اسحات ەركىمباي: «بوستونداعى وقيعا قازاقستان ستۋدەنتتەرىنىڭ تۇرمىسىنا كەرى اسەر ەتكەن جوق»
بوستونداعى تەراكتقا قاتىسى بار دەگەن كۇدىكپەن قاماۋعا الىنعان اعايىندى تسارناەۆتاردىڭ بىرەۋى قازا تاپقان بولاتىن. وسى كۇندەرى تسارناەۆتاردىڭ جاتاقحاناداعى زاتتارىن جاسىرىپ، تەرگەۋ ىسىنە قيىندىق تۋدىردى دەگەن ايىپ تاڭىلعان ەكى قازاق ستۋدەنتى دياس قادىرباەۆ پەن ازامات تاجاياقوۆ اقش قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قاراۋىندا فەدەرالدىق تەرگەۋ ورنىندا جاتىر. دياس پەن ازاماتتىڭ باسىنداعى احۋال اقش-تا وقىپ، ءدارىس الىپ جۇرگەن وزگە قازاق جاستارىنا كولەڭكە تۇسىرگەن جوق پا؟ ءبىز وسى ساۋالدى Wyoming ۋنيۆەرستيتەتىنىڭ ماگيسترانتى اسحات ەركىمبايعا جولداعان بولاتىنبىز. ول بىلاي دەدى:
اسحات ەركىمباي، University of Wyoming ماگيسترانتى، اقش:
- بوستونداعى جاعدايدان كەيىن اقش-تا, ءوزىڭ تۇرىپ جاتقان قالادا قازاقستاننان بارعان ستۋدەنتتەرگە دەگەن كوزقاراس وزگەردى مە?
- ءوز باسىم ەشقانداي وزگەرىستى سەزبەدىم. كامپۋستاعى ادامدار دا، كورشىلەرىم دە، قالاداعى تانىستارىمنىڭ ەشقايسى دا مەنىمەن بوستونداعى وقيعاعا قاتىستى اڭگىمەلەسكەن جوق.
بوستونداعى تەراكتقا قاتىسى بار دەگەن كۇدىكپەن قاماۋعا الىنعان اعايىندى تسارناەۆتاردىڭ بىرەۋى قازا تاپقان بولاتىن. وسى كۇندەرى تسارناەۆتاردىڭ جاتاقحاناداعى زاتتارىن جاسىرىپ، تەرگەۋ ىسىنە قيىندىق تۋدىردى دەگەن ايىپ تاڭىلعان ەكى قازاق ستۋدەنتى دياس قادىرباەۆ پەن ازامات تاجاياقوۆ اقش قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قاراۋىندا فەدەرالدىق تەرگەۋ ورنىندا جاتىر. دياس پەن ازاماتتىڭ باسىنداعى احۋال اقش-تا وقىپ، ءدارىس الىپ جۇرگەن وزگە قازاق جاستارىنا كولەڭكە تۇسىرگەن جوق پا؟ ءبىز وسى ساۋالدى Wyoming ۋنيۆەرستيتەتىنىڭ ماگيسترانتى اسحات ەركىمبايعا جولداعان بولاتىنبىز. ول بىلاي دەدى:
اسحات ەركىمباي، University of Wyoming ماگيسترانتى، اقش:
- بوستونداعى جاعدايدان كەيىن اقش-تا, ءوزىڭ تۇرىپ جاتقان قالادا قازاقستاننان بارعان ستۋدەنتتەرگە دەگەن كوزقاراس وزگەردى مە?
- ءوز باسىم ەشقانداي وزگەرىستى سەزبەدىم. كامپۋستاعى ادامدار دا، كورشىلەرىم دە، قالاداعى تانىستارىمنىڭ ەشقايسى دا مەنىمەن بوستونداعى وقيعاعا قاتىستى اڭگىمەلەسكەن جوق.
