حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ءبىرى – وتباسى قۇندىلىقتارى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مەملەكەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى سول جەكەلەرگەن وتباسىلاردىڭ قوسىندىسىنان قۇرالادى. ەلدىڭ كەلەشەگى ءار وتباسىندا تاربيەلەنىپ وسكەن ازاماتتارعا بايلانىستى. ەندەشە وتباسى قۇندىلىقتارى ارقاشان ەلدىڭ دە، بيلىكتىڭ دە نازارىندا بولۋى ءتيىس. وتباسى قۇندىلىقتارى دەگەنىمىز نە؟ وعان قانداي پرينتسيپتەردى، قاسيەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. توپتاپ كورەيىك.

وتباسىلىق قۇندىلىقتار قوعامنىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى جانە مادەنيەت پەن ادامگەرشىلىكتى قاسيەتتى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قۇندىلىقتار وتباسى ىشىندەگى قارىم-قاتىناس پەن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن رەتتەيتىن پرينتسيپتەر، سەنىمدەر مەن نورمالار جيىنتىعى دەۋگە بولادى.

وتباسى قۇندىلىقتارى بالا تاربيەسىنەن باستاپ ەرەسەك وتباسى مۇشەلەرىنىڭ قولداۋى مەن قۇرمەتىنە دەيىنگى بارلىق دۇنيەدەن كورىنەدى.

وتباسى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى – جانۇياداعى ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن قامقورلىعى، ماحابباتى. وتباسىنىڭ نەگىزىن، شىندىعىندا، ماحاببات سەزىمى قۇرايدى. بۇل دەگەنىمىز وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە كوڭىل ءبولۋى، قامقورلىق جاساۋى، قولداۋ كورسەتۋى جانە وتباسى مۇشەسىن قانداي كەمشىلىگىمەن بولسا دا قابىلداي ءبىلۋ. ماحاببات بار جەردە ءوزارا ۇيلەسىمدىلىك، ەموتسيونالدى كۇشتى بايلانىس، ءارى باقىتتى وتباسى بولۋعا دەگەن ۇمتىلىس بولادى.

ەكىنشى ماڭىزدى وتباسىلىق قۇندىلىق – قۇرمەت كورسەتۋ. سىيلاستىق – ءار وتباسى مۇشەسىن جەكە تۇلعا رەتىندە مويىنداۋ، ولاردىڭ پىكىرلەرىن، تىلەكتەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى قامتيدى. سىيلاستىق باعالاناتىن وتباسىندا اشىق ديالوگ بولادى. ونداي وتباسى ءوزارا ءتۇسىنىسىپ، ادامنىڭ ەرەكشەلىگىن، ايىرماشىلىعىن قابىلداي بىلەدى. ءاربىر وتباسى مۇشەسىنىڭ جەكە شەكاراسىن، مادەني جانە ءدىني داستۇرلەرىن قۇرمەتتەۋ – سەنىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا جانە بىرلىكتى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى.

سەنىم – بۇل وتباسىلىق ۇيلەسىمدىلىكتى ساقتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ءۇشىنشى وتباسىلىق قۇندىلىق بولىپ سانالادى. بۇل – وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسى باسقا مۇشەلەردىڭ قولداۋى مەن ونى ەشقاشان جولدا تاسمايتىنىنا سەنە الاتىنىن بىلدىرەدى. سەنىم بار جەردە  ادامدار ءوز ويلارى مەن سەزىمدەرىن اشىق بىلدىرە الادى دەگەن ءسوز، ياعني قاۋىپسىزدىك اتموسفەراسىن قۇرىلادى. سەنىم، سونىمەن قاتار، ەموتسيونالدى بايلانىستىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى ءارى كيكىلجىڭدەردى بەيبىت تۇردە اقىلعا سالىپ شەشۋگە كومەكتەسەدى.

باقىتتى وتباسىنا بايلانىستى تاعى ءبىر قۇندىلىقتىڭ ءبىرى – جاۋاپكەرشىلىك. جاۋاپكەرشىلىك ءار وتباسى مۇشەسىنىڭ وتباسى ومىرىنە ءوزارا قاتىسۋى مەن قوسقان ۇلەسىنەن تۇرادى. بۇل ءوز مىندەتتەرىن ورىنداۋدى، باسقا وتباسى مۇشەلەرىنە كومەكتەسۋدى جانە ولاردىڭ شەشىمدەرى مەن ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى قابىلداۋدى قامتيدى. جاۋاپكەرشىلىك وتباسى ىشىندەگى سەنىمدىلىك پەن مەنشىك سەزىمىن دامىتۋعا ىقپال ەتەدى.

ءبىلىم مەن دامۋدى قاتار الىپ ءجۇرۋ دە  ماڭىزدى وتباسىلىق قۇندىلىقتار بولىپ تابىلادى. ءبىلىمدى باعالايتىن وتباسى ءوز بالالارىن نەمەمە باسقا مۇشەلەرىن ۇنەمى وقىتۋعا جانە دامىتۋعا باسا نازار اۋدارادى. بىلىمگە ۇمتىلۋىن، مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بارۋىن جانە ءبىلىم بەرۋ پروتسەستەرىنە بەلسەندى قاتىسۋىن ىنتالاندىرادى. ءبىلىم وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ جەكە دامۋىنا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋعا كومەكتەسەدى.

جالپى، وتباسىلىق قۇندىلىقتار وتباسى ىشىندەگى سالاۋاتتى جانە باقىتتى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزىن قۇرايدى. قۇندىلىقتار ۇيلەسىمدىلىكتى، سەنىم مەن سىيلاستىقتى قالىپتاستىرۋعا، سونداي-اق جەكە تۇلعالاردىڭ دامۋىنا جانە وتباسى مۇشەلەرى اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى. شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك، قۇرمەت، سەنىم، جاۋاپكەرشىلىك جانە بىلىمگە دەگەن ۇمتىلىس وتباسىنا قيىندىقتاردى جەڭۋگە جانە بىرگە باقىتتى، تۇراقتى ومىرگە قول جەتكىزۋگە كومەكتەسەتىن نەگىزگى پرينتسيپتەر بولىپ تابىلادى.

مىنە وسىنداي پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەن وتباسى تاتۋ، كيكىلجىڭدى بىرگە وتىرىپ شەشەتىن، پسيحولوگيالىق تۇرعىدا ساۋ ازاماتتاردى ءوسىرىپ شىعارادى. بۇل مەملەكەتىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى دۇنيە. ءوز حالقىمىزدىڭ تاريحى تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، قازاقتا ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت و باستان دارىپتەلىپ، وتباسىنىڭ بۇزىلۋىنا كوپ كۇش سالعان. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەگەندەي، وتباسىندا اكە مەن شەشەنىڭ جانجالىن كورىپ وتكەن بالا، ازامات بولعاندا ءوزى كورگەن وتباسىن قۇراتىن بولادى. مۇنى پسيحولوگ ماماندار دا راستايدى. اتا-اناسى تاتۋ، ايرانداي ۇيىعان وتباسىندا تاربيە كورگەن بالانىڭ بويىنا وتباسىلىق قۇندىلىقتار ءسىڭىپ، جانۇيا قۇرۋ دەگەن تۇسىنىكتى ماڭىزى زور، قاسيەتتى ۇعىم دەپ قابىلداماق. سوندىقتان قوعام تاراپىنان عانا ەمەس، مەملەكەت تاراپىنان دا ۇلتتىق يدەولوگياعا نازار اۋدارىلعانى دۇرىس.

وسى رەتتە ەلىمىزدە 1995 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنان وتباسى، ايەلدەر جانە دەموگرافيالىق ساياسات ماسەلەسى بويىنشا كەڭەس قۇرىلدى. ءۇش جىلدان سوڭ اتالعان ۇيىم قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى وتباسى جانە ايەلدەر ءىسى بويىنشا ۇلتتىق كوميسسياسى دەپ وزگەرتىلدى.

سايكەسىنشە، ونىڭ قۇزىرەتى ءوستى، الار ورنى مەن شەكاراسى كەڭەيدى. قازىر كوميسسيانىڭ ەلىمىزدەگى بارلىق وبلىستارىندا جانە استانا، الماتى قالالارىندا وكىلدىكتەرى بار. ۇلتتىق كوميسسيانىڭ وتباسىلىق ساياساتتى دامىتۋ، ۇرپاققا ۇلگىلى تاربيە بەرۋ جونىندەگى الداعى جىلدارعا ارنالعان جوسپارى بەكىتىلىپ، وڭىرلەرگە تاراتىلعان.

وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، وبلىستار ءوزىنىڭ وڭىرلىك ەرەكشەلىكتەرىنە ساي، ءىس-شارالار جوسپارىن جاساپ، تۇراقتى قىزمەت اتقارىپ وتىر.

سونداي-اق، قازاقستاندا بالا قۇقىعى بويىنشا وكىلەتتى ينستيتۋت قۇرىلىپ، 2030 جىلعا دەيىنگى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياساتقا قاتىستى تۇجىرىمداماسىن بەكىتتى.

ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ۇلتتىق وتباسىنى ناسيحاتتاۋ جونىندەگى ۇلكەن ءىس-شاراسىنىڭ ءبىرى – «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋى. كونكۋرسقا قاتىسۋعا نيەت ءبىلدىرۋشى وتباسىلار سانى جىلدان جىلعا كوبەيمەسە ازايعان ەمەس. وسى بايقاۋ جاس وتباسىلاردىڭ الداعى اعا بۋىن وتباسىلاردان ۇلگى الىپ، ءوز-وزدەرىن تاربيەلەۋگە ۇلەس قوسۋدا.

وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ مەن دامىتۋدى تەك قانا مەملەكەتتىك باعدارلامالارعا سۇيەنبەي، ۇلتىق مۇددەنى بيىك قوياتىن ءاربىر وتباسى، ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ پارىزى رەتىندە ساناۋى كەرەك. ءاربىر وتباسىندا وسكەن تاربيەلى، ءبىلىمدى ۇرپاعىمىز ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى ءومىرىنىڭ قانداي بولاتىنىنىڭ كەپىلى.

سۋرەت: عالامتوردان

Abai.kz