ەكى قازاقتىڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ كۇمپ-كۇمپ ەتىپ وتىرعان ءدال بۇگىنگى زاماندا ءبىز بۇرىنعى نەبىر كيەلى دە دەگدارلى قاسيەتىنەن، اتا-بابا داستۇرىنەن، بۇرىنعى جاۋگەرلىگىنەن، ەرجۇرەكتىگىنەن، ۇلتتىق نامىسقويلىعىنان، اناۋ-مىناۋ ۇلتتا كەزدەسە بەرمەيتىن نەبىر ەرەكشە اسىل قاسيەتىنەن ايرىلىپ بارا جاتقان (ايىرىلىپ بولعان دەۋگە قۇدايدان قورقامىز!) ۇلت ەكەنىمىز كوكىرەگى وياۋ، ساناسىن كىر شالماعان كىم-كىمگە دە اپ-انىق كورىنىپ تۇر. بىزدە قازىر «مۇرتى قاعىلماي» سو كۇيىندە كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءبىر عانا مىنەز بار. ول-جالاڭ ۇرانشىلدىق، ايتاق دەسە تۇرا شاباتىن داراقى دالاقبايلىق... ونىمىز جايداق اتقا جىرتىق شالبار، تەسىك تۇماقپەن مىنە سالىپ، تاپىراقتاپ شاۋىپ بارا جاتقان داراقى، داڭعازا ادامدى ەلەستەتىپ تۇرعانىمەن دە، وعان بىلايعى جۇرتتىڭ (وزگە ۇلتتاردىڭ) مىرس-مىرس كۇلە قاراپ تۇرىپ، وتىرىك قولپاشتايتىنىمەن دە شارۋامىز جوق. بۇعان ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك: وسى كۇنى زەينەتاقىسى وزگەلەردەن ءسال دە بولسا تاۋىرلەۋ، ءدوپ-دوڭگەلەك شارۋاسى بار قاراپايىم قارتىمىز دا، ۇكىمەتتەن ۇيدەن-ءۇي، اتاقتان-اتاق الىپ، ءجۇردىم-باردىم قازاقشاسى بار بالاسىن قىزمەتكە ورنالاستىرىپ قويعان عالىم، جازۋشى، بۇرىنعى پارتوكرات اقساقالدار دا «جاستار - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز!»، «مەن جاستارعا سەنەمىن!»  دەگەن سەنىمى كۇماندى سوزدەردى بىرىنەن-ءبىرى قاعىپ الىپ، تەلەديدار مەن باسپاسوزدەن قايتالاۋدان تانبايتىن بولدى. كوشەلەردە دە وسى تاقىلەتتەس ۇراندار ءىلۋلى تۇر. سوندا ولار مۇنى نەگە سۇيەنىپ ايتىپ وتىر؟

ەكى قازاقتىڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ كۇمپ-كۇمپ ەتىپ وتىرعان ءدال بۇگىنگى زاماندا ءبىز بۇرىنعى نەبىر كيەلى دە دەگدارلى قاسيەتىنەن، اتا-بابا داستۇرىنەن، بۇرىنعى جاۋگەرلىگىنەن، ەرجۇرەكتىگىنەن، ۇلتتىق نامىسقويلىعىنان، اناۋ-مىناۋ ۇلتتا كەزدەسە بەرمەيتىن نەبىر ەرەكشە اسىل قاسيەتىنەن ايرىلىپ بارا جاتقان (ايىرىلىپ بولعان دەۋگە قۇدايدان قورقامىز!) ۇلت ەكەنىمىز كوكىرەگى وياۋ، ساناسىن كىر شالماعان كىم-كىمگە دە اپ-انىق كورىنىپ تۇر. بىزدە قازىر «مۇرتى قاعىلماي» سو كۇيىندە كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءبىر عانا مىنەز بار. ول-جالاڭ ۇرانشىلدىق، ايتاق دەسە تۇرا شاباتىن داراقى دالاقبايلىق... ونىمىز جايداق اتقا جىرتىق شالبار، تەسىك تۇماقپەن مىنە سالىپ، تاپىراقتاپ شاۋىپ بارا جاتقان داراقى، داڭعازا ادامدى ەلەستەتىپ تۇرعانىمەن دە، وعان بىلايعى جۇرتتىڭ (وزگە ۇلتتاردىڭ) مىرس-مىرس كۇلە قاراپ تۇرىپ، وتىرىك قولپاشتايتىنىمەن دە شارۋامىز جوق. بۇعان ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك: وسى كۇنى زەينەتاقىسى وزگەلەردەن ءسال دە بولسا تاۋىرلەۋ، ءدوپ-دوڭگەلەك شارۋاسى بار قاراپايىم قارتىمىز دا، ۇكىمەتتەن ۇيدەن-ءۇي، اتاقتان-اتاق الىپ، ءجۇردىم-باردىم قازاقشاسى بار بالاسىن قىزمەتكە ورنالاستىرىپ قويعان عالىم، جازۋشى، بۇرىنعى پارتوكرات اقساقالدار دا «جاستار - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز!»، «مەن جاستارعا سەنەمىن!»  دەگەن سەنىمى كۇماندى سوزدەردى بىرىنەن-ءبىرى قاعىپ الىپ، تەلەديدار مەن باسپاسوزدەن قايتالاۋدان تانبايتىن بولدى. كوشەلەردە دە وسى تاقىلەتتەس ۇراندار ءىلۋلى تۇر. سوندا ولار مۇنى نەگە سۇيەنىپ ايتىپ وتىر؟ الدە كوشەدە، كولىكتە بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ، بىلاپىت ءسوزدى ساپىرىپ، ءبىر-بىرىمەن ورىسشا، جارتىسىن شۇبارلانعان قازاقشا سويلەپ، ءبىر-بىرىنە «براتان» دەپ باقىلداپ بارا جاتقان، بازاردا «ءدا-روگۋ!» دەپ اربا سۇيرەتىپ بارا جاتقان جاستارعا قاراپ، سولاردى بولاشاعىمىز دەپ ءجۇر مە؟ راس قازاقتىڭ بۇرىنعى ەر ازاماتى و دۇنيەلىك بولىپ بارا جاتىپ، ارتىنداعىلارعا:

- ارعىماق كەتسە ارتىندا

ۇكىلى قۇيرىق تايىڭ بار

قاز-قازداعان قارعاشىم

جەتكىزگەن ءبىر كۇن قاراعا، - دەپ باسۋ ايتىپ كەتكەن. ول بەيباق، مۇنى اۋەلى اللاعا سۇيەنىپ، سوسىن ءوزىنىڭ «قاز-قازداعان قارعاشىنا» سەنىپ ايتىپ كەتتى. ويتكەنى، ەڭ اۋەلى  اللانىڭ ادىلدىگىنە، راحىمدىلىعىنا سەنەتىن ول ءوزىنىڭ سوڭىندا قالىپ بارا جاتقان «قاز-قازداعان قارعاشى» اكە ورنىنا اكە، انا ورنىنا انا بولاتىن ۇلتتىق ساناسى بۇزىلماعان حالقىنىڭ تاربيەسىن كورىپ وسەتىنىنە سەنىمدى ەدى. ويتكەنى، ول كەنەتتەن اللادان تۋرا قۇرىق كەلىپ جاتپاسا، سول «قاز-قازداعان قارعاشى» اتا-بابا داستۇرىنە، تىلىنە، دىنىنە ادال، سانا-سەزىمىن وزگە جۇرت ۋلاي المايتىن قازاق ۇلتىنىڭ، قازاق ەلىنىڭ ءبىر ازاماتى بولاتىنىنا سەنىمدى ەدى. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ الگى «قاز-قازداعان قارعاشى» ەشقانداي «ورىسشا ساديككە»، «ارالاس ساديككە»، ءتىپتى، «قازاقشا ساديككە» بارماي-اق،  ەشقانداي «جاس وتاننىڭ»، «جاس قاناتتىڭ»، ەشقانداي «جاستار كونگرەسىنىڭ» مۇشەسى بولماي-اق اتا جولىن قۋعان، ەل شەتىنە جاۋ تيسە، قولىنا ىلىككەن قارا شوقپارىن الا سالا تاقىمىنا تاپ بولعان قىلقۇيرىقكا مىنە سالا قارسى شاباتىن ەرجۇرەك ۇلتشىل ازامات بولارىنا سەنىمدى ەدى. ويتكەنى، ول جاڭاعى «قاز-قازداعان قارعاشىنىڭ» ەلىن، جەرىن، ءوزىنىڭ قىزىل قارىن جاس بالاسىن، اق توسەگىن ارۋلاپ كىر شالدىرماي وتىراتىن ادال جارىن، ۇكىسى بۇلعاڭداعان بۇراڭ بەل قارىنداسى مەن اپاسىن ءدىنى جات، ءتىلى جات، جۇرەگى مەن ءتىلى جات بالەكەتتەردەن قورعايتىن جاۋجۇرەك قازاق بولىپ وسەتىنىنە كامىل سەنەتىن ەدى. ال وزىنە-ءوزى قايشى كەلۋ، ءوز ءسوزىنىڭ ارتىندا جاۋابى بار-جوعىن ويلاماۋ، ايتەۋىر، شونجارلاردىڭ ءسوزىن قولداعانسىماق سىڭاي كورسەتۋ - ءبىزدىڭ بۇگىنگى اقساقالداردىڭ باستى قىلۋاسى. ول اقساقالدار وزدەرىنىڭ سول قىلۋاسىن كەرەمەت ساياساتكەرلىگىمىز،ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ويلاۋىمىز دەپ بىلەدى. بىراق اقساقال ادام ءار ءسوزىن ويلانىپ، ءپىسىرىپ، قاي نارسەنىڭ دە ءادىلىن ايتۋعا دەن قويىپ سويلەگەنى ءلازىم. ايتپەسە، ەلباسىمەن قاس-قاعىم جۇزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەندە اپىل-عۇپىل: «وسى جۇرت ابىلاي، ابىلاي دەيدى. ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا ابىلاي دەگەن كىم؟ نەمەسە «قۇداي قازاققا ءال ءفارابيدى بەردى. سوسىن مىڭ جىلدان سوڭ، ءسىزدى بەردى»»-دەپ لاعىپ سويلەۋ اقساقالدىق ەمەس، ناعىز جادىگويلىك ەمەس پە؟ اتتەڭ، سول جەردە جاڭاعى شالدارعا ەلباسى  «ءسىز نە دەپ تۇرسىز؟ مۇنىڭىز ۇيات بولادى!» دەسە نە دەر ەدى؟ ءتىپتى، سونى ايتاتىن  بىر ادام تابىلماعانىن كورگەندە ءوز ۇلتىڭنان ءوزىڭ بەزىنىپ كەتە جازدايدى ەكەنسىڭ.

«اقساقالعا جاراسار ەلىنە بولسا توعاشى» دەگەندەي، اقساقال ادامعا دا، زيالى قاۋىم دەپ اتالاتىن ينتەلليگەنتسياعا دا مۇنداي جادىگويلىك، مۇنداي ساياسي سايقاليزم جاراسپايدى. جاراسپاعانى بىلاي تۇرسىن، مۇنداي قىلىق بۇگىنگى دە، ەرتەڭگى دە ۇرپاققا تەك زالالىن تيگىزەرى ءسوزسىز. ويتكەنى، كەيىنگى تولقىن قاشان دا الدىڭعى تولقىننىڭ ىزىمەن جۇرەدى. قارا باستىڭ، ارى  كەتسە قاتىن-بالانىڭ عانا قامىن ويلايتىن، ءتىلسىز،  ءدىنسىز، ءارى جادىگوي، ءسوزىنىڭ ءفاتۋاسى جوق فارىقسىز، ساتقىن ۇرپاق وسىلاي قالىپتاسادى. بۇل - ءبىر.

