ۇلى وتان سوعىسى:
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دۇنيەجۇزىنە تانىلعان مەملەكەت بولدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى ەلدەردى ەرىكسىز كوشىرۋ ناۋقانىنان قازاقستان كوپ ەتنوستى مەملەكەت بولىپ، بۇگىنگى كۇنى ونى مەكەندەيتىن ۇلتتاردىڭ ءوز وتانىنا اينالدى.
توتاليتارلىق جۇيەدە ميلليونداعان ازاماتتاردىڭ تاعدىرى تالكەك بولىپ، زامان قاسىرەتىن ارقالاپ، العاشىندا جەكە ادامدار قۋدالانسا، كەيىننەن بۇل ساسياسات شەكارالىق ايماقتاعى تۇتاستاي حالىقتاردى تۋعان جەرىنەن ايىرىپ، باسقا ايماققا كۇشپەن جەر اۋدارتتى. ولاردى قونىستاندىرعان جەردىڭ نەگىزگى قاتارىنا قازاقستان كىردى. قازاقستاندىقتار ۇلى وتان سوعىسىنا دەيىن دە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ناقتى ورتالىعى بولىپ كەلدى. سەبەبى قازاق حالقىنىڭ اشارشىلىق جىلدارى، ۇجىمداستىرۋ كەزەڭى، قۋعىن-سۇرگىن ۋاقىتىنداعى دەموگرافيالىق وزگەرىسكە ۇشىراتقان كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تەرەڭ ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسىن - ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا باسقا ۇلت وكىلدەرىن كۇشتەپ شوعىرلاندىرۋ ارقىلى تاعى دا جۇزەگە اسا تۇسكەنىن بايقاتادى. سونداي-اق، كەيىننەن اقپان-ناۋرىز پلەنۋمىنىڭ شەشىمىمەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان حالىقتاردىڭ شوعىرلانۋىمەن تولىقتىردى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە گيتلەرلىك اسكەر مەن رەجيمگە جاردەمدەستى دەگەن سىلتاۋمەن ەدىل بويىنداعى نەمىستەر، سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىم جاعالاۋىن مەكەندەۋشى ءبىراز حالىقتار قۋدالانىپ، تۋعان جەرىنەن تىس، قازاقستان جەرىنە ورنالاستىرىلدى.

ۇلى وتان سوعىسى:
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دۇنيەجۇزىنە تانىلعان مەملەكەت بولدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى ەلدەردى ەرىكسىز كوشىرۋ ناۋقانىنان قازاقستان كوپ ەتنوستى مەملەكەت بولىپ، بۇگىنگى كۇنى ونى مەكەندەيتىن ۇلتتاردىڭ ءوز وتانىنا اينالدى.
توتاليتارلىق جۇيەدە ميلليونداعان ازاماتتاردىڭ تاعدىرى تالكەك بولىپ، زامان قاسىرەتىن ارقالاپ، العاشىندا جەكە ادامدار قۋدالانسا، كەيىننەن بۇل ساسياسات شەكارالىق ايماقتاعى تۇتاستاي حالىقتاردى تۋعان جەرىنەن ايىرىپ، باسقا ايماققا كۇشپەن جەر اۋدارتتى. ولاردى قونىستاندىرعان جەردىڭ نەگىزگى قاتارىنا قازاقستان كىردى. قازاقستاندىقتار ۇلى وتان سوعىسىنا دەيىن دە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ناقتى ورتالىعى بولىپ كەلدى. سەبەبى قازاق حالقىنىڭ اشارشىلىق جىلدارى، ۇجىمداستىرۋ كەزەڭى، قۋعىن-سۇرگىن ۋاقىتىنداعى دەموگرافيالىق وزگەرىسكە ۇشىراتقان كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تەرەڭ ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسىن - ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا باسقا ۇلت وكىلدەرىن كۇشتەپ شوعىرلاندىرۋ ارقىلى تاعى دا جۇزەگە اسا تۇسكەنىن بايقاتادى. سونداي-اق، كەيىننەن اقپان-ناۋرىز پلەنۋمىنىڭ شەشىمىمەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان حالىقتاردىڭ شوعىرلانۋىمەن تولىقتىردى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە گيتلەرلىك اسكەر مەن رەجيمگە جاردەمدەستى دەگەن سىلتاۋمەن ەدىل بويىنداعى نەمىستەر، سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىم جاعالاۋىن مەكەندەۋشى ءبىراز حالىقتار قۋدالانىپ، تۋعان جەرىنەن تىس، قازاقستان جەرىنە ورنالاستىرىلدى.
