احمەت بايتۇرسىنۇلى: «سەندەر اداسساڭدار، ارتتارىڭنان الاش اداسادى.»
قارا باسىنان ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويعان حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنۇلى) اتاعىنىڭ ءوزى اتان تۇيەگى جۇك ەمەس پە؟ ول ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كوسەمى، الاش پارتياسىنىڭ، «الاشوردا» ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، لينگۆيست، تۇركىتانۋشى، ادەبيەتتانۋشى عالىم، اقىن، اۋدارماشى، «قازاق» گازەتىنىڭ (1913-1918) ۇيىمداستىرۋشىسى ءارى باس رەداكتورى، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى. ونىڭ تۇلعاسى، قىزمەتى، ۇلت قامى ءۇشىن كۇرەسكەرلىگى، دىنگە، دىلگە دەگەن جاناشىرلىعى - بىلگەنگە - مارجان، بىلمەسكە - ارزان.
31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جان-دۇنيەسىنە، ورەسى مەن وسيەتىنە از-كەم ءۇڭىلىپ كورگەن ەدىك. ۇلت جاناشىرىنىڭ شىعارمالارىنداعى قاداۋ-قاداۋ وي-پىكىرلەرگە، جىلدار وتسە دە ءمانى مەن ماڭىزىن جويماعان «قازاق» گازەتىندە كوتەرگەن ۇلتتىق ماسەلەلەرگە قايتا سوعىپ، قۇندى جازبالاردى پاراقتادىق. اتانىڭ ايتارى كوپ.
- ۇلت قامىن ۋايىمداعان ادام ەلدىڭ تۇزەلگەنىن قالايدى. ءبىز ەڭ الدىمەن ءىستى نەدەن باستاۋىمىز قاجەت؟
- ءبىز اۋەلى ەلدى تۇزەتۋدى بالا وقىتۋ ءىسىن تۇزەتۋدەن باستاۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەك، بولىستىق تا، بيلىك تە، حالىقتىق تا وقۋمەن تۇزەلەدى... قازاق ىشىندەگى نەشە ءتۇرلى كەمشىلىكتىڭ كوبى تۇزەلگەندە، وقۋ ىسىمەن تۇزەلەدى.
قارا باسىنان ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويعان حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنۇلى) اتاعىنىڭ ءوزى اتان تۇيەگى جۇك ەمەس پە؟ ول ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كوسەمى، الاش پارتياسىنىڭ، «الاشوردا» ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، لينگۆيست، تۇركىتانۋشى، ادەبيەتتانۋشى عالىم، اقىن، اۋدارماشى، «قازاق» گازەتىنىڭ (1913-1918) ۇيىمداستىرۋشىسى ءارى باس رەداكتورى، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى. ونىڭ تۇلعاسى، قىزمەتى، ۇلت قامى ءۇشىن كۇرەسكەرلىگى، دىنگە، دىلگە دەگەن جاناشىرلىعى - بىلگەنگە - مارجان، بىلمەسكە - ارزان.
31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جان-دۇنيەسىنە، ورەسى مەن وسيەتىنە از-كەم ءۇڭىلىپ كورگەن ەدىك. ۇلت جاناشىرىنىڭ شىعارمالارىنداعى قاداۋ-قاداۋ وي-پىكىرلەرگە، جىلدار وتسە دە ءمانى مەن ماڭىزىن جويماعان «قازاق» گازەتىندە كوتەرگەن ۇلتتىق ماسەلەلەرگە قايتا سوعىپ، قۇندى جازبالاردى پاراقتادىق. اتانىڭ ايتارى كوپ.
