قارۋ-جاراق پەن اسكەر ۇستاۋ شىعىنى – الەم بويىنشا بيۋدجەتتىك شىعىنى كوپ باپ بولىپ ەسەپتەلەدى. ەندەشە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ الدىندا ۇلكەن ەكى ماسەلە بولدى: ءبىرىنشى — قارجى تاپشىلىعى ۋاقىتىندا سوۆەتتەر وداعىنان قالعان ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازا مەن كادرلاردى ساقتاپ قالۋ; جاڭا اسكەري دوكترينا قالىپتاستىرۋ جانە سوعان ساي وزىق ۇلگىدە قارۋلانا باستاۋ. ءبىرىنشى ماسەلەنى قازاقستان – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ۋاقىتىندا قولدانىلعان ادىسپەن شەشتى: ءۇش-التى ايلىق وفيتسەرلىك كۋرستار اشىپ، ناتيجەسىندە قورعانىس سالاسىندا جاپپاي كادر تاپشىلىعى كورىنىسىن بولدىرمادى.

ال اسكەري دوكترينا قالىپتاستىرىپ، سوعان سايكەس وزىق ۇلگىدە قارۋلانا باستاۋ ماسەلەسى شىن مانىندە ايتارلىقتاي قيىن ەدى. قارۋ-جاراقتىڭ بارلىق دەرلىك ءتۇرى – سوۆەتتەر وداعىنىڭ ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى مەن تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنەن مۇراعا قالعان ەسكى ەدى. ءدال سول ۋاقىتتا ايماقتا دا بىرنەشە ۇرىس وشاقتارى پايدا بولىپ، ولاردىڭ سيپاتى قارۋدىڭ كەيبىر تۇرلەرى بويىنشا – IV, V تولقىنداعى جابدىقتارمەن جاراقتانۋ مىندەتىن تۋدىردى. سونىمەن بىرگە قازاقستانعا — كورشىلەرى مەن الەمدىك قاۋىمداستىققا ءوزىنىڭ بەيبىت ەل بولاتىنىن دالەلدەۋ قاجەتتىلىگى دە بولدى.

وسىنىڭ ءبارىن شەشىپ ۇلگەرگەن شاقتا جانە اجەربايجان-ارميان قاقتىعىسىن ساراپتاپ وتكىزە باستاعان شاقتا رەسەيدىڭ ۋكراينامەن سوعىسى جاڭا اسكەري ۇستانىم جاساۋعا ءماجبۇر ەتتى.

2022 جىلدىڭ 1 ناۋرىز كۇنى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ وسى ماسەلەگە قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى، ول قازاقستان ەكى ەلدى تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن ارااعايىن بولا الاتىنىن ايتقان بولاتىن.

– ايتىپ وتىرعان سوزدەرىمنىڭ ءبارى ۋكراينادا بولىپ جاتقان جاعداي اياسىندا ماڭىزى ارتا تۇسەدى. ءبىزدىڭ پوزيتسيا ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ تۇرعىسىنان عانا كورىنۋى كەرەك. 2010 جىلى ەىقۇ ءسامميتىن وتكىزگەن ەل رەتىندە ءبىز ەۋرازيالىق بولىنبەۋ قاعيداتىن ساقتاۋ ءجون دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل تۋرالى مەن 10 اقپاندا ماسكەۋگە بارعان كەزىمدە دە ايتتىم، – دەدى پرەزيدەنت.

پرەزيدەنت مينسك كەلىسىمى قاعاز جۇزىندە عانا قالعانىن ايتىپ ءوتتى.

– وسىنىڭ ءبارى ۋكراينا اۋماعىنداعى اسكەري قاقتىعىستارعا الىپ كەلدى. گەوساياسي جاعداي جوعارى دەڭگەيدە ۋشىعىپ كەتتى. تەندەنتسيا سولاي بايقالادى. سول سەبەپتى ەكى مەملەكەتتى ورتاق ءتىل تابىسۋعا شاقىرامىز. كەلىسسوزدەر ۇستەلىندە كەلىسىمگە كەلۋ كەرەك. قالاي دەسەك تە قاقتىعىستىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى بەيبىتشىلىككە زيان كەلتىرەدى. بەيبىتشىلىكسىز دامۋ بولمايدى. قازاقستان ءوز تاراپىنان جان-جاقتى قولداۋعا، ونىڭ ىشىندە ەكى ەلدىڭ اراسىندا ارااعايىن بولۋعا دايىن، – دەدى پرەزيدەنت.

