4. «پەرىشتە» ەركەك

4. «پەرىشتە» ەركەك

ەكى كەلىنشەك. كادىمگى ايەل جىنىستى ەكەۋ. كۇندە بىرگە جۇرەدى، ۇزاق جۇرەدى، ۇزاق-ق سويلەسەدى.
ونىڭ بىرەۋى − بۇيراباس، ەكىنشىسى − بۇرىمدى.
بۇگىن ءسوز كەزەگىن بۇيراباس باستادى.
- ءاي، سەن... ەركەك اتاۋلىنى تۇككە العىسىز ەتىپ، ول بەيشارالاردىڭ باسىنا بار جامانشىلىقتى ءۇيىپ-توگە بەرمە. ەركەكتىڭ ءتاۋىرى، ايەل تابىناتىن جاقسىلارى، كورگەندىلەرى دە بار. بار عانا ەمەس، بارشىلىق.
- قايدام-اۋ، − دەدى بۇرىمدى. − مەن بىلسەم، ەركەكتىڭ ەتەگىنە ناماز وقىپ جۇرگەنى از. ءبارى دە بىردەي. تىرلىگى دە، قىلىعى دا، ارەكەتى دە...
- جوق، قاتەلەسەسىڭ، − دەدى بۇيراباس. − ادامگەرشىلىگى زور كىسىلەر از ەمەس. بارشىلىق. مىسالى، انا ۇزىنتۇرا توراعا بار عوي، سول... جىگىتتىڭ سۇلتانى. بايقامايسىڭ با، ءوزى تاكاپپار، ءوزى سۇلۋ، ءوزى اقىلدى... ءتىپتى مورالدىق جاعىنان دا وتە ۇستامدى.
بۇرىمدى كۇلىپ جىبەردى. توقتاي الماي، ۇدەمەلەتە كۇلدى. بۇيراباستىڭ «ساعان نە بولدى، جىن قاقتى ما؟» دەگەنىنە دە قاراماستان، ۇزاق كۇلدى.
-  سەنى... سەنى بىرنەڭە ۇرىپ كەتكەن شىعار، − دەدى بۇيراباس.
- جوق، سەنى ۇرىپ كەتكەن، − دەدى بۇرىمدى.
- نەگە؟ نەگە ولاي دەيسىڭ؟..
- ويتكەنى سەن تابىنبايتىن ەركەككە تابىنادى ەكەنسىڭ. سول ۇزىنتۇرانى كوپتەپ بىلەسىڭ بە؟
 - ە، ەندى... ەپتەپ... ءبىر-ەكى رەت وتىرىستا بولعانبىز. ماعان كوز قيىعىن سالعان. ىقىلاسى ەرەكشە بولعان. ءوزىم بىردەن ىڭعاي بايقاتا قويماعان سوڭ، ول دا ءوزىن-ءوزى ۇستادى. سونداي ۇستامدى ەركەكتەردى قادىرلەيمىن. ايتپەسە، بار كەيبىرەۋلەرى، وزىڭە سۇيكەنە كەتەدى دە، قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا قىر سوڭىڭنان قالمايدى. ءتىپتى مەزى ەتەدى...
بۇرىمدى تاعى دا كۇلدى. كەلەمەجدەي كۇلدى.
- وي، سەن ءوزىڭ... نەمەنەگە كۇلە بەرەسىڭ؟ ايتساڭشى سەبەبىن...
- سەبەبى بولعان سوڭ كۇلەمىن دە، − دەدى بۇرىمدى. − كۇلۋىمنىڭ استارى بار عوي.
- ول قانداي سەبەپ؟
- ويتكەنى، سول ۇزىنتۇرا توراعانى مەن دە جاقسى بىلەمىن. ونىمەن بىرنەشە رەت دامدەس بولعانمىن.
- وتىرىكتى سوقپا، − دەدى، بۇيراباس. − وتىرىگىڭە بەرەكە بەرسىن. مەن جاقسى تانيمىن دەگەن سوڭ، دەرەۋ ويلاپ تابا سالعان ايلاڭ با بۇل؟
- يمانداي شىنىم! مەن ونى سەنەن بۇرىن بىلەمىن. بىلگەندە، ءجاي تانىستىق ەمەس، جاقىن تانىستىق...
- سوندا-ا... − دەپ، بۇيراباس اۋزىن اشىپ، اڭتارىلىپ قالدى. − سوندا سەن ونىمەن بۇرىننان-اق...
- ءيا، بۇرىننان... باياعىدان... ول ماعان ايتتى، ساعان ۇزىن شاش جاراسادى دەپ. سوسىن شاشىمدى ءوسىردىم. «بۇرىمدىم» دەپ ەركەلەتكەنى قانداي!...
- اھ، پودلەتس! − دەدى بۇيراباس. − ول ماعان... سەنەن باسقا ەشكىمدى ۇناتقان ەمەسپىن دەپ... الداپ...
- ە، قۇربىم، اشۋىڭدى باس، − دەيدى بۇرىمدى. − ەندى ەكەۋمىز دە جاس ەمەسپىز. سەن دە، مەن دە قىرىقتىڭ ۇستىنە شىقتىق. ەلۋ دەيتىن اۋىلعا ەڭكەيىپ بارامىز. سوندىقتان دا ءومىردىڭ مايدا-شۇيدە نارسەلەرىنە تىم كۇيگەلەكتەنە بەرمەۋىمىز كەرەك. دەنساۋلىقتى كۇت. ەندىگى قالعانى سول.
- جوق-اۋ، − دەپ بۇيراباس سوندا دا باسىلا الماعان. − جوق ەندى... مەنى الداماي-اق، شىنىن ايتسا بولماي ما! بالا ەمەسپىز. تۇسىنەمىز.
- ەركەكتىڭ ءبارى سولاي، − دەپ، بۇرىمدى دا كۇيىنە ءتىل بەزەدى. − پەرىشتە ەركەك جوق.
بۇيراباس كىشكەنە ويلانىپ، ءۇنسىز قالدى دا، ارتىنان اھ ۇرا:
- دۇنيەدە ەڭ تازا، ەڭ ءادىل، ەڭ سۇيكىمدى ەركەك بار بولسا، ول ۇزىنتۇرا بولار دەۋشى ەم، سويتسەم... − دەپ، كۇرسىندى. − سويتسەم... ءبارى دە كوز الداۋ ەكەن عوي.
انە، الگى ەكى كەلىنشەك تاعى دا بىرگە كەتىپ بارا جاتىر. ولار نە جايلى سويلەسىپ بارادى ەكەن، ا؟..
* * *
مۇندايدا قازاق ايتقان: «پەندەسى بار جالعاندا ءبارى مۇمكىن-ن...».
ەلەس ايتادى: «وزىڭنەن باسقا ەشكىمگە سەنە كورمە!..»

