بارلىق زامانداردى جىرلارىمەن باعىندىرعان ۇلى سۋرەتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن ءبىر ەل ادەبيەتىندە بىرنەشە بۋىن بولىپ الدەنەشە رەت اۋداراتىن، اۋدارا وتىرىپ جاسارتىپ، قۋناقىلاندىرا تۇسەتىن زاڭدى ءداستۇر بار. بىزگە ءار زاماننان جەتكەن قاستەرلى قازىنامىز ەكەنىنە قاراماستان سولاردىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك بولىپ، يىعى بارىنەن وزىپ، ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ تۇراتىنى بولادى. كەيدە سوناۋ ەرتەدەگىسى، كەيدە كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى الماكەزەك ءتۇسىپ، ساپالىق تۇرعىدان جارسىقانداي، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرعان، ارالارىندا ادەمى ۇندەستىك، بەرەكەلى جالعاستىق  جاتادى.  كەيدە سول «جەتىلدىرۋ» بىرىنشىسىمەن عانا قالىپ، كەيىنگىلەرى ودان ارتىلدىرا الماي، «كۇيىسىن» كەتىرىپ الىپ جاتاتىنى دا از ەمەس. ماسەلەن، ابايدىڭ ورىستان، باتىس اقىندارىنان اۋدارعان كوپ ولەڭ-جىرلارى كەيىن دە تالاي مارتە اۋدارىلدى. بۇرىنعىسىنان گورى سوزدەرىنىڭ دالمە-دالدىگى ارتتى، ولەڭ قۇرىلىسى بۇزىلماي ساقتالىندى. بىراق، ابايدىڭ جەتكەن شەبەرلىك دەڭگەيىمەن تالاسا قوياتىن اۋدارما بەرگەن قازاق اقىنى بولعان جوق. ايتكەنمەن ابايدان كەيىن قازاق ادەبيەتىنە تەگەۋرىندى كۇشپەن كەلگەن جاڭاشىل، وزىق ويلى قالامگەر لەگى ۇلى اقىن ءداستۇرىن وگەيسىتكەن جوق. ولار اباي اۋدارىپ كەتكەن ولەڭدەردى قولعا قايتا العاندا الدىنعىسىنا اسا قۇرمەتپەن قاراپ، ونى وزدەرىنە ۇلگى تۇتىپ وتىردى. اباي اۋدارمالارىنىڭ نازىكتىگى مەن اسەرلىگى وزىنەن كەيىنگى اۋدارماشىلاردى كوركەمدىك باعىتىنان جاڭىلدىرمايتىن جول سىلتەۋشى تەمىرقازىعى بولدى.

بارلىق زامانداردى جىرلارىمەن باعىندىرعان ۇلى سۋرەتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن ءبىر ەل ادەبيەتىندە بىرنەشە بۋىن بولىپ الدەنەشە رەت اۋداراتىن، اۋدارا وتىرىپ جاسارتىپ، قۋناقىلاندىرا تۇسەتىن زاڭدى ءداستۇر بار. بىزگە ءار زاماننان جەتكەن قاستەرلى قازىنامىز ەكەنىنە قاراماستان سولاردىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك بولىپ، يىعى بارىنەن وزىپ، ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ تۇراتىنى بولادى. كەيدە سوناۋ ەرتەدەگىسى، كەيدە كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى الماكەزەك ءتۇسىپ، ساپالىق تۇرعىدان جارسىقانداي، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرعان، ارالارىندا ادەمى ۇندەستىك، بەرەكەلى جالعاستىق  جاتادى.  كەيدە سول «جەتىلدىرۋ» بىرىنشىسىمەن عانا قالىپ، كەيىنگىلەرى ودان ارتىلدىرا الماي، «كۇيىسىن» كەتىرىپ الىپ جاتاتىنى دا از ەمەس. ماسەلەن، ابايدىڭ ورىستان، باتىس اقىندارىنان اۋدارعان كوپ ولەڭ-جىرلارى كەيىن دە تالاي مارتە اۋدارىلدى. بۇرىنعىسىنان گورى سوزدەرىنىڭ دالمە-دالدىگى ارتتى، ولەڭ قۇرىلىسى بۇزىلماي ساقتالىندى. بىراق، ابايدىڭ جەتكەن شەبەرلىك دەڭگەيىمەن تالاسا قوياتىن اۋدارما بەرگەن قازاق اقىنى بولعان جوق. ايتكەنمەن ابايدان كەيىن قازاق ادەبيەتىنە تەگەۋرىندى كۇشپەن كەلگەن جاڭاشىل، وزىق ويلى قالامگەر لەگى ۇلى اقىن ءداستۇرىن وگەيسىتكەن جوق. ولار اباي اۋدارىپ كەتكەن ولەڭدەردى قولعا قايتا العاندا الدىنعىسىنا اسا قۇرمەتپەن قاراپ، ونى وزدەرىنە ۇلگى تۇتىپ وتىردى. اباي اۋدارمالارىنىڭ نازىكتىگى مەن اسەرلىگى وزىنەن كەيىنگى اۋدارماشىلاردى كوركەمدىك باعىتىنان جاڭىلدىرمايتىن جول سىلتەۋشى تەمىرقازىعى بولدى.

