كەيىنگى كەزدە ورىس ءتىلىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنان «قازاقستاندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەلى بەرى ورىستار تاريحي وتانىنا كەتىپ جاتىر» دەگەن اقپاراتتى كوزىمىز ءجيى شالىپ ءجۇر. ءبىر قىزىعى، ەلىمىزدە ۇلتقا، تىلگە قاتىستى قانداي دا باستاما ءسوز ەتىلسە بولدى، كەيبىر ارانداتۋعا قۇمار توپتار وسىنداي جاڭساق اقپارات تاراتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. بۇل ارينە، حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىنە اسەر ەتپەي قويمايدى.

كەيىنگى كەزدە ورىس ءتىلىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنان «قازاقستاندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەلى بەرى ورىستار تاريحي وتانىنا كەتىپ جاتىر» دەگەن اقپاراتتى كوزىمىز ءجيى شالىپ ءجۇر. ءبىر قىزىعى، ەلىمىزدە ۇلتقا، تىلگە قاتىستى قانداي دا باستاما ءسوز ەتىلسە بولدى، كەيبىر ارانداتۋعا قۇمار توپتار وسىنداي جاڭساق اقپارات تاراتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. بۇل ارينە، حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىنە اسەر ەتپەي قويمايدى.

جاقىندا russianskz.info سايتى ميحايل الەكساندروۆتىڭ «قازاقستان مەن قىرعىزستانداعى ورىس ماسەلەسى: جاعداي وڭالار ەمەس...» دەگەن ماقالاسىن كوشىرىپ باسىپتى. وندا اۆتور قازاقستاننىڭ كەدەندىك وداققا مۇشە ەكەندىگىن باسا ايتا كەلە، «ەۋرازيالىق وداق قۇرۋعا ۇمتىلىپ وتىرعان مەملەكەتتەن ورىستار تاعى دا قاشۋدا» دەپ جازادى. «سوڭعى جارتى جىلدا استانا جاقتان رەسەيگە قاتىستى جاعىمسىز اڭگىمەلەر جەلدەي ەسىپ ءجۇر. اۋەلى قازاقستان بيلىگى بايقوڭىرعا قاتىستى جاڭا شاعىم ايتىپ، سوسىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. ال شىن مانىندە، كيريلليتسا ءالىپبيى قولدانىسقا ەنگەنگە دەيىن قازاقتاردىڭ نە جازۋى، نە مەملەكەتتىگى بولعان ەمەس. سوعان قاراماستان كەيبىر جەرگىلىكتى ۇلتشىلدار ورىس تىلىنە تىيىم سالۋ تۋرالى رەفەرەندۋم ۇيىمداستىرۋعا تىرىسىپ باقتى. سوراقىسى سول، ءبىر-ەكى كۇندىكتە «2013 جىلى قازاقستاننان رەسەيگە كەتكىسى كەلەتىن ورىستار سانىنىڭ ەكى ەسەگە ارتىپ وتىرعاندىعى تۋرالى اقپارات ءتۇستى»، - دەيدى ول.
مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ قازاق زيا­لىلارى كيريلليتساعا دەيىن دە جازۋ-سىزۋدى قالىپتاستىرىپ، اعارتۋشىلىق باعىتتا قىرۋار شارۋا اتقارعانى بەلگىلى. ارينە، سوناۋ قيلى زاماندا ءومىر سۇرگەن اباي، ىبىراي، ودان بەرگى الاش قايراتكەرلەرى دە ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ قاينار كوزىن ورىس تىلىنەن الىپ، جادىنا توقىدى. الايدا، كيريلل الىپبيىنە دەيىن قازاقتا ەشتەڭە بولعان جوق دەگەنى قاي ساسقانى؟ ال اۆتوردىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگى جونىندە قانداي دا ءبىر كەسىمدى پىكىر بىلدىرۋگە قۇقى بار ما؟ ول اربىردەن سوڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزى جانىبەك پەن كەرەي حاننىڭ تۇسىندا قالانعانىن بىلە مە ەكەن؟! سويتە تۇرا، بۇگىندە تاۋەلسىزدىگىن الىپ، الەمگە «قازاق» دەگەن حالىقتىڭ، «قازاق» دەگەن ۇلتتىڭ بار ەكەندىگىن مويىنداتا باستاعان قازاقستاندى «ورىستارسىز ءومىر سۇرە المايدى» دەپ ەسكى الاۋلايعا باسادى. جىلايسىڭ با، كۇلەسىڭ بە؟!
رەسەيدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىندەگى كونسۋلدىق ءبولىمنىڭ وتانداستاردى ءوز ەركىمەن قونىستاندىرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى ۋاقىتشا جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى مارينا پۋستەكونىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك باعدارلاما ىسكە قوسىلعانى بەرى استانا قالاسىنىڭ وزىنەن 22 600 وتانداس حابارلاسسا، 4350 قونىس اۋدارۋشى كۋالىك الىپ ۇلگەرىپتى. ولاردىڭ كوبى بالالارىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋلى ەكەن. ماماننىڭ پىكىرىنە سەنسەك، نەگىزىنەن جوعارى ءبىلىمى بار جاستار كەتىپ جاتقان كورىنەدى.