امەريكادا وقۋ ورىندارى ادەتتە قالادان جىراق جەردە ءوز الدىنا شاعىن قالاشىق بولىپ سالىنادى. كەيبىر وقۋ ورىندارى تۇتاس ءبىر قالانى قۇرايدى. سول قالاشىقتى - كامپۋس دەيدى. امەريكانىڭ ءبىز تۇرىپ جاتقان ۋايومينگ شتاتىندا (وبلىس دەپ تۇسىنسەڭىز دە بولادى) بار بولعانى 500 مىڭداي عانا تۇرعىن بار. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت ورنالاسقان قالادا 35 مىڭ تۇرعىن بار دەسەك، ونىڭ 15 مىڭى ستۋدەنت. شەتەلدىك ستۋدەنتتەر كامپۋستاعى ستۋدەنتتەردىڭ بار بولعانى 10%-ىن قۇرايدى. قازاقستان ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى - 9. ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى تانيمىز. قازاقستان ستۋدەنتتەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك ءوز كۇشىمەن وقۋعا تۇسكەندەر. قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى از بولعاندىقتان بوستونداعى وقيعا قازاقستان ستۋدەنتتەرىنىڭ تۇرمىسىنا ەش كەرى اسەر ەتكەن جوق. كەرىسىنشە، لوندونداعى وليمپيادا كەزىندە قالادا كەزدەسكەن تانىستارىم، كوشەدە كورسە توقتاتىپ، جەڭىستەرىمىزبەن قۇتتىقتاعان.
- قازاق ستۋدەنتتەرىنە باقىلاۋ كۇشەيىپ, قىسىم بولىپ جاتقان جوق پا?
- باقىلاۋ دەگەن ۇعىمدى بۇل جاقتاعىلار باسقاشا تۇسىنەدى عوي دەيمىن. سەبەبى ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز ۇرەي جامىلىپ تۇرعان ءتارىزدى. بۇل جاقتا بارلىعىن باقىلايدى. قالانىڭ ءوز پوليتسياسىنان بولەك، كامپۋستىڭ ىشكى پوليتسياسى بار. جۇرت بۇل باقىلاۋدىڭ ءتۇرىن سەنىمدىلىكپەن بايلانىستىرادى. كامپۋستا ءسال ءبىر كۇدىكتى وقيعا تىركەلسە، دەرەۋ بارلىعىمىزدىڭ قالتافونىمىزعا قالانىڭ پوليتسياسىنان حابار كەلەدى. «بالەنباي تۇگەنباي دەگەن جەردە ۇرلىق بولدى. ءتۇر-تۇلعاسى بالەنباي تۇگەنباي ادام، بالەنباي دەگەن كولىگىمەن كۇدىككە ءىلىندى. ول كوشەمەن جۇرمەي تۇرا-تۇرىڭدار» دەپ كەڭەس بەرەدى. سوسىن قىلمىسكەردى ۇستاعان سوڭ «كۇدىكتى ۇستالدى. قوسىمشا مالىمەتتەردى سايتتان وقيسىڭدار» دەپ تاعى حابارلايدى. وسىنداي باقىلاۋلاردىڭ بولۋىن جۇرت قولدايدى. سەبەبى ونى تىنىشتىقتىڭ كەپىلى دەپ ۇعادى.
بوستونداعى جارىلىستان سوڭ قازاق ستۋدەنتتەرىن ەمەس، ءبىر اراب ستۋدەنتىن تەكسەرگەنىن بىلەمىن. ءبىز ءوز ىشىمىزدەن بۇل وقيعانى بوستونداعى جايتپەن بايلانىستىردىق. سەبەبى الگى اراب بالانىڭ ءدىني ساۋاتى جاقسى بولعاندىقتان، جەرگىلىكتى يسلام مادەني ورتالىعىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەندى ارالاساتىن. ەكىنشى ەسەپتەن، بۇل قالىپتى تەكسەرۋدىڭ ءبىرى بولار دەپ تە ويلادىق. سەبەبى، ۋايومينگ شتاتى امەريكا بويىنشا ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ فاكتىسى بويىنشا الدىڭعى ورىندا. ادەتتە ۋنيۆەرسيتەتتە الدەبىر ستۋدەنتتىڭ سترەسسكە تۇسكەنى بايقالسا نەمەسە الدەبىر نارسەگە اشۋلانىپ جۇرسە، ول ستۋدەنت تۋرالى كامپۋس پوليتسياسىنا ءاناونيمدى قوڭىراۋ شالۋعا بولادى. سوسىن پسيحولوگتار كەلىپ، ول ستۋدەنتپەن كەزدەسىپ، ءمان-جايىن انىقتايدى. ەمتيحان ماۋسىمىندا بۇل قىزمەت جاقسى جۇمىس ىستەيدى. الگى اراب بالا ءبىر ساباعىنىڭ ناتيجەسىنە كوڭىلى تولماي اۋديتوريادان اشۋلانىپ شىققان ەكەن. سودان پوليتسيا كەلىپتى. ەلىنىڭ اتاۋىندا «-ستان» دەگەن جۇرناعى بار ستۋدەنتتەردى سىرتتان تەكسەرىپ تە جاتقان شىعار. ايتەۋىر وسى ۋاقىتقا دەيىن ونداي باقىلاۋ نەمەس قىسىم دەگەندى كورمەدىم.
