قازاق ەلىن قىسقاشا «قاز ەل» دەپ اتاعان. بۇلعار ەلىن، ياعني رەسەيدى بيلەگەن يۆان گروزنىيدىڭ اسكەرى ءدوڭ (دون) قازاقتارىنان جاساقتالدى. يۆان گروزنىيدىڭ ءوز ەسىمى – تيت («تيتتاي» دەگەن ماعىنادا), ونى حريستيان ءارى سلاۆيان ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن «يۆان گروزنىي» دەگەن جالعان اتپەن تاريحقا ەنگىزگەن – كەيىنگى رەسەي يمپەرياسى. يۆان گروزنىيدىڭ اناسى – قازاق حانى مامايدىڭ قىزى (ماماي – قاسىم حاننىڭ بالاسى، قاسىم حان قايتىس بولعاندا، ورنىنا حان بولعان، شىندىقتى جاسىرۋ ءۇشىن ونى قازاق شەجىرەسىنە ماماش دەپ ەنگىزگەن دە ورىس ساياساتكەرلەرى). يۆان گروزنىي قول استىنداعى ورىس-بۇلعارلاردى باعىنىشىندا ۇستاۋ ءۇشىن ناعاشى جۇرتى قازاقتاردى اسكەر ەتىپ ۇستاعان (سترەلەسكيە پولكي). ول ورىس-بۇلعارلاردىڭ جاپپاي حريستياندىق قابىلداۋىن توقتاتۋ ءۇشىن شىركەۋلەردى ورتەپ، سۆياششەننيكتەردى ولتىرۋمەن بولدى. التىن وردا زامانىنان بۇلعار ەلى مەن التىن وردانىڭ نەگىزگى حالقى – قازاقتار اراسىندا ءوزارا جەككورۋشىلىك بولعان، سەبەبى – «بۇلعار سەپەراتيزمى» ەكەنى تۇسىنىكتى. قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىعى وتە مىقتى بولعانىن سول يبن باتۋتا باياندايدى.

بۇلعارلاردىڭ قازاق ەلىن جەك كورۋى اقىرىندا سول قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىن دا جەك كورۋگە الىپ كەلدى. وسىلايشا مۇسىلمان بۇلعارلار جاپپاي حريستياندىققا وتە باستاعان ء(ۋاحابيشىل از عانا قازاقتى جەك كورەمىن دەپ، اتا ءدىنى يسلامنان جەري باستاعان قازىرگى كەي قازاقتار سياقتى). بۇلعار ەلى يۆان گروزنىيدىڭ اسكەرى بولعان قازاقتاردى دا ۇناتپاعان. ويتكەنى، ول قازاقتار ساقشى مەن جازالاۋشى اسكەر قىزمەتىن قاتار اتقارعان. بۇلعارلار قازاق ەلىن قىسقاشا «قازەل» دەپ اتادى دەدىك، ولار سول قازاقتاردىڭ نەگىزگى مالى ەشكىنى دە «قازەل» دەپ اتاعان. ورىس حالقىنىڭ ساقشىلاردى (پوليتسيا) ەرتەدەن «كوزيول» دەپ اتاپ جەك كورۋى سول يۆان گروزنىي زامانىندا پوليتسەي قىزمەتىن اتقارعان «قازەل» ادامدارىمەن بايلانىستى ساقتالعان دەر ەدىم. ارينە، دون قازاقتارى كەيىن حريستياندىققا وتكەن سوڭ، ەشكىنى قويىپ شوشقا اسىراۋعا كوشتى. الايدا، ورىنبور كازاكتارى ەشكى شارۋاشىلىعىن ساقتاپ قالدى.

شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان كاۆكاز قازاقتارى قازىرگى تۇركيا اۋماعىنا دا جەتكەن (جان-جاققا باس ساۋعالاپ كەتكەن سوڭ، ولارعا كىم كورىنگەن الىمجەتتىك جاساپ، قۇلدىققا سالعان). ولاردى تاريحتا «قاي» تايپاسى دەپ جازادى جانە ولار دا ەشكىنى كوپ اسىراعان ءارى ماتا ءوندىرىپ ساتۋمەن اينالىسقان. ولاردى بيلەگەن سۇلەيمەن ۇلى ەرتۇعىرىل جانە ونىڭ ايەلى تۇركى سەلدجۋك (تورگى اسىلجىك) ديناستياسىنان بولدى. ەرتۇعىرىل ۇلى وسمان كەيىنگى وسمان يمپەرياسىن ورناتقان. رەسەي وقىمىستىلارى ادەتىمەن «قاي تايپاسى – وعىز ەلىنەن، ولار قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنان بارعان» دەپ بۇرمالايدى. ال بۇل دەرەككە قاتىستى تۇركيا عالىمدارى ەجەلگى وتاندارى رەسەي يمپەرياسى قول استىندا (كەڭەس وداعى) بولعاندىقتان، وندا دەربەس عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزە المادى. امالسىز، ورىستار ايتقان جالعان تۇجىرىمداردى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى.

رەسەيلىكتەر تۇركى سەلدجۋك توبىن دا وعىز ەلىنەن دەيتىنى، ولاردى وعىزداردىڭ قىنىق تايپاسىنان دەپ جازاتىنى راس. الايدا، سول وعىزداردىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى – تۇركىمەندەردە قىنىق پەن قاي دەگەن رۋ-تايپا اتىمەن جوق. الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە تۇركى سەلدجۋك توبى تۇركى اشينا ديناستياسىنان ەكەنىن، ياعني تۇركى سەلدجۋك اتاۋى دۇرىسىندا تورگى اسىلجىك ەكەنىن جانە ولاردىڭ قازاق دالاسىنان بارىپ وعىز ەلىن بيلەگەنىن ايتقانبىز. وعىز ەلىن العاش بيلەپ باستاعان – تۇركى سەلدجۋك مالىك ءال-عازي، ارابشا جازباداعى «ءال عازاق» اتاۋىن ادەيى ورىسشادا «ال-گازي» دەپ بۇرمالاپ جىبەرگەن (ارابشا جازىلۋلارى: غاذق – عازاق، غاذى – عازي). ارابشا جازباداعى «تۇركى سەلدجۋكتەر – قازاق ەلىنەن» دەگەن دەرەكتى «تۇركى سەلدجۋكتەر – قىنىق تايپاسىنان» دەپ بۇرمالانۋى دا رەسەي ساياساتىنىڭ سالدارى (اراپشا جازىلۋلارى: قنق – قازاق، قذق – قىنىق).

تۇرىكتىڭ ەرتۇعىرىل تۋرالى تەلەسەريالىنان ونىڭ ەلى كيىز ۇيلەردە تۇراتىنىن جانە ەشكى ۇستايتىن حالىق ەكەنىن كوردىك. الايدا، ولاردىڭ ءتۇر-تۇستەرى ازيات ەمەس، كاۆكازدىق بولعان (ول جەردىڭ حالقىنا ۇقسامايتىن بولسا، ياعني ازياتتار بولسا، تاريحي دەرەكتەردە ايتىلار ەدى). الانداردى ەرتەدە بيلەگەن رۋدى ارميان جازبالارى اش-ديگور دەپ كورسەتكەن، ولار قازىرگى وسەتين حالقىندا ديگور اتاۋىمەن ساقتالعان جانە ءوز تىلدەرى قاراشاي-بالقارلارعا جاقىن. قاراشاي-بالقارلاردىڭ اتا-باباسى – الاندار حۋن حالقىنان ەكەنىن ايتقانبىز (قىتايشادا – ليان، حۇڭ ءتىلى مەن قازاقشادا – ۇلان). ۇلان تايپاسىنىڭ ءى عاسىردا كاۆكازعا ورنىققاندارىن پارسى-گرەكتەر «الان» دەپ اتاعاندىقتان، ولار كەيىن سولاي اتالىپ كەتكەن (پريبالتيكا ايماعىندا XIV عاسىردا وتىرعان قازاق («تاتار-كازاك» دەلىنگەن) تايپالارىنىڭ نايمان، ارعىن، ۋلان، قوڭىرات دەپ كورسەتىلۋى «ۇلان» اتاۋلى تايپا سول عاسىردا بولعانىن دالەلدەيدى). سوندىقتان ديگور دۇرىسىندا – تۇعىر، ال اش-ديگور – اس-تۇعىر. اس – اسىلۇيا اتاۋىنىڭ كەيىنگى قىسقارعان نۇسقاسى، سوندا اس-تۇعىر – حۋن حالقىن بيلەگەن اسىلۇيا تايپاسىنىڭ ءبىر رۋى بولعان.