ەگەر وسىنداي ادامدار نەمەسە جەكە ءبىر توپتار بولعان جاعدايدا تەك سولارعا عانا زاڭ جولىمەن شارا قولدانۋدىڭ ورنىنا كەڭەس ۇكىمەتى تۇتاستاي حالىقتار مەن ەتنيكالىق توپتاردى جەر اۋدارۋى، ولاردىڭ سوعىس جاعدايىندا وزدەرى ايماقتارىنا اسەرىن تيگىزگەن اۋىر دا كۇردەلى ساياسي ماسەلە بولعاندىعى اقيقات.
ورنالاسقان جەرلەرىندە كوشىرىلگەن­دەردىڭ ساياسي قۇقىقتىق جاعدايىنىڭ اۋىر بولعاندىعى جەرگىلىكتى حالىقققا دا­ باتتى. قونىس اۋدارىلعاندارعا ءوز­دە­رىمەن بىرگە كوتەرە الاتىنداي عانا ءوز زات­تارىمەن ازىق-تۇلىك الىپ جۇرۋلەرىنە رۇقسات ەتىلدى. سوندىقتان سوعىس كەزىندە ماتە­ريالدىق جانە ازىق-تۇلىك جەرگىلىكتى حالىق وزدەرىندە تاپشى بولسا دا سوعىس قاسىرەتىنە توتەپ بەرە وتىرىپ، كەلگەن حالىقتارمەن كەرەك-جاراقتارىمەن بولىسە ءبىلدى. وسىنداي كەشەگى اكىمشىل-ءامىرشىل كەزەڭنىڭ جاپپاي بۇكىل حالىقتى كۇشتەپ كوشىرۋ ساياساتى حالىقتاردىڭ جەكە ەل رەتىندە وركەندەۋىنە كوپ كەرى اسەرىن تيگىزدى.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇشتەپ قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا الدىمەن كارىستەر ىلىكتى. بۇل ناۋقاننىڭ العاشقى كەزەڭى 1935 جىلى جۇزەگە استى. جاپون وكىمەتى سوعىس تۇسىندا شەكارا ماڭىنداعى كارىستەرگە سەنىمسىزدىكپەن ەلدىڭ ىشىنە قاراي كوشىرسە، كەڭەس ۇكىمەتى دە جاپون ارمياسىنا جاسىرىن قىزمەت اتقارۋلارى مۇمكىن دەگەن كۇدىكپەن كەڭەستىك كارىستەردى جەر اۋداردى. كارىستەردى جەر اۋدارۋ ناۋقانىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى، 1937 جىلى جالعاستى. وندا قيىر شىعىستى مەكەندەيتىن كارىستەردىڭ 98 454 ادامى بار 20 789 وتباسى كوشىرىلدى. وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ءازىربايجان، ارميان رەسپۋبليكالارىنان شەكاراعا جاقىن ورنالاستىرىلعان كۇرد، ارميان، پارسى، تۇرىك حالىقتارىنىڭ كەيبىر وكىلدەرى قازاقستانعا جەر اۋدارىلسا، قىرىم تاتارلارىنىڭ كوپشىلىگى وزبەكستانعا كوشىرىلىپ اكەلىندى. ال، 1940 جىلى رەسپۋبليكاعا 102 مىڭداي پولياكتار ورنالاستىرىلدى.