ال رەسپۋبليكالىق «لاد» سلاۆيان قوزعا­لى­سىنىڭ توراعاسى ماكسيم كرامارەنكو: «قازىر قااقستاندا ەليتانى تابيعي جاڭارتۋ پرو­تسەسى ءجۇرىپ جاتىر. وسى كەزدە ورىستارعا قا­تىس­تى ساياسات قۇلدىراۋى مۇمكىن. سەبەبى، جاقىن ارادا مەملەكەتتىك باسقارۋعا بۇرىنعى كەڭەستىك ءداۋىردى بىلمەيتىن بۋىن كەلەدى. ولار تەك جەرگىلىكتى تاريح وقۋلىقتارىنان رەسەي مەن ورىستىڭ قازاق ومىرىندەگى ءرولىن بىرجاقتى جانە كەرەعار ەتىپ بەرگەن دەرەكتەردى، ياعني «رەسەي - حالىقتار تۇرمەسى»، «رەسەي قازاق حالقىنا گەنوتسيد جاساعان» دەگەن سياقتى قارا كۇيە جاققان مالىمەتتەردى عانا بىلەدى. ءدال وسى جاعداي قىرعىزستاندا دا كورىنىس بەرۋدە. ەكى مەملەكەتتىڭ تاريح وقۋلىقتارىندا رەسەي قىسىم كورسەتۋشى، قاناۋشى رەتىندە سيپاتتالسا، ورىستار وتارلاۋشى رەتىندە كورىنەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ورىس ماماندارىنىڭ ارقاسىندا كاسىپورىندار، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەتتەر، قالالار قۇرىلىسى سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلگەندىگى، ولاردىڭ ۇلتتىق ەليتانى تاربيەلەۋدە بەلسەندى كومەك كورسەتكەندىگى تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز جوق»، - دەپ بايەك بولادى.
تاعى دا بوس ساندىراق. بۇگىندە قازاقتىڭ ءوز تاريحى تۇپكىلىكتى دەڭگەيدە جازىلىپ بىتكەن جوق. وقۋلىقتاردا ءالى كۇنگە كەڭەستىك يدەولوگيانى ناسيحاتتايتىن دەرەكتەردەن كوز سۇرىنەدى. ءتىپتى، ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى تاريحشى عالىمدارعا قۇلاققاعىس ەتىپ، قازاقستان تاريحىن قايتا زەردەلەپ جازۋ كەرەكتىگىن قاداپ ايتقان بولاتىن. ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتسە دە، بۇل ۇدەدەن شىعا الماي كەلە جاتقانىمىز وكىنىشتى. كەڭەستىك يمپەريانىڭ قازاق دالاسىنا جاساعان وزبىر ساياساتىن تاريحتان بىلسەك تە، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا تولىققاندى ەنگىزۋگە دارمەنىمىز جەتپەيتىن سياقتى. ەگەر تاريحشى-عالىمدار ناعىز، شىنايى تاريحتى كوز الدىمىزعا اكەلسە، كرامارەنكو سىندىلاردىڭ ءوتى جارىلىپ كەتەتىن شىعار، كىم ءبىلسىن؟!
رەسەي ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستي­تۋ­تىنىڭ ساراپشىسى ادجار كۋرتوۆتىڭ ءمالى­مە­تىنشە، قازاقستانداعى ساۋالناماعا قاتىسقان ورىس وتانداستارىنىڭ 51,8 پايىزى قوعامدا، جۇمىس ورنىنا ورنالاسۋ كەزىندە قۇقىعىنىڭ تاپتالىپ جاتقاندىعىن ايتىپتى. «ۇلتارالىق كەلىسىمدى» ۇلىقتاعان رەسپۋبليكاداعى جاعدايدىڭ ءتۇرى وسى. سوندىقتان رەسەيلىك دياس­پورا قازاقستان بيلىگىنە سەنبەيدى. ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 19 پايىزى ءوز قۇقىن قورعاۋ ءۇشىن ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا يەك ارتاتىندىعىن ايتسا، رەسپوندەنتتەردىڭ 36,5 پايىزى قازاقستان مەملەكەتىنەن ەشقانداي قورعاۋ شاراسىن كۇتىپ وتىرماعاندىعىن ءبىلدىرىپتى. ال «رەسەيگە ءبىرجولا كەتۋ ءۇشىن ءسىزدى قازاقستاندا نە ۇستاپ تۇر؟» دەگەن ساۋالعا رەسپوندەنتتەردىڭ 14,9 پايىزى «قازاقستاندا ورىستارعا جاقسى قارىم-قاتىناس جاسايدى» دەسە، 51,9 پايىزى «مۇندا مەنىڭ تۋعان-تۋىستارىم تۇرادى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
قالاي دەسەك تە، ءاربىر ۇلت، ءاربىر حالىق ءوز وتانىندا عانا باقىتتى. «يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە» دەمەي مە؟! قازاق ونسىز دا تولەرانتتىلىعىنىڭ ارقاسىندا قانشاما ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىن قۇشاعىنا سىيعىزىپ كەلەدى. بۇگىندە ەلىمىزدەگى ءاربىر دياسپورا وكىلى قازاقتان ارتىق تۇرماسا، كەم ءومىر سۇرمەيدى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاقستاندا باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قۇقىعى تاپتالىپ، قىسىم جاسالىپ جاتىر دەگەنگە سەنۋ قيىن. سول تەپەرىشتى باسقا ەمەس، قاي جەردە دە قازاقتىڭ ءوزى كورىپ جۇرگەنى ايدان انىق. سوعان قاراعاندا، «لاد» سلاۆيان قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ماكسيم كرامارەنكو قوعامدا ۇندەرىنىڭ اراكىدىك ەستىلۋى ءۇشىن ءدال وسىلاي شاۋىلدەپ قوياتىن ساياساتقا كوشكەن سياقتى. ايتپەسە، ايتىپ وتىرعان پىكىرىنىڭ بىرەۋىندە ءسول جوق. بۇعان «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەپ قانا قاراۋدان باسقا شارا جوق.