كاۆكازدان قازىرگى تۇركياعا بارعان قازاقتاردى بيلەگەن ەرتۇعىرىل ەسىمى «ەر تۇعىر ەل» دەگەن ماعىنادا دەر ەدىم (تۇعىر ەلىنىڭ باتىرى), ونىڭ اۋلەتى اس-تۇعىر رۋىنان بولعان. تۇركى سەلدجۋك ديناستياسى قىزىنا قاراپايىم رۋدىڭ ادامى ۇيلەنە الماعان. وسى فاكتىنىڭ ءوزى ەرتۇعىرىلدىڭ اسىلۇيانىڭ تۇعىر (اش-ديگور) رۋىنان ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ ەلى «قاي» دەپ اتالعانىن ايتتىق، ال «قاي» اتاۋى مەن «قازاق» اتاۋى ارابشادا بىردەي جازىلادى (ارابشا جازىلۋلارى: قذق – قازاق، قاى – قاي).  دەمەك، ەرتۇعىرىل ەلى – كاۆكازدان بارعان قازاق حالقى جانە وسمان يمپەرياسىن ورناتقان سول ەرتۇعىرىلدىڭ ۇلى وسمان بولاتىن. تاريحشىلار ەرتۇعىرىلدىڭ «ەرتۇعىرىل عازي» دەپ اتالعانىن، ونىڭ ۇلى وسمان  «وسمان عازي» دەپ اتالعانىن جازادى، ونى دۇرىسىندا «ەرتۇعىرىل عازاق» جانە «وسمان عازاق» دەۋگە بولادى (جوعارىدا «عازي» مەن «عازاق» ارابشادا وتە ۇقساس جازىلاتىنىن كورسەتتىك).

ەرتۇعىرىل ەلى اۋەلى الەپو قالاسىنان اسا قاشىق ەمەس ايماققا ورنالاسادى، سول قاي ەلى مەكەنىنە اينالعانى تەلەسەريالدا ايتىلادى. شامامەن، سيريانىڭ سول ايماقتاعى تۇركيامەن شەكارالاس پروۆينتسياسى الىدە «كاساك» دەپ اتالادى. وندا قىنىق، قىپشاق نەمەسە قاي دەگەن اتاۋلار جوق، ال ۇلكەن پروۆينتسيا – كاساك. بۇل بەكەر ەمەس، ول جەر ەرتۇعىرىل عازي ەلى بولسا، وندا ونىڭ حالقى قازاق بولعانى جانە ونى وزگە ەل بيلەۋشىلەرى ەرتۇعىرىل عازاق دەپ اتاعان.

تۇرىك حالقىندا ەجەلگى وتاندارى قازىرگى قازاقستان دەگەن تۇسىنىكتىڭ ساقتالۋى دا بەكەر ەمەس. ول ۇعىم تۇركى سەلدجۋك ديناستياسى مەن وسمان يمپەرياسىن ورناتقان وسمان عازي ەلىنىڭ قازاقتار ەكەندىگىمەن بايلانىستى. تۇركى اشينا ءبىزدىڭ جەرىمىزدە VI عاسىردا تۇركى قاعاناتىن ورناتتى جانە حالقى قازاقتار بولدى. ولاردىڭ  ۇرپاعى تۇركى سەلدجۋك توبى ح عاسىردا بىزدەن بارىپ وعىز ەلىن باعىندىردى. ولار ۇزاق ۋاقىت وعىز ەلىن بيلەگەندىكتەن، قول استىنداعى وعىز حالقى ديالەكتىسىنە كوشتى. الايدا، وزدەرىن «وعىز» دەمەگەن، «تۇركى قازاق» دەپ تانىدى جانە باسشىسىن اراب جازبالارى «سەلدجۋك ماليك ال-عازاق» دەپ، ياعني «سەلدجۋك ءامىرشى قازاقتان» دەپ كورسەتتى («قازاق» اتاۋىن «قىنىق» دەپ،  «ال-عازاق» ءسوزىن «ال-گازي» دەپ بۇرمالاعان ورىس عالىمدارى). وعىز حالقى تۇركى سەلدجۋك توبىن قاتتى قادىرلەگەنى، سول سەبەپتى وزدەرىن كەيىن «وعىز» دەپ ەمەس، «تۇركىمىن» دەپ اتاۋعا تىرىسقانى جانە تۇركىمەن اتاۋى وسىلاي قالىپتاسقانى بايقالادى.