- ۇلت قامىن ۋايىمداعان ادام ەلدىڭ تۇزەلگەنىن قالايدى. ءبىز ەڭ الدىمەن ءىستى نەدەن باستاۋىمىز قاجەت؟
- ءبىز اۋەلى ەلدى تۇزەتۋدى بالا وقىتۋ ءىسىن تۇزەتۋدەن باستاۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەك، بولىستىق تا، بيلىك تە، حالىقتىق تا وقۋمەن تۇزەلەدى... قازاق ىشىندەگى نەشە ءتۇرلى كەمشىلىكتىڭ كوبى تۇزەلگەندە، وقۋ ىسىمەن تۇزەلەدى.
بالام دەگەن جۇرتى بولماسا، جۇرتىم دەيتىن بالا قايدان شىقسىن. بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ، ۇل بولماقشى. قۇلشا تاربيەلەسەڭ، قۇل بولماقشى. مويىنداعى بورىشتى ءبىلۋ - ءبىلىم ءىسى، بورىشتى تولەۋ - ادامشىلىق ءىسى.
ءبىر نارسەنى ىستەگەندە، سول ءىستى ىستەي بىلەتىن ادام ىستەسە، شاپشاڭ دا، جاقسى دا ىستەيدى. بۇل جالعىز قول ءىسى ەمەس. مي ىسىندە دە سولاي...
بۇل كۇندەگى ۇلكەندەردىڭ كوبى ءبىزدىڭ جاڭالىق ءىسىمىزدى جاتىرقاپ، جاڭالىق پىكىرىمىزدى تۇسىنبەي، ايتقانىمىزدى تىڭداماي، ىستەگەنىمىزگە قوسىلماي وتىر. ولار ءوتىپ، كەيىنگى جاستاردىڭ دا زامانى جەتەر. جاڭالىققا جاستار موينىن بۇرىپ، قايىرىلار، قالىق تۇزەلۋىنىڭ ءۇمىتى - جاستاردا. سوندىقتان جاستاردىڭ قالاي وقىپ، قالاي تاربيەلەنۋى - بارىنەن بۇرىن ەسكىرىپ، بارىنەن جوعارى قويىلاتىن جۇمىس.
- ءسوز جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاعان جازۋشى قانداي بولۋ كەرەك؟
- ءسوز جازاتىن ادام ءارى جازۋشى، ءارى سىنشى بولارعا كەرەك. ءسوزدىڭ شىرايلى، اجارلى بولۋىنا ويدىڭ شەبەرلىگى كەرەك. ۇنامدى، ورىندى، ءدامدى بولۋىنا سىنشىلدىق كەرەك. ماعىنالى، ماڭىزدى بولۋىنا ءبىلىم كەرەك.
- وسى رەتتە سىزدەن سۇراعىمىز كەلگەنى: ءسوز اسىلى دەگەن نە؟
- ءسوزدىڭ اسىل بولۋى - ۇناۋىمەن. ءسوز كوڭىلگە سيپات جاعىنىڭ كوركەمدىگىمەن، ءسوز ماعىنا جاعىنىڭ كۇشتىلىگىمەن جاعادى. ءسوز كوركەمدىگى اۋەزىنىڭ ادەمىلىگى مەن كەستەسىنىڭ كەلىستى بولۋىنان تابىلادى.
ءسوزدىڭ اسىل بولاتىن سىرىن بىلگەن ادام ءسوزدى سىناي بىلەدى. جۇيرىك اتتىڭ بەلگىلى سيپاتتارى سياقتى اسىل سوزدە دە بەلگىلى سيپاتتار بولادى. ءسوز سول سيپاتتارىن دۇرىس كورسەتۋمەن اسىل بولىپ شىعادى. اسىل ءسوزدىڭ سيپاتتارىن ءبىلۋ تىڭداۋشىعا دا قاجەت. ايتۋشى دا، تىڭداۋشى دا ءسوزدى تالعايتىن بولدى.
دارىندى ءسوز ادامنىڭ ويىنا ءوڭ بەرەدى، كوڭىلىنە كۇي تۇسىرەدى...