بۇرىنعى  سەنات سپيكەرى ماۋلەن اشىمباەۆ «قازاقستاندىق بىتىمگەرلەر قاقتىعىس ايماعىنا جىبەرىلە مە؟» دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ بەردى.

– بۇل جەردە ءبىز بىرجاقتى ۇستانىمدامىز. ۇقشۇ جارعىسىنا سايكەس، قازاقستان بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىن ۇقشۇ ەلدەرىنىڭ اۋماعىنان تىسقارى جەرلەرگە تەك بۇۇ مانداتىنا سايكەس جىبەرە الادى. ۇقشۇ ەلدەرىنىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىندا عانا قولدانىلادى. ال قاقتىعىس ايماعى ۇيىمعا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ اۋماعىنا كىرمەيدى. ۇقشۇ اياسىندا قاقتىعىس ايماعىنا بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىن جىبەرۋگە مۇمكىندىگىمىز جوق. بىراق بۇۇ دەڭگەيىندە شەشىم قابىلدانسا، قازاقستان الەمنىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنە بىتىمگەرلەرىن جىبەرە الادى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى رەسەي بىزگە جۇگىنگەن جوق، جۇگىنبەيدى دە دەپ ويلايمىن، – دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن ماۋلەن اشىمباەۆ.

ساياساتتانۋشى جۇمابەك سارابەكوۆ بولسا:

«بۇگىندە ماسكەۋ مەن كيەۆ اراسىنداعى قاقتىعىس شارىقتاۋ شەگىنە جاقىنداپ كەلە جاتىر. سوعىس قيمىلدارىنىڭ باستالعانىنا ءبىر اپتا بولدى جانە وسى ۋاقىت ىشىندە رەسەي قارۋلى كۇشتەرى ۋكراينانىڭ ەڭ ءىرى قالالارىن تولىقتاي قورشاۋعا الىپ وتىر. بۇل تۋرالى زەلەنسكي مىرزا كەشەگى ەۋروپارلامەنتكە جاساعان ۇندەۋىندە ايتقان بولاتىن. اقش جانە ەۋروپا مەملەكەتتەرى اسكەري اگرەسسيانى باستاعانى ءۇشىن رەسەيگە قارسى وتە قاتال جانە اۋقىمدى سانكتسيالار ەنگىزە باستادى.

اتاپ ايتقاندا، رەسەيلىك بيزنەس باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ نارىعىنان تولىقتاي دەرلىك الاستاتىلدى. ودان بولەك، رەسەيدىڭ رەزەرۆتىك قورلارىنا ەداۋىر شەكتەۋلەر ەنگىزىلىپ جاتىر. سالدارىنان ماسكەۋ ناعىز ەكونوميكالىق الاساپىرانعا ۇشىراپ وتىر. باتىستىق ويىنشىلار سانكتسيالار ارقىلى ماسكەۋگە قىسىم كورسەتىپ، اسكەري وپەراتسيانى توقتاتۋدى تالاپ ەتۋدە.

الايدا رەسەيلىك ساياساتكەرلەر اسكەري قيمىلداردى سوڭىنا دەيىن جالعاستىراتىنىن اشىق ايتىپ وتىر. ياعني، كيەۆ ءوز موينىنا ناتو-عا كىرمەيتىنى تۋرالى مىندەتتەمە الىپ، قىرىمدى رەسەيدىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە مويىندامايىنشا، ماسكەۋ ءوز وپەراتسياسىن جالعاستىرا بەرمەك. الايدا زەلەنسكي مۇنداي قادامدارعا بارا المايتىنى تۇسىنىكتى.

ءوز كەزەگىندە، بۇل رەسەي اسكەريلەرىنىڭ كيەۆتى سوڭىنا دەيىن جاۋلاپ الىپ، قازىرگى ۋكراين بيلىگىن اتالعان تالاپتاردى مويىنداۋعا كۇشپەن ماجبۇرلەۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز. بىراق ماسكەۋ ءۇشىن ۋكراينا استاناسىن باسىپ الۋ وڭايعا تۇسپەيتىنى دە انىق. قازىر ۋكرايندىقتار جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە رەسەي ارمياسىنا توتەپ بەرۋگە بارىنشا تىرىسىپ جاتىر. ودان بولەك، بىرقاتار ەۋروپا مەملەكەتى ۋكرايناعا قوسىمشا قارۋ-جاراق پەن قارجىلىق قولداۋ كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىر.

وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس جاعدايىنىڭ ۇزاققا سوزىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ايتۋ كەرەك. تيىسىنشە، ادام شىعىندارى مەن گۋمانيتارلىق داعدارىستىڭ دا اۋقىمى كەڭەيە بەرمەك. بۇۇ حابارلاۋىنشا، بۇگىننىڭ وزىندە ۋكراينادان 650 مىڭعا جۋىق بوسقىن قاشىپ شىققان. جالپى، تەكەتىرەستىڭ سوڭى نەمەن اياقتالاتىنىن قازىر ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن.

مىسالى، رەسەيلىكتەر باسىپ العان ۋكراين تەرريتوريالارىنىڭ بولاشاعى قالاي بولماق؟ ماسكەۋ بۇل ايماقتاردى لۋگانسك پەن دونەتسك سياقتى دەربەس رەسپۋبليكالار رەتىندە مويىنداي ما؟ ودان كەيىن سانكتسيالىق شەكتەۋلەرگە رەسەي قانشا ۋاقىت شىداي الادى؟

ارينە، كيەۆ پەن ماسكەۋ، جالپى رەسەي مەن باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى گەوساياسي داعدارىس قازاقستانعا تەرىس اسەرىن تيگىزىپ، جاڭا قيىندىقتار اكەلەتىنى تۇسىنىكتى. ەڭ الدىمەن، ەكونوميكا سالاسىنا. ماسكەۋگە قارسى ەنگىزىلىپ جاتقان اۋقىمدى سانكتسيالار ەلىمىزدى تىكەلەي شەكتەمەسە دە، جاناما تۇردە ىقپال ەتەدى، سەبەبى رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستار وسى كۇنگە دەيىن تىعىز بايلانىستا دامىپ كەلدى.

ارينە، تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قازاقستان ۇلتتىق ەكونوميكاسىن قورعاۋ بويىنشا ءارتۇرلى قادامدارعا بارا الادى. ونىڭ ىشىندە رەسەي ەكونوميكاسىنا، رۋبلگە دەگەن ساياساتتى وزگەرتۋ. اتاپ ايتقاندا، سانكتسياعا ۇشىراعان كومپانيالاردان ءوزىمىزدى الشاق ۇستاۋىمىز كەرەك. ودان كەيىن ۇلتتىق ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، يمپورتتى بىرتىندەپ وتاندىق تاۋارلارمەن الماستىرۋ سياقتى قادامداردى جالعاستىرۋىمىز كەرەك.

ال قازاقستاننىڭ گەوساياساتتاعى ۇستانىمدارىنا كەلسەك، ۋكراين وقيعاسىنان كەيىن ءبىزدىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىمىز ءۇشىن دە قيىن كەزەڭدەر تۋىپ وتىر. سەبەبى رەسەي مەن باتىس جاڭا قىرعيقاباق سوعىس جاعدايىنا كوشىپ جاتقان كەزدە، تاراپتاردىڭ بىرەۋىن تاڭداۋ كەرەك دەگەن سياقتى تالاپتار قويىلۋى مۇمكىن. بىراق وعان قاراماستان، قازاقستان كوپۆەكتورلى باعىتتان باس تارتپاۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، گەوساياسي كۇرەسكە كيلىگۋ ەلىمىز ءۇشىن وراسان ەكونوميكالىق جانە ساياسي شىعىندار اكەلەتىنى تۇسىنىكتى» دەگەنى كوپ وي سالادى.

بۇل ورايدا اتقارىلعان ىستەر مەيلىنشە جەدەل ءارى تىڭعىلىقتى جۇزەگە اسىرىلدى دەۋگە بولادى.

بۇگىنگى قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى – ءبىز قىسقاشا اتاپ وتۋگە تىرىسقان وسىنداي ترانسفورماتسيالار مەن احۋالداردان قالىپتاسقان الەۋەتتى ۇيىم. قازىر قارۋلى كۇشتەرىمىز ستراتەگيالىق مىندەتتەرگە قاراي — «باتىس» (اتىراۋ), «شىعىس» (سەمەي), «وڭتۇستىك» (تاراز) جانە «استانا» ايماقتىق شتابتارعا بولىنگەن. اسكەر تۇرلەرىنە قاراي – جاياۋ اسكەر، اۋە قورعانىسى كۇشتەرى جانە اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى بولىپ بولىنگەن. ءوز كەزەگىندە ولاردىڭ قۇرامىنا زىمىران جانە ارتيللەريا اسكەرلەرى، دەسانتتىق-شابۋىلداۋ اسكەرلەرى مەن، حيميالىق، بيولوگيالىق، رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك پەن ينجەنەرلىك قامتاماسىز ەتۋ مىندەتتەلگەن ارنايى اسكەرلەر كىرەدى. اسكەر قاتارىنا جوسپار بويىنشا دا، كەلىسىم-شارت نەگىزىندە دە الادى. قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىندەگى اسكەر سانى – ۇلتتىق گۆارديا جانە باسقا دا اسكەري جاساقتاردى قوسا العاندا 120 مىڭ ادامعا جۋىق.