جوعارىدا ازەربايجان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەلدەنگيز اتابەكتىڭ قىپشاق ەكەنى جانە اسكەرىندە قىپشاقتار كوپ بولعانى، كەيىن سول قىپشاقتاردىڭ يران ايماعىنا قونىستانعانى جايلى تاريحشىلار ايتقانىن جازدىق. ولار شىنىندا قىپشاق ەمەس، قازاقتار ەكەنى داۋسىز، ونى سول ازەربايجان ايماعىنداعى قازاق اتاۋلارى دا دالەلدەيدى (وندا قىپشاق اتاۋى مۇلدە جوق). يران مەملەكەتىندە كاۆكازدان شىققان مۇسىلمانداردان جاساقتالعان كازاك اسكەرى ساراي توڭكەرىستەرىندە قولدانىلعانى، ولاردى رەسەيدەن كەلگەن كاساگوۆسكي دەگەن كازاك-ورىس جاتتىقتىرعانى ايتىلادى. ارينە، رەسەي ولاردى كاۆكاز قازاقتارى دەمەيدى، ولاردى ەرتەدە كاۆكازدان شىققان مۇسىلمان كۇردى، تۇركىمەندەر دەپ كورسەتەدى. ولاي بولسا، نەگە ولار «كازاك» دەپ اتالاتىنىن تۇسىندىرە المايدى. دۇرىسىندا، ولار – سوناۋ ەلدەنگيز اتابەك زامانىنان باستاپ كاۆكازدان بارىپ، يرانعا ورنىققان قازاقتار.

وسى ماقالادا كورسەتىلگەن ءاربىر دەرەكككە قازاق تاريحشىلارى نازار اۋدارسا، يبن ءال اسير مەن ءال ماسۋدي جانە يبن باتۋتا جازبالارىن تىكەلەي ارابشادان قازاقشاعا اۋدارسا (تەك قازاق اۋدارماشىلارى كومەگىمەن) ۇلكەن ءىس تىندىرار ەدى. ال سەنىمسىز ءارى دەرەكتەرى ءوزارا قاراما-قايشىلىققا تولى راشيد-اد-دين جازباسىن ءتارجىمالاۋدان تۇك پايدا جوق. ول تەك رەسەيلىك يدەولوگيامەن جازىلعان جالعان تاريحتىڭ كۇشەيە بەرۋىنە الىپ كەلەدى. شىنىندا، ول جازبانى دايىنداعان رەسەي يمپەرياسىنداعى يەزۋيدتەر وردەنى، ونى قازاقشالاۋدى ەۆرەي الپاۋىتى قارجىلاندىرعانى بەلگىلى.

داعىستانداعى قازاق-قۇمىق حاندىعى تۋرالى ايتىپ وتتىك. يبن باتۋتا جايىنداعى ماقالامىزدا ونىڭ حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىنان ۋكاك (پروحلادنايا) قالاسىنا، سوسىن قارا تەڭىز جاعاسىنداعى سۋداك (نوۆوروسسيسك) قالاسىنا بارعانىن كورسەتتىك. سول جولى يبن باتۋتا قازىرگى قاباردين-بالقار، ينگۋشەتيا جانە سولتۇستىك وسەتيا جەرىن باسىپ وتكەن. ول ءبىر كۇندىك جەردەگى تاۋدا (سولتۇستىك كاۆكازدا) حريستيان ۋرۋس ەلى وتىرعانىن ايتادى (اۆار نۋتسالدىگىن بيلەگەن ۋرۋس ديناستياسى جايلى جوعارىدا ايتتىق). وسى دەرەك ونىڭ تاۋ ەتەگىندەگى قىراتتى دالامەن ءجۇرىپ وتكەنىن ايعاقتايدى. وعان وسى جولدا تەك قىپشاقتار (قازاقتار) كەزدەسكەنىن كورەمىز، وسەتين، ينگۋش، كابارديندەر كەزدەسسە، ول ءسوزسىز جازار ەدى (يبن باتۋتا ونداي دەرەكتەردى ءاردايىم كورسەتىپ وتىرۋدى ۇمىتپاعان). دەمەك قازىرگى قاباردين-بالقار، سولتۇستىك وسەتيا، ينگۋشەتيا ايماقتارىندا XIV عاسىردا التىن وردا حالقى –  قازاقتار (قىپشاقتار) مەكەندەگەن (اۆار، شەشەن، بالقار، قاباردين، وسەتين، ينگۋشتەر تاۋدا وتىرعاندىقتان، يبن باتۋتاعا كەزدەسپەگەن).