- جەرگىلىكتى حالىق قازاقستان ستۋدەنتتەرىنىڭ تسارناەۆتارمەن بايلانىستارى بار انىقتالعان سوڭ, قازاق ستۋدەنتتەرىنە قالاي قاراپ جاتىر?
- قاراپايىم امەريكالىقتار تۇگىلى ولاردىڭ مەملەكەتتىك حاتشىلارىنىڭ ءوزى قىرعىزستان دەگەن ەلدىڭ اتىن شاتاستىرىپ، «كىرزاكستان» دەگەن سوڭ، نە دەۋگە بولادى؟
كامپۋستاعى امەريكالىق ستۋدەنتتەرىنىڭ كوبىسى قازاقستان دەگەن ەلدى اتاماق تۇگىلى تسارناەۆ دەگەندى اتاي الادى دەگەنىمە كۇمانىم بار. امەريكالىقتار قازاق ستۋدەنتتەرىمەن، قازاق ستۋدەنتتەرى امەريكالىقتارمەن ءباز-باياعىشا دوس بولىپ، بىرگە ساباقتارىن وقىپ ءجۇر. مەن تانيتىن امەريكالىقتار دوستارىن ۇلتىنا، شىققان تەگىنە قاراپ تاڭدامايدى.
- اقش ءباسپاسوزى بوستونداعى جاعدايدان سوڭ, قازاقستان تۋرالى جازىپ جاتقانى بەلگىلى. قانداي مازمۇندا ماتەريالدار كوپتەپ شىعىپ جاتىر?
- كامپۋستا كۇن سايىن New York Times-تىڭ جاڭا سانى تەگىن تاراتىلادى. سونى وقيمىن. New York Times بوستونداعى ەكى قازاق ستۋدەنتتى سۋرەتتەگەندە «باي. ورىسشا سويلەيدى. قىمبات كولىكتەرى بار» دەپ سيپاتتادى. قىسقاسى كەز كەلگەن ەلدە كەزدەسۋى مۇمكىن «بايلاردىڭ ەركەتوتايلارى» دەپ كورسەتتى. بىراق باسقا باسىلىمدار ازامات پەن دياستىڭ اشىق-جارقىن ەكەنىن، دوستارىنا ادال ەكەنىن دە ايتىپ وتىردى. ۇلتتىق باسىلىمداردا «قازاقستان - مۇنايلى ەل»، دەگەننەن ارى كوپ نارسە جازىلعان جوق. ال ينتەرنەتتەگى پىكىر قالدىرۋشىلار ارينە كوپ ەموتسياعا سالىندى. قازاقستاندا بولعان شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ ەلدىڭ مۇسىلمانشىلىعى «تومەن» دەسە، ەكىنشىلەرى جەمقورلىقتى اۋىزعا الدى.
- بۇل وقيعا اقش تا جۇرگەن قازاق ازاماتتارىنا, ستۋدەنتتەرگە قانشالىقتى اسەر ەتىپ جاتىر?
- شىنىمدى ايتسام، بىزگە امەريكاداعى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ «قىلىقتارىنان» گورى، قازاقستانداعى بولىپ جاتاتىن جايسىز وقيعالار قاتتى اسەر ەتەدى. مىسالى، جاڭاوزەندەگى وقيعادان سوڭ، امەريكالىق تانىستارىمنىڭ بارلىعى دەرلىك، «ءۇي-ءىشىڭ امان-ەسەن بە؟» دەپ سۇراعان. نەمەسە يراننىڭ يادرولىق وتىن ماسەلەسىنە الماتىداعى كەزدەسۋ تۋرالى ماقالا ءتىپتى كامپۋستىڭ ستۋدەنتتىك گازەتىنە دە باسىلدى. سول كەزدە شەتەلدىك دوستارىم «الماتىلارىڭدا ءىرى كەزدەسۋ ءوتىپ جاتىر ەكەن عوي» دەپ تاڭقالعان. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ شەتەلدە جاساعان قانداي دا ءبىر ارەكەتتەرىنىڭ ءتۇپ باستاۋى قازاقستاندا جاتقانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك سياقتى. شەتەلدەگى قازاق ستۋدەنتتەرى بۇنى جاقسى تۇسىنگەندىكتەن، قانشا جەردەن جازعىرسا دا «ولاردىڭ ورنىندا ءوزىم دە بولىپ قالۋىم مۇمكىن ەدى-اۋ» دەپ ازامات پەن دياستىڭ قاتاڭ جازاعا ىلىنبەي، ەلگە امان-ەسەن ورالۋىنا تىلەكتەس. امەريكادا وقىپ جۇرگەن قازاقستان ستۋدەنتتەرى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ۇنەمى بايلانىسىپ وتىرامىز. سول الەۋمەتتىك جەلىدەگى اڭگىمەلەر بويىنشا جاساپ وتىرعان ءتۇيىنىم.