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى:

- ولاردىڭ ايقايلارىنىڭ ءبارى دالەلسىز، ءۋاجسىز. قازاقستان مەملەكەتى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىن تالقىلاپ جاتسا، بۇل قازاق حالقىنىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ رەفورماسى. وعان باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ەشقانداي سىن، پىكىر ايتۋىنا قاقىسى جوق. سوسىن وسى ەلدىڭ سۋىن ءىشىپ جۇرگەن ادامداردىڭ قازاق ۇكىمەتىنىڭ تىلدىك رەفورماسىنا قارسى شىعۋى ولاردىڭ ىشكى پيعىلدارىنىڭ قارا ەكەنىن، تاياز ەكەنىن كورسەتەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ءبىزدىڭ بۇرىنعى تاريحىمىزدىڭ، ءتىلىمىزدىڭ تاريحىن كەرەك دەسەڭىز ورىس عالىمدارىنىڭ ءبارى دالەلدەپ شىققان. بەلگىلى اكسيوماعا ءسوز تالاستىرۋ اقىماقتىق بولىپ سانالادى. ولار بىردەڭەنى بىقسىتا بەرەدى. قازاق حالقى بەلگىلى دارەجەگە جەتىپ، دامۋ كەزەڭىن كورسەتكەن سا­يىن، ءوزىنىڭ جوعالعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن تۇگەندەگەن سايىن، ولاردىڭ قىشۋىنا تيەتىن سياقتى. بۇل باياعى بۋرجۋازيالىق شوۆينيستىك كوزقاراستىڭ قانىندا قالعاندىعىنىڭ بەلگىسى. بۇكىل ءورىستىلدى حالىق وسىنداي دەپ وتىرعانىم جوق. الگىندەي بەلگىلى ءبىر شۋىلداپ جۇرەتىن «لاد» سياقتى قوزعالىستارى عانا. قازاق «قاراپ وتىرعانشا، قالعىپ وتىرايىق» دەمەي مە؟ ايتەۋىر بىردەڭە دەۋ كەرەك. «ءبىزدى قىسىپ جاتىر، قۋىپ جاتىر» دەپ ايتايىن دەسە، ەشكىم قىسىپ تا، قۋىپ تا جاتقان جوق. سونىمەن وزدەرىنەن وزدەرى جاۋ ىزدەپ، ارانداتۋشىلىققا بارىپ جاتادى. سوندىقتان ولارعا ءسوزىمدى شىعىن قىلعىم كەلمەيدى.

مارات بوتەەۆ، «الاش ءۇنى» قوعامدىق بىرلەستىكتەر وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى:

- «لاد» «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتەنى» نەگىزگى قاعيداسى ەتىپ، رەسەيدەگى شوۆينيس­تەر بولگەن اقشانى يگەرۋ ءۇشىن، قازاقستان قوعامىندا وزدەرىنىڭ «بار ەكەندىگىن» تاعى ءبىر رەت كورسەتىپ قالۋ ماقساتىندا بولار، «قازاق ەلى لاتىن الىپبيىنە كوشەتىن بولعاندىقتان سلاۆياندار قازاقستاننان جاپپاي كوشىپ جاتىر» دەگەن دابىرا-داقپىرت شىعارىپتى. «ءبىز كەلگەنگە دەيىن جابايى قازاق ءالىپبي دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەگەن» دەپ تە ساندىراقتاعان ولار ۇلى دالانىڭ سوناۋ كۇلتەگىننەن باستاۋ العان ءال-فارابي، قادىرعالي جالايري مەن كەشەگى اباي، شاكارىمدەر، ولاردىڭ گرەك ويشىلدارى جاساپ بەرگەن كيريلليتساسىنان دا ومىرشەڭ، باي، ماعىنالى الىپبيلەرمەن ۇرپاقتارىنا قانشاما قۇندى جادىگەر قالدىرعانىن بىلە مە ەكەن؟ مەنىڭشە، بۇل ارانداتۋشىلاردىڭ ساندىراقتارىن ەلەمەۋ كەرەك سياقتى.

دينارا مىڭجاسارقىزى

"تۇركىستان" گازەتى