ابايدىڭ ولەڭدى كوزىنەن ءتىزىپ اۋدارا بەرمەي، ءوز جانىمەن استاسىپ جاتقان مۇڭداس، سىرلاس ولەڭدەردى تاڭداپ اۋداراتىنى، ءجاي اۋدارماي، وعان جۇرەگىنىڭ ءۇنىن، زامانىنىڭ تىنىسىن سىڭىرە اۋداراتىنى اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشە ءبىر قىرى ەكەنى شىنىمەن قايران قالارلىق. سوندىقتان اقىن اۋدارمالارىنان جازۋشى اۆتوردىڭ ءوزىن، ونىڭ زامانىن ەمەس، ابايدىڭ بولمىسىن، ابايدىڭ ورتاسىن كوبىرەك كورەمىز. سونداي ءبىر اقىننىڭ ءوز مۇڭى، ءوز سىرىنداي بوپ كەتكەن، وقۋشىسىن ەرىكسىز اقىننىڭ زارلى كۇيىنە ەلتىتەتىن، اباي اۋدارمالارىنىڭ ىشىندە سىرلى دا سۇلۋى لەرمونتوۆتان اۋدارعان بايروننىڭ «كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى» ولەڭى.

كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى. بول، بول، اقىن!

التىندى دومبىراڭمەن كەلشى جاقسىن.

ىشەك بويلاپ، ون ساۋساق جورعالاسا،

بەيىشتىڭ ءۇنى شىعار قوڭىر سالقىن.

ەگەر سورىم تۇبىمەن اكەتپەسە،

كەرەك قوي كوڭىلدى ءۇمىت تەبىرەنتسە.

قاتىپ قالعان كوزىمدە ءبىر تامشى جاس،

توگىلمەي مە بوي جىلىپ، ول دا ەرىسە؟!

اباي ءبۇتىن ولەڭنىڭ ەكى شۋماعىن اۋدارعان، قالعان سەگىز جولىن اۋدارماي قالدىرىپ كەتكەن. ولەڭمەن تانىس ادامنىڭ بارلىعىنا بۇل بەلگىلى نارسە. شاماسى، ۇلى اقىن ءوز باسىنداعى كوڭىل-كۇي ۇقساستىعىن وسى ەكى شۋماقتان ءدال بايقاعان. جۇرتىنا ءسوزى ءجۇرىپ، اقىلى وتپەگەن قاپالى اقىنىمىز ءدانىشپان اعىلشىن اقىنىنىڭ جىرىن ءوز قايعىسىنا بولەپ، سىرلى ءبىر سەزىممەن تەربەيدى. قايعىنىڭ مۇڭدى ءلاززاتىنا باتادى. وكتەمشىل بولىس-بيدەن، ءوزىمشىل بايدان، ەل سورعان مولدادان، قاراڭعى اعايىننان كوڭىلى سۋىعان اقىن وڭاشادا، ءوز وشاعىنىڭ باسىندا اقىن انىمەن جابىققان جانىن دەمەگىسى كەلەدى. بىراق قايعىنىڭ سوڭىنا دا ءتۇسىپ الماي، دالا جۇرتىنىڭ موماقان ءۇمىت-سابىرىنا سالىپ، «ساپ، كوڭىلىم، ساپ» دەپ قايعىسىن تەز جيىپ الا قويادى. ال ودان ءارى بارىپ، جىلاۋدى، شاعىنۋدى، اجالدى ءسوز ەتۋدى جات ساناپ كەيىنگى جولداردى ادەيى اۋدارماعان كورىنەدى.