الەمدە مەملەكەتتەردىڭ اسكەري الەۋەتىنە مونيتورينگ جاساپ وتىراتىن ۇيىمدار وتە كوپ. ارنايى ورتالىقتاردى ەسەپكە الماعاندا، ءتۇرلى عىلىمي ۇيىمداردىڭ جانىنداعى زەرتتەۋ بولىمدەرىنىڭ ءوزىنىڭ سانى ءبىرشاما. بىزدەر الەمدىك الدىڭعى قاتارلى باق-تار ءجيى تىلگە تيەك ەتىپ، جۇگىنەتىن ءبىر-ەكەۋىن تاڭداپ الىپ، وندا قازاقستانعا قانداي باعا بەرىلەتىنىن شولىپ وتسەك.

ونداي ۇيىمداردىڭ ىشىندە Global Firepower نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. ول بەرەتىن مالىمەتتەردىڭ باق-تارداعى اسكەري-ساراپتامالىق ماقالالارعا ءجيى دەرەككوز بولاتىنى ءوز الدىنا، بۇل ورتالىقتىڭ وزىنشە مەيلىنشە ادىلەتتى جاساعان رەيتينگ جۇيەسى بار. ولاردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، مەملەكەتتىڭ الەم بويىنشا اسكەري الەۋەتى 50 كورسەتكىش بويىنشا باعالانادى. رەيتينگتىڭ باستى ارتىقشىلىعى رەتىندە — «ۇساق، بىراق تەحنولوگيالىق دامىعان مەملەكەتتەردىڭ – ءىرى، بىراق دامۋ جاعىنان السىزدەۋ مەملەكەتتەرمەن باسەكەلەسۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنى» ايتىلعان. سونىمەن بىرگە، رەيتينگ ءتۇزۋ كەزىندە قارۋ-جاراقتىڭ سانىنا ەمەس – تۇرلەرىنىڭ كوپ بولۋىنا باسىمدىق بەرىلەدى. مىسال، 100 دانا مينا جويعىش كەمەسى بار ەل – 10 دانا اۆيانوسەتسى بار ەلگە تەڭەسە المايدى ەكەن. مۇنى قانداي دا ءبىر دەڭگەيدە ادىلەتتى دەۋگە بولادى. يادرولىق الەۋەت ەسەپكە الىنبايدى، بىراق يادرولىق دەرجاۆالار مەن يادرولىق قارۋى تۋرالى قاۋەسەت بار مەملەكەتتەرگە بونۋستىق ۇپاي بەرىلەدى ەكەن. تەڭىزگە شىعاتىن جولى جوق مەملەكەتتەر ەش ۇتىلمايدى. NATO مۇشەلەرى – تەوريالىق تۇرعىدان رەسۋرستاردىڭ ءبىرشاما بىركەلكى تارالۋىنا بايلانىستى «كىشكەنە بونۋس» الادى. اعىمداعى ساياسي جانە/نەمەسە اسكەري بيلىك ەسەپكە الىنبايدى. اقىر اياعىندا – جاعىراپيالىق فاكتورلار، لوگيستيكالىق يكەمدىلىك، تابيعي بايلىقتار مەن جەرگىلىكتى ءوندىرىس رەيتينگتىڭ نۇكتەسىن قويادى ەكەن.

مىنەكي، اتالىپ كورسەتىلگەن كورسەتكىشتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، Global Firepower – 2017 جىلعى اسكەري الەۋەت رەيتينگىندە قازاقستاندى 133 مەملەكەتتىڭ اراسىندا 55-ءىنشى ورىنعا قويىپتى. بۇرىنعى وداقتاستارىمىز بەلارۋس، وزبەكستان، ۋكراينا مەن رەسەي — ءبىزدىڭ الدىمىزدا. قازىرگى ۋكراينادعا سوعىس بۇعان كوپ وزگەرىس ەنگىزدى.

ەندى وسىلاردى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەي بىلسەك كوپ نارسەنى ۇتامىز.

قورىتا كەلگەندە، قازاق قوعامى وسىنداي اسكەري رەيتينگتەرگە سالقىنقاندىلىق، سىني كوزقاراس تانىتۋعا ءتيىس. ولاي بولاتىن سەبەبى بەيبىت ءومىر ءسۇرۋىمىز ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەلىمىز تۋرالى سىندارلى پىكىرىمىزگە تىكەلەي تاۋەلدى.

Abai.kz