1941 جىلى كەڭەس - گەرمان سوعىسى كەزىندە حالىقتاردى جەر اۋدارۋدان كەڭەس وكىمەتى، توتاليتارلىق جۇيە ەرەكشە «تاجىريبە» جيناقتادى. ماسەلەن، كەڭەس ۇكىمەتى پرەزيديۋمىنىڭ 1941 جىلى 28 تامىز قاۋلىسىندا ەدىل بويىندا تۇرىپ جاتقان نەمىستەردى قونىس اۋدارۋعا ۇيعاردى. وسى قاۋلىدان كەيىن لەنينگراد ايماعىنان 96000 مىڭ ادام نەمىستەر مەن فيندەردى جەر اۋدارۋ كوزدەلىپ، ولاردىڭ 15000 ادامىن قازاقستانعا جىبەرۋگە ۇيعارىلعان. 1941 جىلدىڭ 6 قىركۇيەگىنەن باستالعان كۇشتەپ كوشىرۋگە بەس كۇننىڭ ىشىندە ماسكەۋ قالاسىنان جانە ماسكەۋ وبلىستارىنان 8617 نەمىستى جانە روستوۆ وبلىستارىنان 21400 نەمىستى قازاقستاننىڭ قاراعاندى وبلىسىنا (4000 ادام، جامبىل وبلىسىنا (8000 ادام), قىزىلوردا وبلىسىنا (8000 ادام), وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنا (10017 ادام) جەر اۋداردى. قاۋلى شىققان جىلدىڭ 21 قىركۇيەگىندە ەندى كراسنودار ايماعىنان 34287, وردجونيكيدزە ايماعىنان 95489, تۋلا وبلىسىنان 3208, كاباردين-بالكار اسسر-ىنەن 5327, سەۆەرو-وسەتيا اسسر-ىنەن 2929 ادام نەمىستەردى جەر اۋدارعان. ونداعى ادامداردى قازاق سسر-ىنە قابىلداۋ جانە ورنالاستىرۋ ءۇشىن 15000000 سوم ءبولىندى. وسى جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە نەمىستەردەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا زاپوروج وبلىسىنان 63000 ادام، ستالين وبلىسىنان 41000 ادام جانە ۆوروشيلوۆگراد وبلىسىنان 5487 ادامدى جەر اۋداردى. ال وسى جىلدىڭ 8 قازانىندا نەمىستەردى گرۋزيا رەسپۋبليكاسىنان 23580 ادام، ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنان 22741 ادام جانە ارميان رەسپۋبليكاسىنان 212 ادام كوشىرىلسە، 22 قازاندا داعىستان رەسپۋبليكاسىنان نەمىستەردەن 4000 ادام جانە شەشەن-ينگۋش اسسر-ىنەن 574 ادام نەمىستەردى سىپىرتا جەر اۋداردى.
سەبەبى، كەڭەس وداعى جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ «پوۆولجەدە تۇرىپ جاتقان نەمىستەردى قونىس اۋدارۋ» تۋرالى جارلىعىندا: «بۇل ايماقتا تۇرىپ جاتقان نەمىستەردىڭ گەرمان ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن شپيوندىق جۇمىستار ىستەيدى»، - دەگەن سىلتاۋ تاعىلدى. ول كەزدە بۇل جۇمىس ءالى جۇرگىزىلگەن جوق ەدى. ال ولاردى جازالاۋ ناۋقانى ودان بۇرىن باستالىپ تا كەتكەن بولاتىن.
1941-1945 جىلدارى كسرو-دا 1,4 ملن.-داي نەمىس ۇلتىنىڭ ازاماتتارى تۇرعان. كەيىننەن سوعىس باستالعاننان كەيىن بۇل ەتنوس جان-جاققا كۇشتەپ تاراتىلدى جانە نەمىس اۆتونومياسى جويىلدى. ال، بىراق نەمىس اۆتونومياسىن جويۋ جايلى بۇل ءىس-قاعازدا ەشنارسە ايتىلماعان.
1941-1942 جىلدارى قازاقستانعا نەمىستەردىڭ 1 209 430 ادامى قونىس اۋدارىلدى.