ەكىنشىدەن، بۇگىنگى اعا بۋىن مەن اتا بۋىن  قازىرگى قازاق  جاستارىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنداعى  جان شوشىرلىق كەلەڭسىزدىكتەردى، دىنسىزدىكتى، قانشا ۋنيۆەرسيتەت ءتامامداسا دا ساۋاتسىزدىقتى، ەڭ باستىسى  ءوز ۇلتىنا دەگەن  سەلقوستىق پەن ۇلتتىق نامىسسىزدىقتى كورمەي وتىرعان جوق. ولار بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ بويىنداعى بۇل كەلەڭسىزدىكتەردى  الىسقا بارماي-اق، تاياعىنا سۇيەنىپ ەسىگىنىڭ  الدىنا  شىققان سايىن كورىپ ءجۇر. كورە تۇرا، الگى ءۇرانسوزدى كەز-كەلگەن  جەردە ايتا سالادى.

ەندى قاراڭىز. ەسىك الدىندا بوبەكتەر  وينايتىن الاڭقايداعى  ورىندىقتاردا، اتكەنشەكتەردە، كۇركەلەردە الدىنا ءبىر-ءبىر پەپسي-كولا، كوكا-كولا، سىرا شيشالارىن  قويىپ، ءبىر-ەكى قوراپشا شەتەل تەمەكىسىن تاستاي سالىپ، كوك ءتۇتىندى بۇرقىراتىپ  وتىرعان جاسى 13-14-تەن اسسا ەندى عانا اسا باستاعان جاپ-جاس بەس-التى ۇل  مەن قىز. ايتاتىنى - نەگىزىنەن ورىستىڭ ءۇش نەمەسە بەس ارىپتەن  تۇراتىن بوقتىق ءسوزى بولماسا اباقتىدان  شىققانداردىڭ جارگون سوزدەرى. ادەيى ىستەي مە، الدە بولىپ-تولعانى سول ما، ورىسشا سويلەي وتىرىپ، ارا-تۇرا قازاقشا  ءبىر ءسوزدى قوسىپ قويادى دا ونى دا بۋىنعا ءبولىپ، سوزىپ ايتادى. تاعى ءبىراز  جۇرسەڭىز، تاپا-تال تۇستە  ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشقىرلىعىنا، قىزدىڭ توستارتقىشىنا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، كوزىن تارس جۇمىپ العان، ءالى بوزبالالىق پەن  بويجەتكەندىك داۋرەننەن ءوتىپ كەتە قويماعان شيكىوكپەلەر. ءارى وتكەن-بەرى  وتكەندەردى ادام ەكەن دەپ قىمسىنۋ جوق. قازاق وندايلاردى سىدىكماسى دەگەن.

«ودان دا ءارى وتكەندە، مالعا دا  تامان   جەتكەندە»   دەپ تولەگەن بەيباق ايتقانداي، ودان ءسال ارىرەك وتسەڭىز، ۇزىن ورىندىقتا شالقاسىنان  جاتقان بوزبالانىڭ ۇستىنە اتشا ءمىنىپ وتىرعان جاپ-جاس ءبۇلدىرشىن قىزدى كورەسىز. ولار دا سەنى يت ەكەن، كىسى ەكەن دەمەيدى،  ءتىپتى، بەتىڭە باجىرايا قاراپ، تۇلابويىڭدى  كوزىڭمەن ءبىر تۇگەندەپ شىعادى. مىنە،  ءبىزدىڭ جوعارىداعىلار مەن سولاردى كوز جۇمىپ قويىپ وتىرىك قولپاشتايتىن اعا بۋىننىڭ «مەن - جاستارعا سەنەمىن»  دەگەندە ايتىپ جۇرگەن جاستارى وسى!

قازىر جوعارى وقۋ ورىندارى تۇگىل، مەكتەپتەردە دە شاكىرتتەر مۇعالىم مەن مۇعاليمانىڭ كوزىنشە تەمەكىسىن تارتىپ، شىرت-شىرت تۇكىرىپ، بىلاپىت ءسوزدى ساپىرىپ تۇرا  بەرەدى. بۇنىڭ ءبارى ءبىز كورىپ جۇرگەن سۇمپايىلىقتىڭ، جابايىلىقتىڭ بىرەر عانا مىسالى. بۇل ءبىزدىڭ ۇكىمەت باسىنداعىلار ماقتانىشپەن ايتاتىن «ەۆروپالانعانىمىزدىڭ»، «جاھاندانىپ» كەلە جاتقانىمىزدىڭ، «وركەنيەتتى ەلدەردىڭ  قاتارىنا قوسىلعانىمىزدىڭ»، «كاتوليكتەنگەنىمىزدىڭ»  ءبىر عانا جەمىسى. جوعارىداعىلار وسىلارمەن ەمەس تەمەكى تارتپايتىن،  اراق ىشپەيتىن  ورامال تارتقاندارمەن كۇرەسەدى. ءبىزدىڭ شونجارلار، جاڭاعى «ەۋروپالانعان»، «جاھاندانعان»، جالاڭاشتانعان جاستاردى دا  قازاقستاننىڭ بولاشاعى  دەيدى. بۇل ءوز ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا جانى اشىماۋدىڭ، ءوزىم  كەتكەنشە شەت جۇرتتىڭ كوڭىلىن اۋلاپ  امان-ەسەن وتىرا تۇرايىن، ودان ءارى  مەملەكەتىڭ دە، قازاعىڭ دا قۇل بولماسا، پۇل بولسىن  دەگەن سۇمپايى پيعىلدىڭ ايقىن كورىنىسى.  جارايدى، اكىمدەرگە، شونجارلارعا، ولاردىڭ جالباتايلىقتارىنا ءبارىبىر دەيىك، ال  جاستاردىڭ  جاڭاعى جان شوشىرلىق  قىلۋالارىن كورىپ تۇرىپ، قازاقتىڭ  بىردە-ءبىر قارياسى، نە كەمەلىنە كەلگەن  جىگىت اعاسى مەن بەس بيەنىڭ ساباسىنداي سارىقارىن بايبىشەلەرى الگىلەرگە «مىنالارىڭ جابايىلىق قوي، مال بولىپ كەتتىڭدەر مە؟»  دەمەك تۇگىل  «ۇيات قايدا؟» دەمەيتىنى نەسى؟ سوعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ ماڭگۇرت بولعانىمىزعا تالاي جىل  ءوتىپ كەتكەن ەكەن-اۋ، ءاي، ەندى كەلەگە كەلۋىمىز ەكىتالاي شىعار دەگەن كۇپىرلى ويعا دا  كەتەسىز.