- جاسىرىپ-جابارى جوق، بىزدەر كوبىنە-كوپ اباي اتانىڭ ءسوزىن تۇسىنە بەرمەيمىز؟ بۇل ءبىزدىڭ ورەمىزدىڭ تومەندىگىنەن بە، الدە ابايدىڭ تىم تەرەڭنەن قالام تەربەۋىنەن بە؟
- حاقيقاتتى تانۋعا، تەرەڭنەن سويلەۋگە بويىنا بىتكەن زەرەكتىكتىڭ ۇستىنە اباي ءار ءتۇرلى ەۋروپا ءبىلىم يەلەرىنىڭ كىتاپتارىن كوپ وقىعان... سوندىقتان ابايدىڭ تەرەڭ پىكىرلى سوزدەرىن قاراپايىم جۇرتتىڭ كوبى ۇعا الماي، اۋىرسىنادى. ابايدىڭ ءسوزىن مىڭ قايتارا وقىپ جاتتاپ الىپ جۇرگەن ادامداردىڭ دا ابايدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ماعىناسىنا ءتۇسىنىپ جەتپەي جۇرگەندەرىن بايقاعانىم بار. ءتىپتى «وسىنىڭ ماعىناسى نە؟» دەپ سۇراعاندارى دا بار. سول ولەڭدى الىپ قاراساق، ايتىلعان پىكىردە، ايتۋىندا ەش كەمشىلىك جوق. تۇسىنە الماسا، ول كەمشىلىك وقۋشىدا...
وعان وقۋشى تۇسىنبەسە، ول ابايدىڭ ۇزدىك، ىلگەرى كەتىپ، وقۋشىلارى شاڭىنا ەرە الماعانىن كورسەتەدى. ابايدى قازاق بالاسى تەگىس تانىپ، تەگىس ءبىلۋى كەرەك.
- سىزدىڭشە، ار-نامىس، ۇيات سىندى ادامدىق قاسيەتتەردىڭ ولشەمى قانداي؟
- وق ءتيىپ ون ۇشىمدە وي ءتۇسىرىپ،
بىتپەگەن جۇرەگىمدە بار ءبىر جارام.
الدانىپ تاماعىما ونى ۇمىتسام،
بولعانداي جەگەنىمنىڭ ءبارى حارام.
ادامنان تۋىپ، ادام ءىسىن ەتپەي،
ۇيالماي نە بەتىممەن كورگە بارام؟..
- وسى كۇندە قازاقتى اسىل ءدىنى - يسلامنان بەزدىرگىسى كەلەتىندەر بار. ءسىز نە دەيسىز؟
- قازاق دىنگە ناشار كۇيدەن وتكەن، ەندى قازاقتى باسقا دىنگە اۋدارامىن دەۋ قۇر اۋرەشىلدىك. قازاقتى دىنىنەن ايىرۋعا بولماسا، جازۋىنان دا ايىرۋ بولمايتىن جۇمىس. دىنمەن بايلاسقان جازۋ ءدىن جوعالماي، جوعالمايدى...
- ءبىز كەيدە جەكە باسقا، مۇددەگە كەلگەندە، ءوز ماقساتامىزدى ويلاعاندا، جۇرت جۇمىسىن، حالىق قىزمەتىن، ۇلت قامىن شەتكە سىرىپ، ەل، ۇرپاق الدىنداعى اماناتتى ءھام جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەي جاتامىز. ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىققا نەمقۇرايلى قاراپ جۇرگەن مىنا بىزدەرگە، ۇرپاققا نەندەي وسيەت ياكي اقىل-كەڭەس ايتاسىز؟
- حالىقتىڭ ءىسى ماشينانىڭ تەتىگى ەمەس، بۇراپ قالسا، باسقا جونگە تۇسەتىن. جۇرت جۇمىسى - قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي جۇمىس سياقتى. قۇمىرسقاشا جابىلا تىنباي ىستەسەك ونەدى. ءبىرى ونى، ءبىرى مۇنى ىستەپ، يلەۋدە قاراپ تۇرعان قۇمىرسقا بولمايدى. جۇرت جۇمىسىن دا سولاي ىستەسە، العا باسادى. ءار قۇمىرسقا بارىنە كەرەك يلەۋدىڭ ءوسۋى ءۇشىن كۇشى جەتىپ كوتەرگەن شوپشەگىن اپارىپ سالادى. ۇلتىن كەرەك قىلىپ، قالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن قازاق بالالارى قازاق جۇمىسىنا قولىنان كەلگەنىنشە قاراپ تۇرماي كىرىسىپ ىستەي بەرسە، ۇلت جۇمىسى ۇلعايىپ، تولىقپاقشى.