- ازاتتىقتاعى قارلىعاش جاقيانوۆانىڭ سۇحباتىن وقىدىق. شەتەلدە سونىڭ ىشىندە اقش تا وقۋ جولىندا جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا وقۋدان گورى، ساۋىق-سايرانعا، اقشا شاشۋعا بەيىم جاستار كوپ دەگەندى وقىپ جاتامىز. ءوزىڭنىڭ كورگەن-بىلگەندەرىڭمەن بولىسسەڭ؟
- شەتەلدە وقىپ جۇرگەننىڭ ءبارى شىن ءبىلىپ قۋىپ كەلمەگەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز عوي. قازاق ستۋدەنتتەرى يران نەمەسە قىتاي ءتارىزدى بەلگىلى ءبىر يدەولوگيا نەگىزىندە وسپەگەندىكتەن - ءارتۇرلى. كوپشىلىگىندە ءوزارا ءتىل تابىسىپ، ءتۇسىنىسىپ كەتۋلەرى قيىن. بۇل دەگەنىم ءبىر-بىرىمەن كۇن سايىن جۇدىرىقتاسىپ، سوزگە كەلىپ جاتادى دەگەنىم ەمس. امەريكاداعى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ الەۋمەتتىك، ماتەريالدىق مارتەبەلەرى، ەلدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى كوزقاراستارى، ازاماتتىق ۇستانىمدارى ءارتۇرلى. ءبىرى قازاقشا سويلەسە، ءبىرى ورىسشا سويلەيدى، ءبىرى قازاقستانعا قايتامىن دەسە، ءبىرى امەريكادا قالامىن ت.س.س. قازاقستان ستۋدەنتتەرى اراسىندا نە قازاقستاندىق، نە قازاق دەگەن ءبىر ورتاق تۇسىنىك قالىپتاسپاعاندىقتان قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ورتاق ءبىر قالىپتاسقان ۇستانىم جوق.
سوسىن تەك قازاق جاستارىن يدەالداندىرىپ، ولاردى ءمىنسىز كورسەتۋدەن نەمەسە كۇستانالاۋدان اۋلاقپىن. وقۋعا كەلدىم دەپ، ساۋىق-سايران قۇرايتىندار بارلىق ەلدىڭ جاستارىندا بار. كوبىنەسە ارنايى ءبىر شاكىرتاقى بويىنشا كەلگەندەر نەمەسە وقۋ ورىندارىنىڭ شاكىرتاقىسىن جەڭىپ العاندار ساباقتارىنا تياناقتى كەلەدى. سەبەبى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەدى.
- اقش وقيعادان كەيىن قازاقستاننان وقۋعا، جۇمىسقا باراتىن ادامدارعا تالاپتى كۇشەيتىپ، ءتىپتى ءىشىنارا تىيىم سالۋى مۇمكىن بە؟
- ابدەن مۇمكىن. كورەر كوزگە ءبارى دە تاپ-تۇيناقتاي، مامىراجاي كورىنگەنىمەن، ساۋىسقاننان ساق ەل عوي. تىيىم سالماعانىمەن، باقىلاۋدىڭ قوسىمشا ءبىر تۇرلەرىن ەنگىزۋى مۇمكىن. مەنىڭشە امەريكا عانا ەمەس، كەز-كەلگەن ەل ءوزىنىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگىن، تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن وسىنداي قادامعا بارۋى زاڭدىلىق ءتارىزدى.