جاستاۋ كەزىمىزدە شالقار  قالاسىندا لەنينگراد  جاقتان كەلىپ دۇكەننىڭ، اسحانانىڭ ىشىندە مايكامەن، شورت-دامبالمەن  جۇرگەن ورىستاردى   جىگىتتەردىڭ قۋالاپ  ءجۇرىپ  ساباعانىن كورىپ ەدىك. سويتسەك، «الگى وركەنيەتتىلەر» ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ بىزدە بۇلاي  جۇرۋگە بولمايدى دەگەنىن مازاق قىلىپ، سەندەر ارتتا قالعانسىڭدار دەپ كۇلگەن كورىنەدى. ال، قازىر بۇگىن تاڭەرتەڭ ۇشاقتان تۇسكەن كەز-كەلگەن قاڭعىما كەشكە قاراي ءبىر-ءبىر قازاق قىزىن قولتىعىنان الىپ، مەيمانحاناعا كىرىپ بارا جاتقانىنا  قازاق جىگىتتەرىنىڭ دە، اقساقال-قاراساقالدارىنىڭ دا كوزى ۇيرەنىپ، ەتى ءولىپ كەتكەن. بۇل دا قازاقتا ۇلتتىق  نامىس دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى جويىلىپ  كەتكەن بە دەگەن ۇرەي تۋعىزبايدى دەي الاسىز با؟ الگى تاياق جەگەن شولاق دامبال تۋريستەر تۇگىل، قازىر سىرىڭكەدەي  سىريعان ارىق قارا  قىزدارىمىزدىڭ  ىشقىرلىعى قولپىلداپ، سەمىز قىزدارىمىزدىڭ قارنى  سالبىراپ  كىندىگىن كورسەتىپ جۇرۋىنە دە كوزىمىز ۇيرەنگەن. ولارعا مۇنىڭ نە  دەۋدىڭ ورنىنا، ءاپ-ايدىك كىسىلەر باسىنا  ورامال  تارتىپ، ۇزىن كويلەك كيگەن قىز كورسە، ۇدىرەيە قارايدى. تەلەديداردان ورامال تارتقان قىزداردى مازاق قىلىپ سويلەپ جاتقانىن دا، ءبىر لاۋازىمدى شونجاردىڭ «نەمەنە، ءبارىڭ مولدا بولىپ كەتتىڭدەر مە؟»  دەپ ۇرىسقانىن دا كوردىك. ەگەر سول شونجار ۇلتتىق تاربيە كورگەن دۇرىس ازامات بولسا، ول «مىنە، باسقالار وسى  بوتاگوزدەردەن  ۇلگى الۋى كەرەك. تاۋەلسىز ەل  بولعاننان كەيىن ەڭ بولماسا  سونداي ءبىر ەرەكشەلىگىمىز كورىنىپ تۇرعانى دۇرىس» -دەر ەدى. اتتەڭ، ءدال قازىر  ءبىزدىڭ   باسشىلاردىڭ دا، كەششەلەردىڭ دە ساناسى ءىبىلىستىڭ جايلاۋىنا اينالعان با دەيسىڭ دە قوياسىڭ.

وسىدان ءبىراز  جىل بۇرىن جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اكىمى قوعامدىق ورىنعا، اكىمشىلىككە قىزداردىڭ الگىندەي جالاڭاش-جالپى، ءتانىن اشىپ-شاشىپ جۇرەتىن لىپامەن كەلۋىنە تىيىم سالىپ ەدى.  ورىس گازەتتەرى مەن «31 كانال»   تەلەارناسىنداعى ورىسشا حابارداعىلار ونى دا كۇستانالاپ، شۋ شىعاردى. قازاقتىڭ ۇلتتىق بەينەسىنە بەت بۇرۋىنا ورىس تىلدىلەردىڭ قانداي نيەتپەن قارايتىنىن سانالى باسشىلار وسىدان-اق بايقار ەدى-اۋ. امال نە؟ بۇل جەردە ورىس تىلدىلەردىڭ ايتار ءۋاجى - كىم نە كيەم دەسە دە، قالاي  جۇرەم دەسە دە ءوز ەركى دەگەن ءانجى پىكىر. اركىم ءوز  ۇلتىنا ءتان  كيىمدى كيۋگە، ول تىلدە سويلەۋگە حۇقىلى بولسا عانا، دەموكراتيا  بولادى. ال، جالاڭاش-جالپى كيىنۋ بۇلدىرگى دەموكراتيانىڭ ءىسى. ەندەشە، ولار قىزدارىمىزدىڭ ءتانىن بۇركەپ، باسىنا ورامال تارتىپ جۇرۋىنە نەگە قارسى بولادى؟ بىزدە دىنىنەن، سالت-داستۇرىنەن قازاقتى اداستىرۋ ءۇشىن جاسالىپ جۇرگەن ءبىر وداعايلىق بار. ول ورامال مەن حيدجابتى ايىرا بىلمەۋ. نەمەسە، ادەيى ءبارىن حيدجاب دەپ اتاۋ. حيدجاب ارابتىڭ كيىمى ەمەس. ولاردىڭ كيىمى باسقا. ەكىنشىدەن، بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك دىندەردىڭ بارىندە دە ايەلدەردىڭ جالاڭباس جۇرۋىنە تيىم سالىنعان. ورىستار كۇنى كەشەگە شەيىن ورامال تارتىپ كەلدى. حريستيان دىنىندە ايەلدىڭ جالاڭباس ءجۇرۋى قۇدايعا قارسىلىق دەپ ەسەپتەلەدى.

2004 جىلى فرانتسيادا مۇسىلمان  قىزدارىنا باسىنا ورامال تارتىپ، ۇزىن كويلەك كيىپ وقۋ ورىندارىنا، مەكەمەلەرگە كەلۋگە تىيىم سالىندى. انگليادا دا ءسويتتى. بۇل ولاردىڭ يسلام دىنىندەگىلەردى قىسپاققا الۋىنىڭ ءبىر شاراسى ەدى. ءبىز سولاردىڭ ىعىنا جىعىلدىق. ال، وسى انگليادا مىڭداعان ادام اناسىنان جاڭا تۋعانداي تىرجالاڭاش كۇيىندە كوشەلەرمەن شەرۋلەتىپ ءوتتى. ونى دا ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى تەلەارنالار  ادەيى كورسەتتى. مىنە، ءبىزدىڭ باسشىلار مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارى اۋزىنان سۋى قۇرىپ ايتاتىن «وركەنيەتتى» ەلدەردىڭ بىرەر  عانا كورىنىسى.

«اۋىرا-اۋىرا قۇدايدان    ۇيات بولدى» دەمەكشى، جاسىراتىن دانەڭە قالعان جوق، ءبىز قازىر ۇرپاقتى ازعىنداتىپ الدىق. ال، ەل  بولىپ، ەلدىڭ تۇتقاسىن ۇستاعاندار بولىپ ءبىر سىلكىنىس جاساماسا، ۇرپاعى  ازعىنداعان ۇلت تۇبىندە جويىلىپ بىتەدى. بۇنىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن، قازاق  دەپ  اتالاتىن ءبىر كەزدە  ەكىنىڭ ءبىرى باتىر، قازىر قويدان جۋاس حالىق ءۇشىن ەلىمىزدە بار-جوعى بەلگىسىز، ال بار بولسا، كىمنىڭ قۇزىرىندا ەكەنى بەلگىسىز تەررورشىلدار دەپ اتالاتىنداردىڭ ارەكەتىنەن الدەقايدا قاۋىپتى، الدەقايدا قاتەرلى.

ءبىزدىڭ تەلەارنالار كورسەتىپ جاتقان مۋزىكالىق  كورىنىستەر دە، كليپتەر دە، شەتەلدىك فيلمدەر دە كەز-كەلگەن تەراكتىدەن زالالى كەم ەمەس. بۇلار تۇپ-تۇتاس ۇلتتى  سالت-داستۇرىنەن، دىنىنەن، ادامگەرشىلىگىنەن ايىرىپ جويىپ جىبەرۋگە ادەيى باعىشتالعان دۇنيەلەر. ونىڭ ءبىر ەلدى بىردەن قىرىپ سالاتىن وبا ىندەتىنەن ايىرماشىلىعى  «مەدلەننايا سمەرت» دەپ ورىستار ايتقانداي ۇلتتى باياۋ،  بىلدىرمەي، بىرتە-بىرتە ولتىرەتىندىگىندە عانا. مۇنىڭ ءبارى 20 جىلدان بەرى  ۇكىمەت باسىنداعىلارعا قازاقتاردىڭ تەلەديدار، راديو، ءباسپاسوز ارقىلى قاقىلداپ، قاقساپ ايتىپ كەلە  جاتقان زارى. بىراق وسى جىلدار ارالىعىندا سولاردىڭ بىردە-ءبىرى بۇل زارعا قۇلاق اسقان ەمەس. ويتكەنى، قازاقستاندا   قازاق ايتقان زار مەن مۇڭ جەلگە ۇشقان زامان بولىپ تۇر.  ءيا، جاسىراتىنى دانەڭەسى جوق، بۇگىنگى قازاق ۇرپاعىندا وتانشىلدىق، ۇلتجاندىلىق سەزىم دەگەن جوقتىڭ قاسى.  ويتكەنى، وتانىن، ەلىن سۇيەتىن، سونىڭ بولاشاعىن قورعايتىن ۇرپاق ەڭ الدىمەن  ءوزىنىڭ ۇلتىن، ۇلتىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ءۇردىس-ءداستۇرىن ساقتاۋعا، سىيلاۋعا، سۇيۋگە، قورعاۋعا تىرىسادى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاق،  ياعني، قازاق ۇل-قىزدارى  بۇنىڭ بارىنەن ماقۇرىم قالدى. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك  العان 20 جىلدىڭ ىشىندە ولارعا نە  مەكتەپتە، نە جوعارى وقۋ ورىندارىندا، نە اسكەردە سەندەر ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىسىڭدەر، ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ كيەلىلەرىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، قۇرمەتتەۋلەرىڭ  كەرەك دەگەن ءبىر اۋىز  ءسوز ايتىلماي كەلەدى. راس، قازىرگى جاستارىمىزدىڭ اراسىندا ناماز  وقىپ، قولىنان كەلگەنىنشە، ەلىم،  قازاقستانىم، ۇلتىم،  ءتىلىم دەپ جۇرگەندەر دە بار. بىراق، ءبىزدىڭ جوعارىداعىلار مەن زاڭ ورىندارى، كەيبىر ارناۋلى قىزمەتتەر سونداي جاستاردىڭ ىشىنەن الدەبىر ۇلتشىلدىقتى، شىعىسشىلدىقتى، اراپشىلدىقتى، ول دا بولماي بارا جاتسا، تەرروريست ىزدەپ، مۇندايلارعا تىيىم سالۋ كەرەك دەگەن سوزدەردى تەلەديدار،  ءباسپاسوز، ارقىلى  ءجيى ايتاتىن بولدى. بۇل دا ءبىزدىڭ ساياسي كوڭىلشەكتىگىمىز، شەتەلدىكتەرگە جارامساقتانۋىمىز ەكەنى راس.  ءبىز ۇلتىمىزدىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، جويىلىپ كەتكەن اتا-ءداستۇرىمىزدى ەرتەڭگى ۇرپاعىنا جالعاستىراتىن جاستاردى دارىپتەۋدەن قاشاتىن بولدىق. بۇگىنگى قازاققا قۇداي-ەكەڭ ونداي پارىق-پاراساتتى قيمادى (دەۋگە دە قورقامىز). ونىڭ ورنىنا ءبىز سكريپكا، پيانينو تارتىپ، شەتەلدە جالاڭاش  سۋرەتكە ءتۇسىپ، الدەبىر بايقاۋدان جەڭىمپاز اتانىپ كەلگەن قىز-كەلىنشەكتەردى دارىپتەپ، ەلىمىزدى ەۋروپاعا، امەريكاعا تانىتتى دەپ داڭعىرا قاعامىز. قانشا ايتساڭ دا كەلەگە كەلۋدەن قالعان ءبىر شارۋا شەت جۇرتتان  كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ الگىندەي قىز-جىگىتتەرىمىزدى ءوز دىنىنە «ۇيىرىڭمەن  ءۇش توعىز» دەپ كىرگىزىپ، قانجىعاسىنا بايلاپ جاتقانىنا  بيلىك تاراپىنان قارسىلىقتىڭ  جوعى. قازىر باسقا  دىنگە ءوتىپ كەتكەن قازاق جاستارىنىڭ سانى ميلليوننىڭ و جاق، بۇ جاعى. سونى  كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان ۇكىمەت باسىنداعىلاردىڭ «جاستار - ەلىمىزدىڭ بولاشاعى»، «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ كولگىرسىگەن ۇراندار تاستاۋىن  ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن. ايتىڭىزشى، باسقا دىنگە، باسقا تىلگە كوشكەن، جان-دۇنيەسى تۇگەل  وزگەرگەن جاستاردى قازاق  ەلىنىڭ كەلەشەگى دەۋ بارىپ تۇرعان قىلمىس ەمەس پە!  ۇلتتى قورلاۋ ەمەس پە؟ مۇمكىن، ءبىز شىنىندا دا اتى مەن زاتى  بەلگىسىز  ءبىر ۇلتتى دايىنداپ، الدەبىر شەتەلدىكتەردىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ جاتقان شىعارمىز؟ ءيا، باسى  داۋعا قالىپ، قىلمىسقا باتقان باسشىلاردان ءبارىن كۇتۋگە بولادى.

ءبىز قازىر باسقا  شارۋانىڭ ءبارىن ءبىتىرىپ بولعانداي، ەندى كوشەدەگى جارنامالاردىڭ قازاقشاعا دۇرىس تارجىمالانباعانىن ايتىپ، وكپەمىز قارا قازانداي  بولىپ ءجۇرمىز. بۇل دا قازاقى اڭقاۋلىقتىڭ، اڭعارىمسىزدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ويتكەنى، ءبىز  وسى جارنامالاردىڭ ار جاعىندا دا ۇلكەن ساياسي استار جاتقانىن اڭعارمايمىز. باتىس ەلدەرى جارنامانى وق شىعارماي جاۋلاپ الۋدىڭ ءبىر قۇرالىنا اينالدىرعالى دا تالاي ۋاقىت بولدى. ولار بىزگە وزدەرىنىڭ پيتستساسىن، ءبريزولىن، گامبۋرگەرىن، حوتدوگىن، كوكا-كولا، پەپسي-كولالارىن جارنامالاسا دا ونىڭ ار جاعىندا ۇلكەن ساياسي جىمىسقىلىق  جاتادى.  ولاردا جارناما  باسقا ەلدەردە  قالاي  اسەر ەتۋى كەرەكتىگى تۋرالى  جۇيەلى  تۇردە  كىتاپشالار،  گازەتتەر، جۋرنالدار شىعارىلىپ تۇرادى. بىزدە قازىر كوركەم ادەبيەتتى وقىماق  تۇگىل، قولىنا ۇستاعىسى كەلمەيتىن جاستارىمىز وسىنداي كىتاپتاردى، گازەت-جۋرنالداردى،  كوشەدەگى جارنامالاردى عانا وقيدى. شەتەلدىك  جارنامالاردىڭ ءبىز  بىلەتىن ەكى ۇلكەن زالالى بار. بىرىنشىدەن، جارنامالار  جاستاردى ءوز ەلىنىڭ، ءوز ۇلتىنىڭ ىشەر  تاعامىنان باستاپ، ءىرىلى-ۋاقتى بۇكىل بۇيىمىنان، كيىمىنەن  ۇلتتىق ءسان-سالتاناتىنان، ۇلتتىق ءۇردىس-داستۇرىنەن بەزىندىرەدى. سول جارنامانى جاساۋشى ەلدىڭ كۇل-قوقىسىنا دەيىن، تۇككە تۇرعىسىز  ءتىلى مەن بۇيىمدارىنا دەيىن قۇرمەتتەۋگە، ياعني، سول ەلگە ەلىكتەۋگە ءتىپتى، تابىنۋعا دۋشار ەتەدى.  بۇگىنگى قازاق جاستارى قارنى اشىپ، اڭقاسى كەۋىپ شولدەپ  بارا جاتپاسا دا ءبىر قولىنا حوتدوگ (ىستىق يت دەگەن ءسوز), ەكىنشى قولىنا  كوكا-كولا، سپرايت ۇستاپ ءجۇرۋدى ءسان كورەدى. ولار سويتە-سويتە ۇلتتىق  تاعامنان دا بەزىنىپ بارادى. بىلە بىلسەك، ءار ۇلت ءوز ۇرپاعىنا ءوزىنىڭ ۇلتتىق تاعامىن ءسۇيۋدى ۇيرەتۋى كەرەك، ءار ۇلتتىڭ ءوز تاعامى ءوزىنىڭ اعزاسىنا ءسىڭىمدى بولاتىنى عىلىمي دالەلدەنگەن نارسە ەكەنىن ايتىپ وتىرۋ دا  مىندەتىمىز. بىلە بىلسەك، ۇلتتىق تاعام مەن ۇلتتىق كيىم دە يدەولوگيا. قازىر  كوپتەگەن ۇيلەردەگى  تۇسقاعازعا (وبوي دەپ ءجۇر عوي) انىقتاپ قاراساڭىز، ونىڭ ورنەگى  دە  كرەستەن تۇراتىنىن،  ىشكى ەسىكتەردىڭ كەرگىلەرى دە كرەستەپ سالىنعانىن  اڭعارۋعا بولادى. ال، «ناعىز  اعىلشىن ساپاسى»، «ناعىز  يتاليان جيھازى»، «انگليادان پەردەلەر» دەگەن سوزدەردىڭ ءوزى وسى ەلدەردىڭ ابىرويىن اسپانداتۋعا ابدەن جاراپ تۇر. بۇل وتە سۇرقيا ساياسات ەكەنىن قازاق قاسقا اڭعارا بەرمەيدى. قازاق بالاسىنىڭ ءتىلىن بۇزۋدا بۇل جارنامالاردىڭ  اتقارىپ جاتقان جۇمىسى، ءتىپتى شەكسىز:  «ساتىپ ال دا سىيلىققا يە بول»، «بايلىققا بارار جول»، «سويلەۋلەرىڭ ماشينا اكەلسىن»، «ساتتىلىك ۆۋلكانىن ويات»، «ومىردەن ءبارىن ال»، «ەليت ۇيلەرگە ارنالعان 100 پايىز ەۋروپا اعاش  جيھازى»، «بار جوعى 2  بىرلىك»، «ءبارىن قامتىعان تىنىشتىق»، «اۋەزوۆا دجاندوسوۆا قيىلىسى Sulpak» دەگەن اۋرۋ سوزدەردەن ساۋ ادامنىڭ ءوزى دە، جان-دۇنيەسى دە اۋرۋ بولماعاندا قايتەدى؟! مىنە، وسىنىڭ ءبارى 2006 جىلى-اق ءتۇپ-تۇگەل قازاقشاعا كوشپەك بولعان الماتىنىڭ ءبىر عانا كوشەسىندەگى «قازاقشالار». كوشەدەگى  وسىنداي جازۋلاردى وقىعان، ميىنا سىڭىرگەن قازاق بالاسى ەرتەڭ بۇكىل ار-ۇياتتى جيىپ قويىپ، ادامشىلىق اتاۋلىنى اياققا باسىپ، قايتسە دە بايلىققا جەتۋگە، قايتسە دە «سويلەۋلەر  ارقىلى ماشينا الۋعا» جانىن سالسا  سالار، بىراق قازاقشا سويلەيتىن، قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعىن  جاسايتىن ۇرپاق بولا المايدى. ءتىپتى، رەسەيدىڭ راديواكتيۆتى  قالدىقتارىن قازاقستانعا اكەپ كومىپ جاتقانىنىڭ ءوزى-اق نەگە تۇرادى؟! سويتە تۇرا، قازىر قازاقتارعا سەندەردى  قىتاي باسىپ الادى دەپ قورقىتاتىن ساسىق ساياسات   جۇرگىزىلۋدە. بۇگىنگى قازاق جاستارىندا  قازاقستان قازاقتىڭ جەرى، قازاقتىڭ مەملەكەتى، قازاقتىڭ ەلى،  بۇل ەلدە ەڭ اۋەلى قازاق  ۇلتىنىڭ تىلىنە، سالت-داستۇرىنە، ءۇردىسى، ءدىلى، ادەت-عۇرپىنا قۇرمەت كورسەتىلۋى كەرەك دەگەن وي اتىمەن جوق. ولارعا  قازاقشا نەگە  سويلەمەيسىڭ دەسەڭ «كاكايا رازنيتسا»     دەپ  قارسى سۇراق قويادى. ءسىرا،  قازاقتان باسقا  ەش حالىقتىڭ ۇرپاعىندا مۇنداي نامىسسىزدىق، مۇنداي ساناسىزدىق جوق شىعار. ال  ولاردىڭ  مۇنداي ساناسىز، مۇنداي نامىسسىز كۇيگە تۇسۋىنە ءبىزدىڭ ىشكى، سىرتقى  ساياساتىمىز باستى سەبەپكەر. ءسىز رەسەيدە ەمەس، وسى  قازاقستاندا تۇراتىن كىپ-كىشكەنە ورىس بالاسىنا      «ءاي، نەگە قازاقشا سويلەمەيسىڭ» دەسەڭ، ۇلكەن داۋعا قالاسىڭ. ويتكەنى، بىزدە  ورىس تىلىنە ۇستەمدىك بەرىلىپ قويعانىن ول بالا ۇيىندەگى كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سارناپ تۇرعان تەلەارنادان باستاپ، كوشەگە شىعا سالىسىمەن قازاقستاندا  قازاقشا ءبىلۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق ەكەنىن كورىپ ءجۇر.

بۇگىنگى قازاق  جاستارى  ۇلتتىق ساناسىنان ايرىلعانىنىڭ ناقتى ءبىر مىسالى مىناۋ: ولار قازىر «كازاحستان - ناش وبششي دوم!» دەگەن جازۋ جارنامانى  جاتتاپ ءوسىپ كەلەدى.  ياعني، بۇل تەك قازاقتىڭ جەرى، قازاقتىڭ ەلى ەمەس، ول وسىندا تۇرىپ  جاتقان بۇكىل ۇلت  اتاۋلىنىڭ جەرى دەگەن  بۇلدىرگى ءسوز ولاردىڭ قۇلاعىنا ابدەن  قۇيىلىپ،  ساناسىنا سىڭىرىلۋمەن كەلەدى. ال رەسەيدەگى ورىس جاستارى كۇن سايىن «روسسيا-تولكو دليا  رۋسسكيح»  دەپ دۇنيەنى دۇرلىكتىرىپ جۇرسە دە ولارعا رەسەي باسشىلارى «روسسيا دليا ۆسەح»، «روسسيا ناش وبششي دوم» ياعني، مۇنى  قويىڭدار «نە نادو بىت شوۆينيستوم» دەپ ەشقاشان ايتقان ەمەس، ايتپايدى دا. قازاقتار  عانا كەز كەلگەن  كەلىمسەككە مىنا جەر دە، مىنا بايلىق تا بارىمىزگە ورتاق،  سەن ونىڭ بىزبەن بىردەي قوجايىنىسىڭ دەپ استى-ۇستىنە  تۇسەدى. ال پارلامەنتتە «اۋ،  مىنالارىڭ ۇيات قوي. قازاقشا سويلەسەڭدەرشى» دەپ كۇيىپ-ءپىسىپ وتىراتىن جالعىز اقساقال ۇلتى وزبەك  ر.حالمۇراتوۆ. پارلامەنتتەگى قازاقتىڭ نە جاسى، نە كارىسى بۇلاي دەپ اقىرىپ سويلەگەنىن  كورگەن  ەمەسپىز. ويتكەنى، وزبەك ۇلتى ءوز ەلىنىڭ باسشىلارى ەڭ  اۋەلى وزبەك ۇلتىنىڭ  مۇددەسىنە سايكەس ساياسات جۇرگىزەتىنىن كورىپ، سودان ۇيرەنەدى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازاقستاندا قازاق  ءتىلىنىڭ ءوز مىنبەسىنە، ءوز بيىگىنە كوتەرىلۋىنە وزبەك تە، ۇيعىر دا، تاتار دا، ءازىربايجان دا، دۇنعان دا، قارسى ەمەس. قارسى شىعىپ جۇرگەندەردىڭ قاي ۇلت ەكەنىن ەل كورىپ، ءبىلىپ وتىر. ءبىز وسى ورايدا مىناداي قورىتىندىعا كەلدىك: قازاقستاندا قازاق  تىلىنە ورىستاردىڭ ءبارى بىردەي قارسى ەمەس. بىراق قارسىلاردىڭ ءبارى ورىستار! ال قازاقشاعا قارسى دەپ جۇرگەن قازاقتاردى،  قازاق جاستارىن كىنالاۋ ورىنسىز. ويتكەنى، ولار دا پەندە. ولار ءوز ەلىندە قازاق ءتىلىنىڭ ونشالىقتى قاجەت  ەمەس ەكەنىن  كورىپ ءجۇر. دەمەك، بۇعان تەك ەكى كوزى ويناقتاپ، ءبىر ورىندا تۇرمايتىن جالتاق ساياساتىمىز عانا كىنالى. وسىنىڭ ءبارىن جوعارىداعىلار ەستىپ، كورىپ وتىرعانىن دا بىلەسىڭ. بىلەسىڭ دە، «ءبۇيتىپ تاۋەلسىز ەل بولعانشا...» دەپ تە كۇيىنەسىڭ.

قازىر قازاق جاستارى كىتاپ وقىمايتىن، ەش  نارسە جازبايتىن جاستار اتاندى. دەمەك، ءبىز جاقىندا كىتاپ وقىمايتىن، تەك قانتوگىس جانە سەكس فيلمدەر مەن كازينولار، ويىن اۆتوماتتارى مەن تۇنگى كلۋبتار ەلىنە اينالامىز. مۇمكىن، وسى كۇنى ونەرىمىز، ادەبيەتىمىز قۇلدىراپ، ءدام-تۇزى جوق ولەكسە ولەڭدەر، ءارسىز-ءنارسىز اندەر جەرىمىزدى جايلاپ  العانى دا سودان بولار. ءبىزدىڭ مانادان بەرى ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءبارى  بۇگىندە قازاق جاستارىنىڭ باسىن تۇمانداتىپ العان كوپ قاسىرەتتىڭ جۇزدەن، ءتىپتى مىڭنان ءبىرى عانا. بۇل ايتىلعاندارعا ۇدىرەيە قارسى شىعىپ: «بۇلاي سويلەۋگە بولمايدى! ۇكىمەتىمىز  قازىر جاستار تاربيەسىن مىقتاپ قولعا الىپ وتىر»  دەپ، شىعا كەلەتىندەر تابىلاتىنىن دا بىلەمىز. قوش دەلىك! بىراق ءبىزدىڭ جوعارىداعىلار  جۇرگىزىپ وتىرعان جاستار تاربيەسى ۇلتتىق، قازاقى تاربيە ەمەس. كونگولومەراتتىق،، ياعني، ءدۇبارا  ۇرپاق وسىرەتىن تاربيە. «جاس وتان»، «جاستار كونگرەسى» جانە تاعى باسقا جاستار ۇيىمدارىنىڭ  قازاق ماسەلەسىن، اتا-بابا ءداستۇرىن  كوركەيتەيىك دەگەنىن كورگەن ەمەسپىز. تەلەديداردان «ءبىز - ەلىمىزدىڭ بولاشاعىمىز. ەلباسىنىڭ ساياساتىن قولدايمىز»، «ەلۋ مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلعالى ءجۇرمىز» دەپ ۇرانداتىپ جۇرگەندەردى، جەر سىلكىنىسىنەن، سۋ تاسقىنىنان سوڭ ءۇي سالۋعا بارعان تالىپتەردى (ستۋدەنتتەردى), ءبىر قولىن جۇرەك تۇسىنا قويىپ، «ەليم مەنين، مەنين ەليم...» دەپ اندەتىپ تۇرعانداردى كورسەتۋ پاتريوتتىق تا، ۇلتتىق تا تاربيەنىڭ ورنىن تولتىرا المايدى. بۇل  شارالار  بۇگىنگى ساياساتىمىزدى جاستاردىڭ ىلگەرى اپارىپ، ەرتەڭگە ۇلاستىرۋىنا شاراپاتىن تيگىزەتىن دە شىعار. بىراق، بۇل ۇلت  بولاشاعىن، ەلگە تۇتقا بولار  قازاقى ازاماتتاردى  تاربيەلەۋ دەۋگە كەلمەيدى. ال، «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ قۇر ۇران تاستاۋ ۇلتتىق تاربيە ەمەس. ءجاي ءوز باسىنداعى  مىندەتتى جاستاردىڭ وزىنە اۋدارا سالۋ عانا!

Abai.kz