حالىقتى دەپورتاتسيالاۋ كەزىندە مۇنداي كەش جاريالانعان قاۋلىمەن كەلىسۋگە دە بولمايدى، اربىرىنەن وسىنداي «كىنا» تاۋىپ، ولاردى ءوزىنىڭ بۇرىنعى اۆتونومياسى جەرىنەن ايىرىپ، ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرىنە قونىس اۋدارۋ، ارينە جونسىزدىك بولىپ وتىرعانى ءسوزسىز ەدى. مۇنداي قاۋلىلاردىڭ قاتارىنا جوعارعى كەڭەستىڭ 1943 جىلعى 12 قازانداعى «قاراشاي اۆتونوميالىق وبلىسىن جويۋ جانە ونىڭ تەرريتورياسىن ادمينيستراتيۆتىك قايتا قۇرۋ» تۋرالى جارلىعىندا: نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ قاراشاي رەسپۋبليكاسىنا باسىپ كىرگەن كەزدە كوپتەگەن قاراشايلىقتار وپاسىزدىق كورسەتىپ، ساتقىندىق جاساعان. كوپتەگەن ادامداردى نەمىستەرگە ۇستاپ بەرگەن، نەمىس-فاشيستەرىنىڭ قۇرعان ۇيىمىنا كىرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى سوعىسقان. نەمىستەردىڭ زاكاۆكازە اسۋىنان وتەر كەزدە، ولارعا جول كورسەتىپ، ءتيىستى جەرلەرىنە دەيىن الىپ بارعان. ال نەمىس باسقىنشىلارى بۇل جەردەن قۋىلعاننان كەيىن، ۇكىمەت قۇرىعىنان قاشىپ جۇرگەن، بانديتتەردى، گيتلەر-فاشيستەرىنىڭ اگەنتتەرىن قۋدالاۋ، ۇستاۋ باستالدى»، - دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. وسىعان بايلانىستى بۇل ۇلتتى قاتاڭ جازالاۋ ماقساتىمەن، 62 842 ادام تۇرعىنى بار قاراشاي اۆتونوميالىق وبلىسىن جويىپ جىبەردى. شىنايى كوزقاراسپەن قاراعان كەزدە بۇل قۇجات سىن كوتەرمەيدى. جارلىقتا ايتىلعانداي «كوپتەگەن قاراشايلىقتار» كەڭەس وداعىنىڭ باسقا اۋداندارىنا قونىس اۋدارىلادى دەلىنگەن. ءسويتىپ ولاردىڭ قازاق جەرىنە 36 309 ادامى ىلىكتى. ال قونىس اۋدارىلعانداردىڭ بارلىعى قاراشاي ۇلتى ەدى.
مىنە، وسىنداي قاۋلىلاردىڭ قاتارىنا 1943 جىلى 27 جەلتوقسانداعى «قالماق اۆتونومياسىن جويۋ جانە رسفسر قۇرامىندا استراحان وبلىسىن قۇرۋ»، 1944 جىلى 7 ناۋرىزداعى «شەشەن-ينگۋش اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن جويۋ جانە ونىڭ تەرريتوريالىق اكىمشىلىك قۇرىلىمى»، 1944 جىلى 8 ساۋىردەگى «كاباردين-بالقار رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن بالقارلاردى قونىس اۋدارۋ»، «كاباردين-بالقار رەسپۋبليكاسىن كاباردين اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى دەپ قايتا وزگەرتۋ» جانە باسقالار جاتتى.
مىنە، وسىنداي ويدان جاسالعان زاڭعا بايلانىستى كۇشتەپ قونىس اۋدارۋ نەگىزگى وپەراتسياسى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ىسكە اسىرىلىپ، بۇكىل سوعىس كەزەڭىندە (1946 جىلعى ەسەپ بويىنشا) كسرو-دا جالپى جەر اۋدارىلعان 2 463 940 ادام بولسا، (ال باسقا دەرەكتەردە 2 826 419 ادام), ولاردىڭ ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا جەر اۋدارىلعان حالىقتاردىڭ جالپى سانى 1 ملن. 200 مىڭ ادامعا جەتكەن. سوندا كەيبىر قۇجاتتاردا كورسەتىلگەندەي، كۇشتەپ كوشىرىلگەن حالىقتاردىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى قازاقستانعا جونەلتىلىپ وتىرعان.
ءسويتىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا جانە سوعىس جىلدارىندا قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان كورەي، شەشەن، ينگۋش، تۇرىك، بالعار، قىرىم تاتارلارى جانە باسقا حالىقتار مەن ەتنيكالىق توپتار وكىلدەرى سوعىس كەزىندە ەرىكسىز كوشىرىلسە، سوعىستان كەيىنگى اقپان-ناۋرىز پلەنۋمى بويىنشا دا كەلگەن حالىقتار تۇراقتاپ، ەلىمىز كوپ ۇلتتى مەملەكەتكە اينالدى.
بۇگىندەرى تاۋەلسىز قازاقستانىمىزدا ءوز وتانى رەتىندە كوپتەگەن ەتنوستار تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرۋدە.

قۇرالاي قوجاحانوۆا
ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى

"تۇركىستان" گازەتى