يبن باتۋتا بايانداعان ۋكوك (پروحلادنايا) قالاسى اۋەلدە كازاكتارعا تيەسىلى بولعانى قالا تاريحىندا كورسەتىلگەن. اتالعان ايماق ءحىح عاسىردا تەرسكايا گۋبەرنياسى قۇرامىندا بولدى، ال سولتۇستىك كاۆكازداعى كازاكتار «تەرسكيە كازاكي» دەپ اتالعان. كاۆكاز سوعىستارىنىڭ كۋاگەرى لەۆ تولستوي ءحىح عاسىردا «تەرسكيە كازاكي ءبىر-بىرىمەن تاتارشا سويلەسەتىنىن» جازادى. وسىلايشا كازاكتاردىڭ تۇركىتىلدى ەكەنىن كورسەتەدى، «كازاك» دەگەن اتاۋلارى ولاردىڭ تاتار ەمەس، قازاق ەكەنىنە كۋا (ورىستار بارشا تۇركىلەردى «تاتار» دەپ تە تانىعان، قىرىملاردى – «قىرىمسكيە تاتارى»، ازەربايجانداردى – «زاكاۆكازسكيە تاتارى»، قۇمىقتاردى – «داگەستانسكيە تاتارى»، حاكاستاردى «اباكانسكيە تاتارى» دەپ اتاعان).

كازاكتار ارعى تەگىندە قازاق ەكەنى انىق، ول جايىندا جوعارىدا ايتتىق. تەرسكيە كازاكي دەگەندەر دە قازاقتار، ولار – التىن وردانىڭ حالقى (يبن باتۋتا جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا «قىپشاق» دەپ جازىلعان). ولاردىڭ وڭتۇستىگىندە، قازىرگى گرۋزياداعى كولحيدا ويپاتىندا قازاق ەلى بولدى. سول كولحيدا جازىعىنداعى قازاق ەلى تەرىسكەيىندە، تاۋدىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان تۋىستارىن «تەرىسكەي قازاقتارى» دەپ اتاعان. وسى «تەرىسكەي قازاقتارى» اتاۋىن «تەرسكيە كازاكي» قىلعان، ارينە رەسەي يمپەرياسى ساياساتىنىڭ سالدارى.

تەرىسكەي قازاقتارى مەن تاۋدان جازىققا كوشكەن مۇسىلمان تاۋ حالىقتارى اراسىندا جەر داۋى بولعان، ونىڭ ارتى قان توگىستەرگە ۇلاسقان. تەرىسكەي قازاقتارى جەرى ءۇشىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولشوقپارىنا اينالدى، ولار بۇكىل كاۆكازدى رەسەيگە باعىندىرىپ بەردى. ال وزدەرى جەرىنەن عانا ەمەس، قازاقىلىعىنان دا ايرىلىپ، ورىس ءتىلدى كازاك دەگەن توبىرعا اينالدى. الدىمەن اقشا تولەپ اسكەر قىلدى، سوسىن دىنىنە كىرگىزدى، ال ول دىندە شىركەۋ تىلىندە سويلەمەگەن ادام «يازىچنيك» دەپ ايىپتالىپ، قۋعىنعا ۇشىراعان (شىركەۋ-ورىس تىلىندە سويلەمەگەن ادام حريستيان دەپ سانالماعان). حريستياندىق قابىلداعان قازاق ءوز انا تىلىنەن باس تارتىپ، ورىس تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان (باسقا جول جوق). شوقىندىرۋ ارقىلى ول قازاقتاردى «يمپەريانىڭ كازاك دەگەن زومبي اسكەرىنە» اينالدىردى. شوقىنعان قازاقتار ۇرپاعى ارعى تەگى قازاق ەكەنىن، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ باستى حالقى بولعانىن ۇمىتتى. ولار «زا تساريا ي زا تسەركوۆ» دەپ ۇرانداعان كازاك اسكەرىنە اينالدى. ولار – ەۋرازيانى بيلەگەن جاۋىنگەر قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى، ولاردى رەسەي يمپەرياسى ۇتىمدى پايدالاندى.