- قازاق ەلىنە نە قاجەت؟ ەل بولىپ قالۋ ءۇشىن نە كەرەك؟
- جۇرتقا كەرەگىن بىلەتىندەر كوپ، ىستەيتىندەر از. بىلۋشىلەرىمىز بىلگەنىمەن قويماي، ىستەۋگە كىرىسسە ەكەن. بىلۋشىلەرىمىز ىستەۋشى بولسا، ولاردى كورىپ، وزگەلەر دە ىستەر ەدى. ءسويتىپ، كوسەمدەر كوبەيسە، ەرۋشىلەر دە كوبەيەر ەدى.
قازاق كەرەگىنىڭ كوبى اركىمگە-اق ماعلۇم عوي: ءبىز كەيىن قالعان قالىق، العا باسىپ، جۇرت قاتارىنا كىرۋ كەرەك. باسقادان كەم بولماس ءۇشىن، ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا - وقۋ كەرەك. باي بولۋعا - كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا - بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
- دەمەك، ءبىز ءىستى وزگەدەن تالاپ ەتپەي، وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەك دەيسىز عوي؟
- عامالىڭدى تۇزەت، تۇزەمەسەڭ، ەشكىمگە كىنا قويما! بەتى جاماننىڭ ايناعا وكپەلەۋى ءجون بە؟ تالاپ جوق، ءۇمىتى مول ءبىر حالىقپىز... ەڭبەكسىز ەگىن شىقپايدى، تەرلەسەڭ، تەرىڭ تەگىن قالمايدى. تەلمىرىپ العان تەڭگەدەن، تەر سىڭىرگەن تيىن جۇعىمدى... وزىمىزگە وكپەلەمەسەك، وزگەگە وكپەلەر بەت جوق. نيەتى جاماننىڭ اللاعا وكپەلەۋى ءجون بە؟»
- الاشقا ايتارىڭىز بولسا...
- قازاقتىڭ باس ادامدارى! اۋەلى سىزدەر اداسپاڭىزدار، اداسپاس ءۇشىن اقىلداسىپ، ويلانىپ، ىنتىماقپەن ءىس قىلىڭدار. الاشقا اتى شىققان ادامدار! كوسەمدىكتەرىڭدى اداسپاي، ءتۇزۋ ىستەڭدەر. سەندەر اداسساڭدار، ارتتارىڭنان الاش اداسادى. ارتتارىڭنان ەرگەندەردىڭ وبال-ساۋابىنا سىزدەر قالاسىزدار.
احاڭ ايتقان اسىل سوزدەر
■ حالىق تۇر قۇدايدان سوڭ ساعان سەنىپ...
■ جىگىتتەر بىلە بىلسەڭ، اناڭ - حالىق،
كەلىڭىز انا ءسۇتىن ادالدالىق.
■ جىگىتتەر، جالعىز-جالعىز اتتانبالىق،
بىزدەردى حالىق بايعۇس كوزىم دەدى،
حالىقتىڭ، كەل، شىعالىق ۇمىتىنەن.
ۇلت جاناشىرىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن سىرلاسقان
اعابەك قوناربايۇلى
قمدب-نىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى
Abai.kz