بۇرىن اۋدارىلعان دۇنيەنى ونىڭ شيكى، جەتپەي جاتقان تۇسىن قايتا جەتىلدىرە، اسىرا ءتۇسۋ ءۇشىن اۋدارادى نەمەسە ورەسى بيىك دوس كوڭىلىمەن شىن عاشىق بولىپ، ىشتەي قىزىعا، جارىسقا تۇسكەندە اۋدارادى. اباي اۋدارعان ولەڭدەردى ءتارجىمالاۋشىلاردان وسى ەكى ماقسات انىق بايقالىپ تۇرادى. اباي كوبىندە تولىق ولەڭدى نە قىسقارتىپ نە مازمۇنىن از شۋماققا سىيدىرىپ ىقشامداپ اۋدارعان عوي. اباي اۋدارمالارىنىڭ سۇيكىمدىلىگى قانداي تاڭ قالدىرسا، شىعارمانى بيلەپ-توستەگىش ەركىندىگى دە سونداي تاڭ قالارلىق. سوندىقتان ابايدىڭ قولىنان وتكەن دۇنيەلەرگە قايتا سوعىپ، ولاردىڭ سيۋجەتتىك تۇتاستىعىن، دالمە-دالدىگىن تۇپنۇسقاداعى قالپىنداي ەتىپ قايتا اۋدارىپ جاتۋدىڭ ءوزى زاڭدى ءارى كەرەك دۇنيە.

ابايدان كەيىن «كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعىنى» لەرمونتوۆتىڭ ءدال وسى نۇسقاسىنان قاسىم امانجولوۆ پەن عافۋ قايىربەكوۆتەر اۋداردى. قوس اقىن دا اباي سالعان جولدى بەرىك تۇتىنىپ، ولەڭدى قۇشىرلانا اۋدارادى. ءبىر كەزدەرى اعا اقىن جاعىپ كەتكەن قولامتانى قاستەرلەي ايالاپ قايتا جاعادى، سونىمەن بىرگە كەمەڭگەر اقىندى قايتالاماۋعا دا ىزدەنگەن. سونىڭ انىق مىسالى ولەڭ تاققىرىبىن ابايعا ۇقساتپاي، جاڭاشا ەتىپ اۋدارۋلارى. اباي العاشقى بوپ اۋدارعاندىقتان ەڭ ءساتتى تاقىرىپتىق ءتارجىما سول كىسىنىكى. ايتپەسە، بايروننىڭ وزىنە دە، لەرمونتوۆتىڭ اۋدارماسىنا دا ءدال كەلەتىن بالاما وسى «كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى».

قاسىم امانجولوۆتا:

قاپالى مەنىڭ جانىم. تەز، تەز، ءانشى،

ارفانى مىناۋ التىن قولىڭا الشى.

جورعالاپ جونەلگەندە ساۋساقتارىڭ،

پەيىشتىڭ ىڭىرانىپ كۇيى ويانشى.

ءبىرجولا ءۇمىت، ارمان قالماسا ءولىپ،

كەۋدەمدە ءبىر ويانسىن تەبىرەنىپ.

سۋالعان كوزدەرىمدە ءبىر تامشى جاس،

بار بولسا، بالقيىنشى سونى توگىپ.

عافۋ قايىربەكوۆتە:

كوڭىلىم سۇپ-سۇر. قايدا ءانشى، كەلشى بەرمەن،

التىن سىندى ارفانى شەرت جىگەرمەن.

قالتىراماي ساساعىڭ قاقسىن بەزەك،

ءۇنىن ويات جۇماقتىڭ، ەستيىن مەن.

تاۋىسپاسا بارىمدى تاعدىر سارقىپ،

ءبىر سىلكىنىپ كورەيىن تاعى شالقىپ.

كوزىمدەگى اق سۇڭگى - اقىرعى جاس،

ەت قىزۋىمەن ەرىسىن و دا بالقىپ.

ءبىر ولەڭگە جاسالعان تارجىمە بولعاندىقتان رۋحى، مىنەزى جاعىنان ۇشەۋى دە ءبىر-بىرىنەن اۋماي قالعان. ولەڭ تارجىمالارىنداعى اۋەز، ىرعاق، ەكپىن، سىرتقى قياپاتىنا دەيىن ۇقساعاندارىمەن ءۇش سۋرەتىشى دە ءسوز مارجانىن تۇرلىشە تىزەدى. ءيا، اباي اۋدارماسى تۇنگى دالا جىرىنداي جانعا جايلى، تۇڭعيىق اسپان جۇلدىزىنداي الىس تا، اسەم. شەبەرلىك جاعىنان كەيىنگى قوس اقىنىمىز العاشقى ەكى شۋماق بويى ابايدان الىس كەتپەي، اعا اقىنعا ارقا سۇيەيدى. اسىرەسە، قاسىمنىڭ ابايدان العان سوزدەرى كوپ. ماسەلەن، «جورعالاپ ساۋساقتارىڭ»، «پەيىش»، «تەبىرەنىپ»، «ءبىر تامشى جاس»، «توگىپ» دەپ كەلەتىن جەرلەرى.

ال، اباي اۋدارماي كەتكەن سوڭعى سەگىز جولعا كەلگەندە ەكى اقىن دا ءوز كۇشتەرىنە باسىپ، وزدەرىنشە شىعاندايدى. شىعانداپ قانا قويمايدى، وزدەرى دە قوسىلا شەر توگىپ، لەرمونتوۆ نۇسقاسىمەن بىرگە ەگىلىپ، تاۋسىلا مۇڭايادى. قايعىسىز ادام بولمايدى. مۇڭدى ءان مەن كۇي ادام جانىندا شوگىپ جاتقان دەرتتى قوزعايدى، شىمىرلاتىپ ۋىن بويعا جايادى. بۇرىننان تانىس، باياعىدان بار الدەبىر مۇڭدى سارىن تولقي كەپ جۇرەككە قۇيىلادى، ىشتەگى ىستىق لەپ كوكىرەكتى قارىس ايىرا لىقسىي بارىپ سىرتقا شىعادى.

قاسىم امانجولوۆتا:

مەيلى ءانىڭ بولسىن تاعى تاعدىرىمداي،

ماعان جات شاتتىق ءۇنى، و، قۇربىم-اي...

كەلەدى ءبىر جىلاعىم، ابزال جىرشىم،

تۇرعاندا كوكىرەگىم قارس ايرىلماي.

ءسىڭىرىپ كوپ قاسىرەت جۇتقان ۋداي

بۋلىققان جان سارايىم ءبىر اشىلماي

سوقتى ەندى قاتال ساعات تولدى كەۋدەم -

اجالدىڭ ۋعا تولى شاراسىنداي.

عافۋ قايىربەكوۆتە:

اششى ءانىڭدى اياما، شەرت كۇشتىرەك،

ءتاتتى ءانىڭدى كوتەرمەن - دەرت كۇشتىرەك.

جىلات مەنى، ەتەگىم جاسقا تولتىر،

قاق ءبولىنسىن دەمەسەڭ تەپكىش جۇرەك.

كەلدى كەۋدەم مۇڭ-شەرى ءبىر باسىلماي،

ۇزاق ءتوزدى وزىنەن سىردى اسىرماي.

جەتتى ساعات: ول داعى ۋعا تولدى،

ۋعا تولعان اجالدىڭ قۇماراسىنداي.

ولەڭدەگى «مەن» اباي ورتا جولدا كەتكەن سوڭ بولەك ەكى تۇلعاعا اينالىپ شىعا كەلگەندەي بولادى. قاسىمدا ول قايعىلى ءارى كۇيرەۋىك ادام بولسا، عافۋدا جىگەرلى جاننىڭ قاسىرەتتى شەرى بوپ ەستىلەدى. جول سايىن ءبىرىنشى بۋىنعا ءتۇسىپ وتىراتىن قاتقىل ءۇن كۇڭىرەنگەن اشۋدىڭ ءدال وزىندەي بوپ قۇلاققا جەتەدى. العاشقى ەكى شۋماقتىڭ ىزىمەن العاندا عافۋدىڭ ءتارجىماسى ولەڭگە كوبىرەك جاقىن. ءسىرا، قاسىم اۋدارماسىنداعى الگىندەي كۇڭىرەنىستى كۇيدى - اقىندى بيلەگەن سول تۇستاعى تۇرمىستىق جۇتاڭ كۇيدەن تۋعان مۇڭدى نالاسى تۋدىرعان دا، قابارىپ كەلىپ جاۋا الماي، قۇتىرىق جەلدەن توز-توزى شىعىپ جوڭكىپ كوشكەن بۇلتتىڭ كۇيىن بەرەرلىك ايانىشتى ساز بولىپ شىققان. نە دەگەنمەن دە، ولەڭدەگى مۇڭ جاي ادامنىڭ مۇڭى ەمەس. ءىرى نيتەلەكتۋالدى جاننىڭ مۇڭى.

بايروننىڭ «ەۆرەي اۋەندەرى» دەپ اتالاتىن ولەڭدەر توپتاماسىنداعى ءبىراز ولەڭدەر ىنجىلدەگى اڭىزدارعا نەگىزدەلىپ شىعارىلعان. سول «ءبىرازدىڭ» ىشىندە «ساۋلدىڭ ۇرىسقا شىعار الدىنداعى ويى» سياقتى تىكەلەي ساۋلعا ارنالعان ولەڭدەرى بار. ال ساۋىلدىڭ ءوزى، ىنجىلدە ايتىلاتىن اڭىز بويىنشا، ءيزريالدىڭ العاشقى پاتشاسى. «كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى» دەپ تۇرعان دا وسى ساۋل پاتشا. ول مىندان: العاشقىدا جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە مەيىرى تۇسكەن ساۋل كەيىن قۇدايدىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە تىڭداۋدى قويادى. مۇنان سوڭ جاراتۋشى ودان تەرىس اينالىپ، كوڭىلىنە مۇڭ قۇيادى. سودان جابىرقاۋدان كوز اشپاعان پاتشا كوڭىل ەمىن ءان مەن كۇيدەن ىزدەيدى. سونداي كۇيدىڭ ۇستىندە سارايىنا بالا ءداۋىتتى شاقىرتىپ، كۇي ويناتتىرادى. ساۋلدىڭ وسى ءساتىن بايرون قاعازعا تۇسىرەدى. ودان لەرمونتوۆ، لەرمونتوۆتان ابايلار الىپ اۋدارادى. ەندى ول ساۋلدىڭ عانا مۇڭ-نالاسى بولماي، پاتشا بيلىگىنىڭ ادلەتسىزدىگىن كورگەن لەرمونتوۆتىڭ،  بولىس-ءبيدىڭ اشكوزدىگىنەن تۇڭىلگەن ابايدىڭ مۇڭ-قايعىسى بوپ توگىلەدى. ءسويتىپ بۇل جۇرەكتەن-جۇرەكتەرگە كوشىپ وتىرىپ قاسىمدارعا جەتەدى.

پوەزياعا قاراعاندا قارا سوزدە بىرەۋدەن كەيىن بىرەۋدىڭ قايتالاپ اۋدارۋى سيرەك ۇشىراسادى. ونىڭ باستى سەبەبى قارا ءسوزدىڭ ۇزاقتىعى مەن شۇبالاڭدىعىنان تىس،  ولەڭ-جىرلاردىڭ ىشكى-سىرتقى جيناقىلىعى، نۇسقالىعى مەن ادام جانىن تابان استىندا قوزعاپ اكەتەتىن قۋاتىندا جاتىر.

جوعارىداعى ءۇش اۋدارما ءبىزدىڭ قازاق وقۋشىلارىنىڭ قىزىعا قاراپ، تامسانا وقيتىن مۇراسى. قازاق ادەبيەتىندە بايروننىڭ وسى ولەڭى ءالى تالاي جاڭعىرار، جاسارار. بىراق، اباي، قاسىم، عافۋ اۋدارمالارى ۋاقىت وتكەن سايىن باعاسى ارتىپ، قادىر-قاسيەتى ارتا تۇسكەن ۇستىنە ارتا بەرەدى.

Abai.kz