شىن مانىندە رەسەي يمپەرياسىنا ءسىبىر مەن قيىر شىعىستى، قىرىم مەن كاۆكازدى، قازاقستان مەن ورتا ازيانى باعىندىرىپ بەرگەن كازاك جاۋىنگەرلەرى ەكەنى اقيقات. ولاردىڭ ارعى تەگىن ۇمىتتىرۋ ءۇشىن دە تاريحىمىز بۇرمالاندى. ەندى سول كازاكتاردىڭ ۇرپاعىنا اقيقاتتى ايتىپ، تۇسىندىرەتىن ۋاقىت جەتتى. تىم بولماسا قازاقستان مەن ورتا ازيا اۋماعىنداعىلارى ارعى تەگى قازاق ەكەنىنە كوزدەرى جەتۋى ءتيىس. رەسەي يمپەرياسى اتالارىن «ارزان زومبي اسكەرگە» اينالدىرعانىن تۇسىنسە، ولار الداعى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ قولشوقپارى بولمايتىن ەدى.

قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن جازۋ – قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ جولىنداعى بىردەن-ءبىر ۇلكەن ءىس. داڭقتى ەجەلگى تاريحى بارىن ۇققان قازاقتىڭ بالاسى مەن قىزى ءوز ۇلتىن ماقتان تۇتادى، رۋحى بيىكتەيدى، العا ۇمتىلادى. ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەنىن ۇعىنادى. ونداي ادام ورىس پەن قىتايعا نەمەسە باسقا ۇلتقا سىڭۋگە تىرىسپايدى، كەرىسىنشە ورىس پەن قىتايدى عانا ەمەس، بۇكىل ەۋرازيانى بيلەپ-توستەگەن حالىقتان ەكەنى ولاردى ءوز ۇلتىن قادىرلەيتىن دەڭگەيگە كوتەرەدى. ناعىز رۋحاني جاڭعىرۋ سوندا بولادى.

الايدا، ءپۋتيندى تاققا وتىرعىزعان يەزۋيدتەر قاراپ وتىرعان جوق، ولار دا جان ۇشىرىپ، وزدەرى ەنگىزگەن جالعان تاريحتى ەۋرازيا ايماعىندا ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋدا. رەسەيدى بيلەگەن يەزۋيد وردەنىنىڭ جۇمىسشى كۇشى – «رۋسسكوە گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆا» دەپ اتالاتىن ۇيىم. قازىر سول ۇيىمنىڭ باسشىسى پۋتين مەن شويگۋ جانە رەسەيلىك ميلياردەرلەردىڭ بارلىعى سول ۇيىمعا جىل سايىن قارجى قۇيۋى مىندەتەندىرىلگەن.

قازاقستاندا دا «قازاق گەوگرافيالىق قوعامى» پايدا بولۋى، قازاقستان تەلەارنالارىنىڭ تاريحىمىزدى تەك رەسەيلىك ەسكى نۇسقادا ناسيحاتتاۋى، عالىمدارىمىزدىڭ تاريحي ىزدەنىستەرىنە رەسەيلىك عالىمداردىڭ ءجيى ارالاسۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. وسى ورايدا، قازاق بيلىگى، ۇلت زيالىلارى ساۋىسقاننان ساق بولعانى ءجون. ويتكەنى، جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتى جوعالتىپ الۋ – ءبىر پاستە بولا سالاتىن شارۋا. قازاق حالقىنىڭ، ۇرپاعىنىڭ امان بولۋى ءبىزدىڭ موينىمىزداعى امانات!

(جالعاسى بار) 

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz