بۇل، ۇمىتپاسام، 1996 جىلدىڭ  مامىر نە ماۋسىم ايى ەدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى سيەزى الماتىداعى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ عيماراتىندا ءوتىپ جاتتى. ءبىز سيەزگە قاتىسقان جوقپىز. ءبىز سيەزدى سىرتىنان تاماشالادىق.

مۇنداي حالدە عيمارات ىشىندەگى اق جاعالى اعالاردى مازالاۋ رەتسىز دەپ شەشكەن بولۋىمىز كەرەك. ءبىر توپ قالام ۇستاعان ۇلكەن-كىشى، زامانداستار وپەرا تەاتردىڭ قارسى بەتىندەگى «الماتى» قوناق ءۇيىنىڭ ءبىر شەتىندە اجۇك-كۇجىك بوپ ءوز بەتىمىزشە تويلاپ جاتتىق. ءتۇس الەتىندە جامبىل جاقتان سۋىق حابار جەتتى. بەلگىلى قالامگەر مۇرات سىزدىقوۆ وسى سيەزگە كەلە جاتىپ جول اپاتىنان قايتىس بولىپتى. كوڭىلىمىز قاتتى قوبالجىپ قالدى. جاقسى ازامات ەدى... اراكىدىك سيەزدەن دە حابار جەتىپ تۇردى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىلىعىنا نۇرلان ورازالين، ال ورىنباسارلىعىنا تەمىرحان مەدەتبەك پەن عابيدەن قۇلاحمەتوۆ سايلانىپتى. نۇرلان اعامەن تەمىرحان اعانىڭ جىرىن جاتقا بىلەمىز عوي، بىراق ول كەزدە عابيدەن اعانىڭ اتىن ەستىگەنىم بولماسا، ءوزىن جىعا تانىمايتىن ەدىم. دەسە دە ءىشىلىپ جاتقان شاراپ قوي، اعالاردان ايانار نەمىز بار؟! اتى اتالعان اعالاردىڭ جاڭا لاۋازىمىنىڭ قۇرمەتىنە بىرنەشە قايتالانا تىلەك ايتىلىپ ۇزدىكسىز توست كوتەرىلدى. ارينە، وڭكەي اقىننىڭ ورتاسى مۇندايدا مۇشايراعا اينالارى بەك تۇسىنىكتى. نە ءبىر عاجايىپ جىرلار، ادەبيەت اينالاسىنداعى تىلسىم اڭگىمە ارناسىنا سىيماي، اساۋ تولقىنداي كوبىك شاشادى. وسى ءۇردىس كەشكە دەيىن ءبىر تىنبادى. ءبىز دە تىنبادىق...

ەرتەسىنە ازاندا ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتقان مەنى «ءاي، اكەڭنىڭ ۇيىندە جاتسىڭ با!» دەگەن قاتقىل داۋىس وياتىپ جىبەردى. كوزىمدى اشسام، بىرەر مارتە ءتۇرلى ادەبي جيىندا كورىپ، ءتىپتى قول الىسىپ امانداسىپ جۇرگەن، بىراق اتىن بىلمەيتىن قىرىقتىڭ قىرقاسىنداعى ديدارى نارتتاي كەڭ يىقتى جىگىت اعاسى جۇزىمە تونە قاراپ ءتۇسىن سۋىتىپ تۇر ەكەن. مەن ديۆاندا جاتقان قالپىمدا ويلانباستان «يا، اكەمنىڭ ۇيىندە جاتىرمىن!»  دەدىم. مۇنداي جاۋاپتى كۇتپەگەن الگى كىسى «سەن، كىمسىڭ ءوزى؟!» دەدى ودان سايىن تونە ءتۇسىپ. «مەن مارالتايمىن!» دەدىم. داۋسىمنىڭ سونشالىقتى سالتاناتتى شىققانىنا تاڭدانعام جوق. ول كىسىنىڭ ءتۇسى بىردەن جىلىدى. «سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟» دەدىم. «مەن عابيدەن اعاڭمىن عوي» دەدى الگى كىسى. سول ۋاقىتتا «عابيدەن اعوۋ!» دەپ جاتقان ورنىمنان اتىپ تۇرىپ سەكىرىپ كەپ موينىنا ءمىنىپ الدىم. «اعوۋ، ءبىز ءسىزدى جۋدىق قوي» دەدىم، ەكى اياعىممەن بەلىنەن، ەكى قولىممەن موينىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ تۇرعان قالپىمدا.  عابيدەن اعا سەلكىلدەپ كۇلدى. «قالاي جۋدىڭدار؟» دەدى. «وسىلاي!» دەپ شاراپ مۇڭكىپ تۇرعان اۋزىمدى «ءۇۇ-ھ»دەپ بەتىنە ۇرلەپ جىبەردىم. عابيدەن اعا تىجىرىنىپ بەتىن الا قاشتى. بىراق اشۋلانعان جوق. «اعا، تاعى دا جۋايىق» دەدىم. عابيدەن اعا مەنى ءجايلاپ جەرگە ءتۇسىردى دە، «اياق كيىمىڭدى كي» دەدى. ونىڭ كوزى مەنىڭ اياق كيىمىمە ەندى ءتۇستى. ءجۇزى بىردەن نارت قىزىل تۇسكە ەندى. ول كىسىنىڭ ءتۇرى الدە نەگە رەنجىگەندە، الدە ءبىر ۇياتتى ارەكەتكە كۋا بولعاندا جانە اششى سۋدان ازىراق ۇرتتاعاندا وسىنداي ەرەكشە تۇسكە بويالاتىنىنا كەيىن جۇرە كەلە قانىقتىق قوي. اياق كيىمىم اياق جاعىمدا تۇرعان ابدەن توزىعى جەتكەن، سىدىرماسى جۇرمەيتىن قىستىق ەتىك ەدى. عابيدەن اعا سونى كورىپ ابدىراپ قالدى. قازىر ەتىك كيەتىن ۋاقىت ەمەس... «يا، جۋامىز!، - دەدى عابيدەن اعا. - بىراق، قازىر ءبىرىنشى دۇكەنگە بارامىز. ساعان ادەمى تۋفلي الامىز. سودان كەيىن جاقسىلاپ جۋامىز»، - دەدى. جانە ءدال سولاي جاسادى. عابيدەن اعانىڭ جازۋشىلار وداعى حاتشىلىعىنىڭ ورىنباسارلىعىنا سايلانعان العاشقى كۇنى وسىلاي ءوتتى. ول كۇنى ول كىسى قايتىپ جۇمىسقا باردى ما، بارمادى ما، بىلمەيمىن. مەن ەرتەسىنە ازاندا «اكەمنىڭ ۇيىندەگى» ءوز ورنىمدا شىتتاي جاڭا كيىممەن ويانعانىم ەسىمدە. «مەنىڭ اكەمنىڭ ءۇيى» - ول -  قازاقستان جازۋشىلار وداعى دەيتىن قاسيەتتى قارا شاڭىراق بولاتىن. بۇل قاسيەتتى قارا شاڭىراق، شىن مانىندە دە، مەنىڭ رۋحاني اتالارىمنىڭ كوزى، بىزگە قالعان اسىل اماناتى ەدى...

عابيدەن - 2

عابيدەن اعا تۋرالى ايتۋ ماعان قيىن. قيىن بولاتىن سەبەبى مەن بۇل تاقىرىپقا بارۋ ءۇشىن ءوزىمنىڭ دە وتكەن ومىرىمە بارلاۋ جاساۋعا ءماجبۇرمىن. عابيدەن اعانىڭ بولمىسىن اشاتىن دەتالداردىڭ كوبى مەنىڭ تاعدىرىمداعى الماعايىپ ساتتەرمەن تىعىز بايلانىستى. دەگەنمەن مەن قاۋزايتىن اڭگىمە مەنى كورگەن، بىرگە جۇرگەن زامانداستارىما تاڭسىق ەمەس. مەن عابيدەن اعادان قىرۋار قۇرمەت، ولشەۋسىز ىزەت كوردىم. ول جىلدار ،،بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا،، دەيتىندەي كەز ەدى عوي. باراتىن جەر، باساتىن تاۋ قالماعان تۇستا مەن جازۋشىلار وداعىن پانالادىم. جازۋشىلار وداعىن ءوز قۇجىرامداي ەركىن تۇتىندىم. وداقتىڭ عيماراتى عانا ەمەس، ول كەزدە وداقتىڭ ىشىندەگى ادامداردا دا عاجايىپ مەيىرىم بار بولاتىن. سول مەيىرىمدى ادامنىڭ بىرەگەيى عابيدەن اعا ەدى. ءبىز سول كەزدە قوعامعا وگەيلىگىمىزدى، سۇراۋسىز جاستىق شاعىمىزدىڭ بوداۋىن ىشىمدىكتەن قايىردىق. قوعام باسسىز سالت اتتىداي قايدا بەت الارىن باعامداي الماي تۇرعاندا، ءبىز ءبارىبىر ءوز تەمىرقازىعىمىزدان اينىعان جوقپىز. ول تەمىرقازىق - قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا ولەڭىنە دەگەن ادالدىق! ولەڭ ءۇشىن ءومىرىمىزدى وتقا سالدىق. مۇنداي ءولارا كەزەڭنىڭ كوزتۇرتكى كۇيزەلىسى تۇتاس ءبىر بۋىن، ياعني ،،التىنكوپىرلىكتەردىڭ،، باسىنا تۇسكەن ورتاق ناۋبەت بولدى. ول تۇستا ءجيى-ءجيى ايىقتىرعىشقا ءتۇسىپ تۇرۋ سوكەت قۇبىلىس بوپ ەسەپتەلمەيتىن. ايىقتىرعىشقا تۇسكەن ادامدى سۇراۋى بار، ىزدەۋى بار ادامدار كەلىپ، ايىپپۇلىن تولەپ شىعارىپ الىپ كەتەدى. ال، ءبىز سياقتى كوگەنكوزدەردى ميليتسيانىڭ ارنايى كولىگىمەن ايىپپۇلدىڭ قاراجاتىن تاۋىپ بەرگەنشە قالانى ارالاتىپ الىپ جۇرەدى. ولار، قالاي بولعاندا دا، ايىقتىرعىشقا ءبىر تۇنەپ شىققان جامباسپۇلىڭدى قايتارماي تىنبايدى. تۋىستارىڭا اپارادى، تانىستارىڭا اپارادى، ايتەۋىر الادى. ەگەر، ايىپپۇلدى ول كۇنى الا الماس، قايتا اپارىپ قامايدى. ەكىنشى كۇنى ەكى كۇننىڭ ايىپپۇلىن تولەۋگە تۋرا كەلەدى. ەكى كۇن بويى اش بۇراتىلىپ جاتۋىڭ مۇمكىن. ەندى، مۇندايدا قالايدا اقشا الا الاتىن جەرگە ءوزىڭ باستاپ بارۋعا ءماجبۇرسىڭ. وسىنداي كەزەكتى ،،جارنانى،، تولەۋ ءۇشىن جازۋشىلار وداعىنا بارۋعا امالسىز تۋرا كەلدى. وداقتا ماڭداي تىرەپ بارار جالعىز ادام - عابيدەن اعا. ۇيات تا بولسا، امال جوق... ميليتسيانىڭ ارنايى كولىگى ءدال وداقتىڭ الدىنا كەلىپ سيرەناسىن بىراق ءوشىردى. ەكى ميليتسيا ەكى جاعىمنان قولتىقتاپ، قۇددى ءبىر كىسى ولتىرگەن قىلمىسكەردى اكەلە جاتقان سياقتى ،،ءسان-سالتاناتپەن،، جازۋشىلار وداعىنا كىردىك. بىردەن عابيدەن اعانىڭ كابينەتىنە باردىق. عابيدەن اعا مىنا جاعدايدى كورىپ ورنىنان اتىپ تۇردى. ،،امانشىلىق پا، نە تىرلىك؟،، دەدى. ميليتسيالار جاعدايدى ءتۇسىندىردى. ،،بۇل ءبىزدىڭ وتە تالانتتى اقىنىمىز ەدى،، - دەپ عابيدەن اعا مەنى اقتاي باستاپ ەدى انا ميليتسيا دا ءسوزۋار پالە ەكەن ،، ءبىز مۇنى وتە تالانتتى القاش رەتىندە عانا تانيمىز،، - دەپ پەرىپ قالدى. عابيدەن اعا قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. ماعان قاراپ ءزىلسىز عانا ،، سۆولش!،، دەدى. مەن ىرجيدىم. ميليتسيالارعا قاراپ ايىپپۇلدىڭ كولەمىن سۇرادى. قوڭىراۋ باسىپ يبادا اپايدى شاقىردى. يبادا اپاي جازۋشىلار وداعىنىڭ بۋxگالتەرى. يبادا اپايعا ايىپپۇلدىڭ ەكى ەسە كولەمىندەي اقشا الدىردى دا، جارتىسىن ميليتسيالارعا، جارتىسىن مەنىڭ قولىما ۇستاتتى. ،،وعان نەگە اقشا بەرەسىز،، - دەپ ميليتسيالار شىر ەتە قالدى. عابيدەن اعا: ،، ول باس جازۋى كەرەك!،، - دەدى...

تاعى بىردە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جىل قورىتىندىسى ءوتىپ جاتقاندا، عابيدەن اعا كەزەكسىز جارىسسوزگە شىعىپ، قالتاسىنان مەنىڭ ،،اي-نۇر،، دەگەن كىشكەنتاي عانا پىشاق قىرىنداي كىتابىمدى سۋىرىپ الىپ ،، ءاي، بايانداماشىلار، سەندەر نەگە مىنا اقىن تۋرالى ايتپايسىڭدار؟ نەگە مىنا جاس اقىننىڭ جىرلارىن وقىمايسىڭدار؟،، - دەپ نازىن ايتادى. سول كەزدە زالدان ،، عابيدەن-اۋ، ول سەنىڭ بۇل ءسوزىڭدى ەستىسە ءىشىپ كەتەدى عوي،، دەگەن داۋىس شىعادى. سوندا عابيدەن اعا: ،، مەن وعان جاڭا عانا مىڭ تەڭگە بەردىم، ول قازىر ونسىز دا ءىشىپ جاتقان شىعار. مىناداي تاۋقىمەتتى تاعدىر كەشىپ، مىناداي ولەڭ جازعان اقىن ءولىپ قالماۋى ءۇشىن ءىشىپ تۇرعانى دۇرىس،، - دەپتى، جارىقتىق...

عابيدەن - 3

ءىش قازانداي قاينايدى. نە جۇمىس جوق، نە باسپانا جوق. قاتىن ەكى باستان جوق. ءبىر قالىپتى ءومىر اعىسىمەن قىزمەت ىستەپ، وتباسىن قۇرىپ، كۇن كەشىپ جاتقان ادامدار باقىتتى عوي. كۇنى بويعى تىرلىگىم وداققا كىرىپ-شىققان قالامگەر اعالارمەن اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ، اڭگىمە اياعى ،،جازىلماعان داستۇرمەن،، اياقتالۋى ادەتكە اينالىپ كەتكەن. سونداي سۇرقاي كۇندەردىڭ بىرىندە ىشىمدەگى نالامدى شىعارعىم كەپ جازۋشىلار وداعىنىڭ ءمارمار كولونناسىن بىدىم-بىدىم جۇدىرىعىممەن تۇيگىشتەپ جاتقام. قاراسام، قاسىما عابيدەن اعا كەپ قاپتى. ،،ءاي، بوكسەر، قورعان!،، - دەدى. سەكۋندتىڭ بولشەگىندەي مەزەتتە ءۇش سوققى يەكتەن، قولتىق پەن باۋىردان جانىپ ءوتتى. تالتىرەكتەپ كەتتىم. بىراق، ابىروي بولعاندا قۇلاعام جوق. ،،ۇستازىڭ كىم؟،، - دەدى. داۋىسىندا مىسقىل بار. اشەيىندە ،،مۇستافا وزتۇرىك ءوز بەلىندەگى قارا بەلبەۋىن ءوز قولىمەن بەلىمە بايلاعان،، دەپ ماقتاناتىن عازيز باسىم مۇستافا اعانىڭ اتىن اتاۋعا ارلاندىم. عابيدەن اعا بۇدان بۇرىن ءسوز اراسىندا ماسكەۋدەگى گوركي اتىنداعى ادەبي ينستيتۋتتا وقىپ ءجۇرىپ شىعىس جەكپە-جەك ونەرىمەن شۇعىلدانعانىن جانە كيكبوكستەن دە اجەپتاۋىر جەتىستىگى بارىن ايتىپ قالعانى ەسىمدە. مىنا شاپشاڭ، كوز ىلەسپەس ءابجىل قيمىلىنان كەيىن ءسوزى نەگىزسىز ەمەس ەكەنىنە يلاندىم. ايتپەسە ءبىز دە اي قاراپ جۇرگەمىز جوق! مۇستافا وزتۇرىك تاراز قالاسىندا اشقان العاشقى تاەكۆوندا مەكتەبىنە بەكەر كىرىپ-شىقپاساق كەرەك-ءتى. كەشەگى كوشە كەزگەن ەسەر شاقتا كولەمى بەرىك سياقتى ( بەرىك ءجۇسىپوۆ ) جىگىتتەردى جالعىز سوققىمەن ،،العا قاراي قۇلاتايىن با، ارتقا قاراي قۇلاتايىن با؟،، دەپ ەرمەك ءۇشىن تەرەكتەي سۇلاتىپ كەتەتىن دويىرلىق عابيدەن اعاعا كەلگەندە جۇرمەي قالدى. عابيدەن اعانىڭ بۇل ارەكەتى ماعان ،،ەسىڭدى جي، ەڭسەڭدى تۇسىرمە، جيناقى بول!،، دەگەن ەسكەرتۋى دەپ قابىلدادىم.

ءبىر كۇنى وداققا كەلسەم، بۇكىل وداق مەنى ىزدەپ جاتىر ەكەن. نۇكەش بادىعۇلوۆ اعاي جەدەل تۇردە قۇلاxمەتوۆكە بارۋىم كەرەك ەكەنىن، مەنى كۇتىپ وتىرعانىن ايتتى. كىرىپ كەلسەم، عابيدەن اعا ەرەكشە كوڭىلدى ەكەن. امانداسپاستان بىردەن: ،،ۇيىڭە بارىپ كيىنىپ كەل، ساعات ەكىدە پرەزيدەنت قابىلدايدى. بۇگىن ساعان پرەزيدەنتتىڭ ستيپەندياسى تاپسىرىلادى،، - دەدى. مەن قۋانا المادىم. مەنىڭ اۋزىمنان العاشقى شىققان ءسوز ،، اعا، ءۇيى جوق ادامدا كيىم بولا ما؟!،، بولدى. عابيدەن اعانىڭ ءجۇزى بىردەن الاۋلاپ شىعا كەلدى. ،،سۆولىش!،، دەدى ءزىلسىز. داۋسىندا ايانىش پا، ايتەۋىر ءبىر دارمەنسىز رەڭ بايقالدى. پيدجاگىنىڭ قالتاسىنا قول سالدى. پورتمونەسىن الىپ ءبىر مىڭدىقتان بەس مىڭ تەڭگە ۇسىندى. مەن بازارعا تارتتىم. ءۇش مىڭعا كوستيۋم-شالبار، بەس ءجۇز تەڭگەگە تۋفلي، ساقال قىرعىش جانە ءبىر بوتەلكە شاراپتى جانقالتاعا سۇڭگىتتىم. «كىسى كوركى شۇبەرەك» دەگەن ىپ-راس. ءۇستى-باسىم دۇرىستالىپ-اق قالدى. باستى دا ،،دۇرىستاپ،، العام. كوستيۋم قىتايلىق. ءسال قالىڭداۋ. بىراق ماعان جاراپ تۇر. اياعىمداعى ۇيگە كيەتىن سۇيرەتپە، تىزەسى شىعىپ كەتكەن تريكو مەن ءتۇسى وڭىپ كەتكەن تەرسىڭدى فۋتبولكا بازاردىڭ قوقىس جاشىگىندە قالدى. اجەتxاناعا كىرىپ ساقال-مۇرتتى سىپىرىپ تاستادىم. جانقالتامدا اۋزى كازيتپەن تىعىندالعان جارتى شولمەك شارابىم بار، ساعات ەكىدە پرەزيدەنتتىڭ رەزيدەنتسياسىنا شاۋىپ كەلدىم. كەلسەم، ىشكە قاراي پرەزيدەنتپەن كەزدەسەتىن قۇرمەتتى قوناقتاردى تەكسەرىپ وتكىزىپ جاتىر ەكەن. ارناۋلى اپپارات ورناتىلعان ايماقتان ءۇش مارتە قايتالاپ وتكىزدى. ءۇشىنشى جولى قالتاڭىزداعى زاتتى شىعارىڭىز دەپ ءوتىنىش ءبىلدىردى. مەن قالتامداعى اۋزى كازيتپەن تىعىندالعان جارتى بوتەلكە شاراپتى سۋىرىپ العاندا، سول ماڭايدا تۇرعان زيالىلار كۇتپەگەن كورنىسكە ءۇرپيىسىپ قالدى. ارالارىندا التىنبەك اعا دا بار ەدى. (اۆت. التىنبەك سارسەنباەۆ) التىنبەك اعا ەكى قولى ەكى قالتاسىندا شالقايىپ تۇرىپ قارقىلداپ كۇلدى. كۇلىپ تۇرىپ يەگىمەن ىمداپ ،،ءاي، قايتارىپ بەرىڭدەر!،، دەگەندەي بولدى. ءمينيستردىڭ قولداۋىنا ارقالانىپ كەتكەن مەن كينوداعى بەكەجان قۇساپ قۇتىداعى شاراپتىڭ تىعىنىن تىسىممەن جۇلىپ اپ ،،اپ،، دەپ اتىپ جىبەردىم دە، شالقالاپ تۇرىپ شاراپ تولى قۇتىنى القىمىما اعىزا-تامىزا بىراق سارقىپ كۇزەتشى جىگىتتەردىڭ قولىنا ۇستاتا سالدىم...

جالعاسى بار...

مارالتاي رايىمبەكۇلى

Abai.kz