5. جەل ءسوز

ءبىرى − مىسىق مۇرت، ءبىرى − جالتىرباس، وسى ەكى جىگىتتى ەل كۇندە كورەدى. كۇندە ءۇي سىرتىندا ارلى-بەرلى جۇرەدى دە قويادى. وزدەرى اراق ءىشىپ، قيسالاڭداپ، اۋزىنا كەلگەندى ايتاتىن كوپ ەركەكتەرگە ۇقسامايدى.

- قاتىنىم قايتىس بولعالى ەكى جىلدان استى، − دەدى مىسىق مۇرت جالتىر باس دوسىنا سىر اشا. − وسى ەكى جىل ىشىندە ابدەن شارشادىم. جالعىزدىقتان شارشادىم. جۇمىستا دا سۇرەڭسىز ءبىر تىرلىك، ۇيگە كەلسەم − جالعىزدىق...
- وي، سەن نەگە جالعىز بولۋىڭ كەرەك، − دەدى جالتىرباس. − قايتا راحات ءومىر سەنىكى ەمەس پە. اينالاڭ تولى قىز-كەلىنشەك. قالاعانىڭمەن كۇل، وينا. بەتىڭنەن قاعاتىن كىم بار، قانە!
- بەتىمنەن قاعاتىن پەندە جوق ەكەنى راس، − دەدى مىسىق مۇرت. − بىراق ونى ەركىندىك دەۋگە بولا ما. ەركىندىك دەگەن تەك قانا ەشكىم كورمەيتىن، قۇلاق ەستىمەيتىن الىس ارالدا عانا بولادى. ايتپەسە، ءاربىر قادامىڭ ءسوز، گۋ-گۋ اڭگىمە...
- ول قانداي اڭگىمە؟
-قانداي اڭگىمە بولسىن! وسەك ءسوز... وسى وتكەن ايدا ءبىر كەلىنشەكپەن كىشكەنە سويلەسىپ، امپەي-جامپەي بولا باستاپ ەم، ارتىنشا اڭگىمە گۋ - ۋ ەتە ءتۇستى. «ويباي، نەسىن ايتاسىڭ، ول ەكەۋى باياعىدان اشىنا ەكەن» دەپ ءۇي اراسىندا سىپسىڭ ءسوز جۇگىردى. اشىنا بولعان تۇگىمىز دە جوق. ءجاي، سىر ءبولىسۋ...
جالتىرباس كۇلدى.
- ايەل مەن ەركەك دوستىعى دەگەندى تۇسىنبەيمىن. ارينە، ەل دۇرىس ايتادى. ەكەۋىڭ دە باسى بوس ادامسىڭدار. ەندى... وزگەسى تابيعات زاڭى.
مىسىق مۇرت ازار دا بەزەر.
- ءانى، سەن دە سولاي ويلايسىڭ! – دەپ، كۇيىنە سويلەپ تۇر. - ءبىز ءجاي دوستارمىز. ويىمىز، ءسوزىمىز جاراسادى.
- وي جاراسسا، ءسوز جاراسسا، ودان ارتىق نە كەرەك؟ ودان ءارىسى بەلگىلى ەمەس پە.
- جوق! − دەپ مىسىق مۇرت كەسىپ ايتتى. − جوق! ەركەك پەن ايەل ءجاي دوس بولا المايدى دەگەن تەرىس ۇعىمنان قاشان قۇتىلاسىڭدار سەندەر! نە دەگەن توپاسسىڭدار-ر!..
- ءومىر زاڭى بويىنشا... − دەپ، جالتىرباس تاعى دا ءسوز جالعاي بەرىپ ەدى، اناۋ ءارى قاراي سويلەتپەدى.
- ومىردە زاڭ جوق! − دەدى مىسىق مۇرت. − ءومىر زاڭى دەپ ويدان شىعارىپ جۇرگەن بىزدەر.
- ە، وندا ءوزىڭ ءبىل. مەنىكى ءجاي ءسوز اراسىنداعى اڭگىمە! ال، ەندى... وسىلاي سوقا باسىڭ سوپايىپ جۇرە بەرەسىڭ بە؟ قىز-قىرقىن كوپ قوي وسى كۇنى...
- ويىم بار.
- ول كىم؟ مەنەن جاسىراسىڭ با؟
- جوق، جاسىرمايمىن.
- وندا ايتساڭشى.
- الگى مينيسترلىكتە ىستەيتىن ورتا بويلى، سارى شاشتى كەلىنشەك. سونى ۇناتىپ...
جالتىرباس وعان «وسىنى شىن ايتىپ تۇرسىڭ با» دەگەندەي، سۇراۋلى جۇزبەن ۇزاق قارادى.
- نەمەنەگە ماعان باقىرايىپ قارايسىڭ؟ سەن ايت دەدىڭ...
- جوق، شىن سىرىڭدى ايتقانىڭا كۇدىكتەنگەنىم ەمەس، جاڭاعى سارى شاشتى كەلىنشەكتى ويلاپ تۇرعانىم...
- ە، ونىڭ نەسى بار؟ سىرىن ءبىلۋشى مە ەڭ؟
- ەپتەپ...
- سوندا-ا...
- جەڭىلتەكتەۋ.
- ونى قايدان بىلەسىڭ؟
- ەستىگەم.
- كىمنەن؟
- ءبىر تانىسىمنان.
- ول نە دەدى؟
- ول... قىسقاسى، سارى شاشقا جولاماي-اق قوي.
- سەن ايتتى ەكەن دەپ نەگە قاشۋىم كەرەك! ەستىگەنىڭنىڭ ءبارى وسەك بولسا شە!
- جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى.
- بۇيتە بەرسەك، اڭگىمەگە ىلىنبەگەن قىز-كەلىنشەك تابىلا ما؟
- مۇمكىن، بار شىعار. ىزدەۋ كەرەك.
- قاشانعى ىزدەيمىن. شارشادىم.
- وندا ءوزىڭ ءبىل.
- جوق، سەن دوسىم ەمەسسىڭ بە! الگى سارى شاش كەلىنشەك تۋرالى نە ەستىدىڭ؟ ايتساڭشى اشىپ...
- مەنى ودان ءارى قيناما.
- جوق، قينايمىن! ايت راسىن!
- ول ءوزى... جەڭىل جۇرىسكە ادەتتەنىپ العان كەلىنشەك. كىمدەرمەن قارىم -قاتىناس جاسايتىنىن دا بىلەم. دەمەك، سەنىڭ دە كوزىڭە ءشوپ سالۋى ابدەن ىقتيمال. ادەتىن قويا السا جاقسى...
-    شىن ءسوزىڭ بە وسى؟
-    يمانداي شىنىم!
مىسىق مۇرت ءۇنسىز قالدى. قاپالى. رەنجۋلى.
− ءاي، وسى... − دەدى سوسىن. − بۇ دۇنيەدە جانى پاك، جۇرەگى تازا، ويى ورنىقتى قىز دا، كەلىنشەك تە قالماي بارا جاتقانى ما؟ ەندى نە ىستەيمىن! قۋ تىزەمدى قۇشاقتاپ وتەم بە بۇ دۇنيەدەن-ن...
مىسىق مۇرت پەن جالتىر باس، انە، تاعى دا ءوزارا سويلەسىپ، الدەنەگە داۋلاسىپ، تاعى دا بىرگە كەتىپ بارادى.

* * *
مۇنداي قازاق ايتقان: «ەل ىشىندەگى ازاماتتىڭ جامانى جوق، بىراق وسەكتەن امانى تاعى جوق...»

6. كران مەن ەكران

بۋرابايداعى دەمالىس ۇيىنە ءبىر مەزگىلدە ەكى بىردەي كەلىنشەك كەلىپ كىردى. ەكەۋى دە دەمالماقشى. ەكەۋى دە جاس شامالاس. تەك ايىرماسى – ءبىرىنىڭ شاشى سارى دا، ال ەكىنشىسىنىكى – قارا.
دەمالىس ءۇيىنىڭ كىرە بەرىسىندەگى ۇزىنشا ورىندىقتا قازداي ءتىزىلىپ وتىرعان ءبىر توپ دەمالۋشىلاردىڭ اراسىنان بىرەۋى:
- انا سارى شاشتى كەلىنشەك تەلەديدارداعا ۇلتتىق باعدارلامانى جۇرگىزبەي مە؟-دەپ، ونى بىردەن تانىعانىن اڭعارتتى. ونى قاسىنداعى سەرىگى دە قوستاپ:
- ءيا، سول كەلىنشەككە ۇقسايتىن سياقتى،- دەپ، بۇرىلا قارادى.
ال، ءۇشىنشى دەمالۋشى ايتتى:
- ءاي، ول ەمەس بولار، ەپتەپ ءتۇرى ۇقسايدى، بىراق....
وسى كەزدە ۇزىنشا ورىندىقتىڭ ەڭ شەتىندە وتىرعان ءبىر كىسى:
- اۋ، انا قارا شاشتى كەلىنشەكتى تانيمىن عوي،-دەدى. ءبارى وعان قاراي جاپىرىلا  بۇرىلىپ، جامىراي ءتىل قاتتى:
- تانيسىڭ با؟
- قايدان تانيسىڭ؟
- ول كىم؟-دەسىپ، ىنتىعا سۇراپ جاتتى.
- ول ما! ول وتكەن ايدا «قالاداعى ءۇيىمدى زاڭسىز بۇزدىڭدار» دەپ وكىمەتكە قارسىلىق كورسەتكەن كەلىنشەك. ەستەرىڭدە مە، بيىك كراننىڭ ەڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ...
وسى-اق ەكەن، ءبارى ونى جارىسا قوستاي جونەلدى.
- تاپ ءوزى!
- سول عوي مىناۋ!
- كراننان تۇسپەي قويعان كەلىنشەك...
- ءاي، ءوزى دە جۇرەكتى ەكەن!
باعانالى بەرى بوستەكى اڭگىمەگە زاۋقى بولماي، ورىندىقتا ۇيقى قىسىپ، ەسىنەپ - ەسەڭگىرەپ وتىرعان ءبىر كەلىنشەك دەرەۋ ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، وعان جەتىپ بارىپ، امانداسىپ ۇلگەردى.
- سەنى تانىدىم. سەن انادا كرانعا شىعىپ الىپ، وكىمەتكە ءوز تالابىڭدى وتكىزگەن باتىر كەلىنشەكسىڭ! سولاي عوي، ءا؟
- بولساق بولارمىز،-دەدى الگى قارا شاشتى كەلىنشەك كۇلىمسىرەي سويلەپ.
وزگەلەر دە ورە تۇرەگەلدى.
كرانعا شىققان «باتىر» كەلىنشەكتى ەندى ءبارى قورشاپ الىپتى. سۇراق جاۋىپ كەتتى.
- سەن سوندا قالاي قورىقپادىڭ؟
- وزىڭە-ءوزىڭ سەنىمدى بولدىڭ با؟
سۇراقتان سوڭ سۇراق ونان سايىن تۋىنداپ كەتە باردى. ال، ونىمەن بىرگە كەلگەن ەكران «جۇلدىزى» ءاپ – ساتتە ەلەۋسىز قالدى. ەشكىم ودان: «سەن تەلەديداردا ىستەيسىڭ بە؟» دەپ سۇرامادى دا.
ءتىپتى ەكران «جۇلدىزىنىڭ» ءوزى دە «مەن كىممەن بىرگە كەلگەنمىن» دەگەندەي، الگى قۇربىسىنا الىستان كوز سالىپ، ۇزاق – ق قاراپ تۇرىپ قالىپ ەدى.
مىنە، بار وقيعا وسى.
* * *
مۇندايدا قازاق ايتادى: «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە!»
ال، ەلەس ايتادى: «قانداي اڭعالسىڭ، قايران ەل!»

7. نۋباي

بۋرابايداعى دەمالىس ۇيىندە دەمالىپ جاتىر ەدى. وزىمەن قاتارلاس ەشكىم جوق. ءبارى دە جاستار. سوسىن دا سويلەسەتىن، وي بولىسە قوياتىن كىسى تابا الماي قينالدى. سوندا ويلادى: «قاتارىڭ بولماسا، تويعا بارما» دەپ قازەكەم ءدال ايتقان ەكەن-اۋ!»
اسحاناداعى قاتارلاس ستولدا ورتا جاستاعى ءبىر كىسى تاماق ىشەتىن. ءوزى كوپ سويلەمەيدى. سويلەمەيدى دەيدى، ءتىپتى ۇندەمەستىڭ تاپ ءوزى. ويتكەنى، كەلگەلى بەرى اۋزىنان ءبىر اۋىز ءسوز شىققانىن ەستىگەن ەمەس.
ءبىر جولى بەتپە-بەت كەلىپ قالعان ساتتە، الدىمەن ءوزى سوزگە تارتتى.
- ءيا، زامانداس، قايدان كەلدىڭىز؟
- استانادان.
- مەن دە استانادان كەلدىم. جەرلەس بولدىق قوي.
- نۋ...- دەپ، تانىسى ءتىسىن اقسيتىپ، جىميىپ كويدى.
- جالعىز كەلگەنسىڭ-اۋ، ءسىرا!..
- نۋ...
- جاسىمىز دا شامالاس سياقتى. ەلۋگە كەلگەن سياقتىسىڭ.
- نۋ...
- وسى جولى دەمالىس ۇيىندە جاستار قاپتاپ كەتىپتى. ءتىپتى بالا-شاعا دەسە دە بولادى. تۇك قىزىق ەمەس.
- نۋ...
- ءاي، وسى ەلۋ جاستان كەيىن تىرشىلىكتىڭ قىزىعى دا ازايا باستاي ما دەيمىن...
- نۋ...
بۇل قانشا ساۋال بەرىپ، ونى اڭگىمەگە تارتسا دا، اۋزىنان ءبىر اۋىز ءسوز شىعارا الماي، ازاپقا ءتۇستى. «نۋ...» دەپ شارشاتتى.
سول كۇيىندە ءبولىنىپ، ارقايسىسى ءوز جولىمەن كەتە بارعان. ودان كەيىنگى كەزدەسۋلەردە جاي امانداسىپ، جانىنان وتە شىعاتىن بولدى. باسقا نە ىستەمەك!
قالاعا كەلگەن سوڭ، تانىستارىنا:
- قاتار ەشكىم بولمادى، ءبۇيتىپ دەمالعانى قۇرىسىن،-دەپ، قينالا اڭگىمە ايتا باستاپ ەدى.قاتار دوستارى مۇنىڭ ءسوزىن كۇلكىگە اينالدىرىپ اكەتتى.
- ءاي، وزىڭنەن دە بار عوي، - دەدى.
- اسپانداپ جۇرەسىڭ. ەشكىمدى مەنسىنە قويمايسىڭ.
- ايتپەسە، بۇكىل دەمالىس ۇيىندە سويلەسەتىن كىسى نەگە تابىلماسىن!
- راس ايتام. قاتار كىسى بولمادى، - دەپ، بۇل اقتالا سويلەيدى.
- ءتىپتى ءبىر كىسى دە كەزدەسپەگەنى مە؟
بۇل از – كەم ويلانىپ وتىردى دا، الگى «نۋ...» دەيتىن ۇندەمەستى ەسىنە ءتۇسىردى.
- بولدى ءبىر كىسى... بىراق، سونىڭ ءوزى...- دەپ، ءمۇدىردى.
- ول كىم؟
- اتىن دا سۇراماپپىن.
- وي، تانىسقاندارىڭا بولايىن.
- جوق، اتىن بىلەدى ەكەم.
- كىم ەكەن؟
- نۋباي...
- ونداي دا ات بولا ما؟ – دەپ،  ءبىر دوسى شيقىلداپ  كۇلىپ الدى. - ءازىلىڭ شىعار.
- ءيا، ونىڭ مەن بىلەتىن اتى – وسى! باسقاسىن بىلمەيمىن.
- شىركىن، قازاق – اي! – دەدى الگى دوسى. – اتتى دا قويا سالادى – اۋ ءوستىپ...
«بۇل مەنىڭ قويا سالعان اتىم ەدى» دەپ بۇل دا ايتپادى.
بار اڭگىمە وسىمەن اياقتالدى.

* * *
مۇندايدا قازاق ايتقان: «مىڭنىڭ ءتۇرىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل!»
ال، ەلەس ايتادى: «كوپ سويلەگەننىڭ ءبارى بىردەي اقىلدى ما؟...»

8. بي مەن بيلىك

ول قانداي دا ءبىر قيىن جاعداي بولماسىن، قيىستىرا جول تاۋىپ، كوڭىلگە قونىمدى بيلىك ءسوز ايتۋشى ەدى. سوسىن دا ونىڭ ەكىنشى اتى – بي.
ال، ەكىنشى كىسى بيلىككە جاقىن جۇرگەندى ۇناتاتىن. ونى جوعارى جاقتاعىلار ىلعي جاۋاپتى قىزمەتتەرگە تارتۋشى ەدى.وسى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى بيلىك قىزمەتىندە بولىپ ۇلگەردى. سوسىن دا ونىڭ ەكىنشى اتى – بيلىك.
سول ەكى ازامات كۇندەردىڭ كۇنىندە ەل ىشىندەگى دەپۋتاتتىق سايلاۋ ناۋقانىنا ارالاستى. ەكەۋى، بىراق،  ەكى جاقتىڭ ءسوزىن سويلەپ باقتى.
ءبىرى – شىن ەڭبەك ادامىن، ەل ءسوزىن ايتاتىن كىسىنى ۇسىنىپ، سوعان داۋىس بەرۋگە ۇگىتتەپ ءجۇردى.
ەكىنشىسى – ارتىق اڭگىمە ايتپايتىن، ءوز پىكىرى جوق، الايدا جوعارىعا باس يزەپ تۇراتىن ۇنامدى ازاماتقا داۋىس بەرىڭدەر دەپ شىرىلدادى.
اياعىندا نە بولدى دەيسىز بە! ارينە، بيلىكتىڭ ايتقانى ءوتتى. ونى وتكىزگەن – بيلىك. بي بۇل جولى جەڭىلدى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ەل اياق استىنان قيىن جاعدايعا تاپ بولدى. اۋىل شەتىندەگى سۋ توسپاسى بۇزىلىپ كەتىپ، كوپ ءۇي سۋعا اقتى. ەل كۇڭىرەندى. الگى دەپۋتاتقا قارادى. «ءبىزدىڭ زار ءسوزىمىزدى جوعارىعا جەتكىز» دەدى. دەپۋتات ۋادە بەردى. بىراق ناتيجە بولمادى.
ءبىر كۇن ءوتتى. ءبىر اي ءوتتى. وزگەرگەن دانەڭە جوق.
مىنە، سول كەزدە ەل ەندى ءبيدى ىزدەدى.
- ءسوزىمىزدى سويلە، جوعارىعا تىڭدات، - دەدى. - سەنەرىمىز سەنسىڭ!
بي قۇپ الدى. سول كۇننەن باستاپ ءبىر ءسات تە تىنىم كورگەن جوق.
جوعارىعا باردى. ول تىڭدادى دا، قۇرعاق ۋادەمەن شىعارىپ سالدى.
سوسىن ودان دا جوعارىعا باردى. ءسوزىن تىڭدادى. ول دا ماندىتىپ ەشتەڭە شەشە قويمادى. جەزبۇيداعا سالدى.
ودان دا جوعارىعا ورلەدى. بەتى قايتپادى. ورىنداتپاي تىنباسقا بەل بۋعانىن ءبارى دە ءبىلدى. اقىرى دەگەنىنە جەتتى. ەل زارى جۇرەككە جەتىپ، شارۋانىڭ شەشىمى تابىلدى.
سول كەزدە قۋانعان حالىق «وي، ءوزىڭ ازامات ەكەنسىڭ» دەپ، ونىڭ ارقاسىنان قاعىپ، ريزالىق سەزىمدەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى.
- ايتقانىڭنان قايتپايدى ەكەنسىڭ!
- وتىرىك سويلەي المايدى ەكەنسىڭ!
- سەنىڭ قادىرىڭدى ەندى تۇسىندىك.
ءبارى ءبىتىپ، بارلىعى ءوز ورنىنا كەلگەن سوڭ، ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتە، ەل تاعى دا ءبيدى ۇمىتتى. تاعى دا بيلىككە ىڭعايلانىپ، سونىڭ جانىنا توپىرلاستى.
بىراق وعان بي رەنجىگەن جوق. سولاي بولارىن الدىن – الا بىلگەن جانداي، ەشتەڭەنى ەلەڭ ەتپەي، ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ جاتتى.

مۇندايدا قازاق ايتقان: «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەسىن!»
ال، ەلەس ايتادى: «قاي نارسەنىڭ قادىرىن، باسىڭا ءىس تۇسكەندە عانا بىلەسىڭ!».

9. كىسى قادىرى

بۇل فانيدە كىسىدەن قادىرسىز كىم بار ەكەن، ا؟ وسى ءسوزىم وتىرىك پە؟ جالعان ايتتىم با؟ جوق، بۇل شىندىق. ەشكىم داۋلاسا المايتىن اقيقات. شىندىقتىڭ شىن ءجۇزى.
ءبىر اقىن بىلاي دەپ جازىپتى:
- اقىنداردىڭ تاعدىرى قىلداي نەگە؟
ءولىپ بارىپ وزاسىڭ بۇل بايگەدە!...
مىنە، ءسىز بەن ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعام تاپ وسىلاي. كوزى تىرىسىندە كومبەگە امان – ەسەن جەتىپ جاتقان جۇيرىكتەر جوق دەسە دە بولادى. نەگە؟
وسى نەگە دەگەن ساۋالعا ادامدار ءومىر بويى جاۋاپ ىزدەپ كەلەدى. جاۋاپ تابا الاتىن ەمەس.
تىرلىكتە جاقسىلار مەن جايساڭداردىڭ ءوز داۋىرىندە باعالانباۋىنا باسقالار ەمەس، ءسىز بەن ءبىز كىنالىمىز. وزىمىزگە ءوزىمىز تور قۇرامىز. ءوزىمىزدى ءوزىمىز توبىقتان قاعامىز. ويتكەنى، پەندە بارلىق ۋاقىتتا ازدى -كوپتى كەمشىلىكتەن قۇر الاقان بولا الماعان. سولاي بولىپ كەتە بەرە مە ەكەن، ا؟.. «ارينە!» دەيسىڭ ىشتەي كۇرسىنىپ الىپ.
دەمەك، و، پەندەلەر، كەز-كەلگەن ازاماتىڭدى سىن ساداعىنا ال دا، اتىپ تۇسىرە بەر.
قازاق ولاي ەمەس دەيسىز بە؟
قازاقتى جاقتاعىڭىز كەلە مە؟
تاپ وسىنداي قيسىق ادەتتەن قازاق شىنىمەن امان با ەكەن؟
جوق، قازاق تا سولاردىڭ جۋان ورتاسىندا. ماڭدايىنا بىتكەن مىقتىلارىن كوزى تىرىسىندە جەتىستىرىپ ۇلىقتاعان ەمەس، ال ولگەن سوڭ... ولگەننەن كەيىن شەتىنەن دانىشپان، شەتىنەن قۇدىرەت! ولىلەر جايلى ەش قىمسىنباي، ەش تارتىنباي، كوسىلە سويلەيمىز-اۋ!
دەمەك، كونۋگە ءتيىس جالعىز اقيقات - كوزى تىرىسىندە قادىرلى بولعان پەندە كەم! ەگەر بار بولسا، ىلۋدە ءبىر – ەكەۋ عانا...
تاعى ءبىر اقىن بىلاي دەپ جىر كەستەلەپتى.
- مىقتىسىڭ با، مەيلى سەن ءىرىسىڭ بە،
قادىرىڭ جوق كوزىڭنىڭ تىرىسىندە!
وسى اقىن نەگە بۇلاي جازدى ەكەن دەپ ويلاناسىڭ! وسىنشا تاۋسىلۋعا بولا ما! نەگە تارىلادى؟
سول اقىن ارى قاراي بىلاي دەپ جالعايدى:
- تىرلىگىڭدە، ەي پەندەم، ىرىسىنبە،
بار باقىتىڭ سول بولار!
ءتىرىسىڭ بە؟
ويپىرماي، وسىنىڭ ايتقانىنا تۇرامىز با، قايتەمىز! بۇدان ارتىق ايتا دا الماسپىز، ءسىرا!
راس، ءسىز بەن ءبىز ءتىرى ءجۇرمىز. بارمىز. امانبىز. ساۋمىز. سول ءتىرى جۇرۋدەن ارتىق قانداي قادىر كەرەك ەكەن!
ءيا، سەن ءتىرى ءجۇرسىڭ! سول سەنىڭ قادىرىڭ...

* * *
مۇندايدا قازاق ايتقان: «باسى اماننىڭ باعى اشىلار!»
ال، ەلەس ايتادى: «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق.»

10. كۇن مەن ءتۇن

تىرشىلىك ءاۋ باستا جاراتىلعالى بەرى كۇن مەن تۇننەن تۇرادى. كۇن باتادى، ءتۇن كەلەدى. ءتۇن اۋىسادى، كۇن ورالادى. وسىلاي ماڭگى - باقي جالعاسىپ جاتىر.
الايدا، جەر باسىپ جۇرگەن جۇمىر باستى پەندەلەردىڭ اراسىندا ءتۇندى ۇناتپايتىندار دا بارشىلىق. نەگە؟
ويتكەنى، ءتۇن قاراڭعى. تۇندە ءجۇرۋ قورقىنىشتى. جەر بەتىندەگى بارلىق قىلمىس اتاۋلى نەگىزىنەن تۇندە جاسالادى. تۇندە ۇيىقتايسىڭ. ۇيىقتاپ جاتىپ، توسىن جاعدايلاردان قورعانىپ تا ۇلگەرمەيسىڭ. وپىنىپ قالۋىڭ وپ – وڭاي. ءتۇن تۋرالى تەرىس ءسوز وسىلاي بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى، كەتە بەرەدى.
بىراق، وسى ادامدار سول قارا ءتۇننىڭ دە پەندە ءۇشىن اسا قاجەت قاسيەتى بار ەكەنىن نەگە تۇسىنگىسى كەلمەيدى؟
پەندە كۇندە ءتاتتى جەسە، ءبىر كۇنى قۇسادى.
پەندە ۇيىقتاماي، تەك قوزعالىستا بولسا، ءبىر كۇنى ەستەن تانىپ قۇلايدى.
پەندە كۇننەن كەيىن ءتۇن بار ەكەنىن ويلاماسا، وندا الدىندا كۇتىپ تۇراتىن قاۋىپ-قاتەر بارىن سەزىنبەس ەدى.
بۇل عانا ەمەس. كىسىگە ەڭ ادەمى، ەڭ ىزگى، ەڭ تەرەڭ ويلار وسى تۇندە كەلەدى ەكەن. ءتۇن-كىسىنى ەرىكسىز ويلاندىراتىن ءسات.
ءبىر اقىن جازىپتى:
- قوپ – قويۋ قاراڭعىلىق!
قاراڭعىلىق!
توڭىرەكتى جۇتتىڭ با قاراڭعى عىپ.
قاراڭعىلىق!
قايتەسىڭ جاسىل باقتى،
بۇركەمەلەپ، بوتەن عىپ، جاساندى عىپ!
رەنىشى بولار! جارىقتى اڭساۋى بولار...ال، سول اقىن الگى ولەڭىنىڭ ءبىر جەرىندە:
- جاسىل دۇنيە جوعالمايدى، ءتۇن – تۇنەك!
...تاعى جاۋدى تۇندە جاڭبىر سىركىرەپ!
باق ىشىمەن كەلە جاتام اياڭداپ،
كوك ءيسى شىعادى – اي ءبىر دۇركىرەپ!
سەزىمىم ماس، وياتامىن سىلكىلەپ!...- دەپ، تاعى دا جارىق كۇندى، جارىق  الەمدى ارمان قاناتىنا قوندىرىپتى.
الايدا، ءبىر نارسە انىق: سول اقىن دا وسى قاراڭعى الەمدى جاعادان الىپ، سىلكىلەمەيدى. تەك... قاراڭعىلىق تا جاسىل الەمدى جاسىرا الماسىن سەزدىرەدى.
تۇندە تابيعات ماۋجىراپ، ۇيقىعا كەتەدى. جاسىل الەمدى كورە الماي، ەرىكسىز ىزدەيسىڭ. سوسىن تاڭ ەرتەرەك اتسا ەكەن دەپ ارمان ەتەسىڭ. ارمان دەگەن ادام ءۇشىن اسىل قازىنا ەمەس پە!
وسى جولداردى دا ءتۇن جامىلىپ جازىپ وتىرمىز. ءتۇن تىپ-تىنىش! ەشكىم ويىڭدى بۇزبايدى. ەشتەڭەگە الاڭدامايسىڭ.
ارمىسىڭ، تۇنىق ءتۇن!

مۇندايدا قازاق ايتقان: «باقىتتىڭ قادىرىن سورلاعاندا سەزىنەسىڭ!»
ەلەس ايتادى: «سالىستىرۋ – شىندىقتىڭ تارازىسى.»

11. قاراپايىم بولۋ

بۋرابايداعى دەمالىس ۇيىندە وسى كىسىمەن ءبىر ستولدا وتىرىپ تاماق ىشەتىن. كۇندەگى ادەت وسى. تاڭعى اس، تۇسكى اس، كەشكى اس... كورمەيىن دەسە دە كورەدى. جۇزدەسپەيىن دەسە دە جۇزدەسەدى. تىلدەسپەيىن دەسە دە تىلدەسەدى.
بۇل – قىزمەتكەر. لاۋازىمى بار. ال، اناۋ...
ءوزىنىڭ ايتۋىنشا - ىستەمەگەن جۇمىسى جوق. ول شوپىر دا، قۇرىلىسشى دا بولىپتى. ەگىن دە ەگىپتى. ايتەۋىر ارالاسپاعان شارۋاسى جوق دەسە دە بولادى.
- قاراپايىم اداممىن،-دەيدى. – قاراپايىم بولىپ ءومىر كەشۋ-عانيبەت قوي.
- ارينە، كۇلكى ۆيتامين...
- و-و، وتە دۇرىس ايتاسىڭ!
- البەتتە،-دەيدى بۇل دا. – وعان نە جەتسىن!
سودان ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن سىرلاسىپ، ءار سالادان اڭگىمە تيەگىن اعىتا باستادى.
ءبىر جولى اڭگىمە اتا-تەك تۋرالى ءوربىدى.
- قازاقتىڭ دانىشپاندىعى سوندا،-دەدى بۇل. - ءاربىر قازاق ءوزىنىڭ جەتى اتاسىن ءبىلىپ وسكەن. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعان.
- جەتى اتا دەگەن نە؟-دەپ سۇرادى اناۋ.
- جەتى اتانى بىلمەيسىڭ بە؟ ءوز اكەڭ، اتاڭ، ونىڭ اتاسى...
- ءا-ءا،-دەدى ول. – سول ما ەدى.
- سەن جەتى اتاڭدى بىلەسىڭ بە؟
- ءاي، سونى ويلاماپپىن. ءوز اكەمدى بىلەم. اتامدى بىلەم. ال، ودان ارعىسى...
- قىزىق ەكەن. جەتى اتانى بىلمەۋ دەگەن...
- ءاي، قويشى،-دەدى ول. – سونى دا ءسوز دەپ... ودان دا ءجۇز گرامنان تاستاپ جىبەرسەك قايتەدى،ا؟
بۇل ونىڭ وتىنىشىنە قارسى بولمادى. اڭگىمەگە زاۋقى بولماي تۇرعان شىعار دەپ ويلادى. قاراپايىم بولعانعا نە جەتسىن!
- ىشسەك ىشەيىك...
ءجۇز گرامنان ءىشىلدى. ونىڭ ارتىنان تاعى دا...
ەندى اڭگىمە قازاق ۇلتى تۋرالى، ونىڭ تاريحى جايىنا اۋىستى.
- انا ابىلايدىڭ زامانىندا،-دەپ، بۇل ءسوز باستاي بەرىپ ەدى، اناۋ:
- ول كىم؟ اقىن با؟-دەدى.
- جوق، باتىر. ەل بيلەگەن حان.
- ءا، سولاي ما؟
- جارايدى، ابىلايدى قويا تۇرالىق. ال، ەندى ماعجان ءوز كەزىندە بىلاي دەگەن...
- ماعجان؟! ول-رەۆوليۋتسيونەر مە؟
بۇل كۇلدى. كۇلدى دە:
- ءيا، رەۆوليۋتسيونەر،-دەدى. – تەك پوەزيانىڭ...
- و، توبا! – دەدى اناۋ. – پوەزيادا دا رەۆوليۋتسيونەر بولعان ەكەن عوي.
اڭگىمە ءتىپتى قيۋلاسپادى. ەندى نە ايتارىن دا بىلمەي ساستى. سوسىن ودان:
- ءوزىڭ قاي تاقىرىپتى جاقسى بىلەسىڭ؟-دەپ سۇراعان.
اناۋ ايتتى:
- ءاي، ماعان ءبارىبىر...
- جوق، ءبىر نارسەگە قىزىعاتىن شىعارسىڭ؟
- مەن بە؟ مەن...-دەپ، ول مۇدىرە ءتۇستى. – مەن انەكدوتتى جاقسى كورەمىن.    كۇلە ءبىلۋ – عانيبەت قوي.
- ارينە، كۇلكى ۆيتامين...
- و – و، وتە دۇرىس ايتتىڭ!
- ال، وندا  انەكدوت ايت.
- ە، ونى ايتۋعا بولادى.
بىرگە دەمالىپ جاتقان ەكى تانىس وسىلايشا كۇنى بويى انەكدوت ايتتى. جاڭا تانىسى وسىدان زور ءلاززات الادى ەكەن. ال، بۇل بولسا... قاتتى شارشادى. ءتىپتى جۇيكەسى جۇقاردى. قاراپايىم بولۋدان شارشادى ما ەكەن، بالكىم...
ەرتەڭىنە ۇيگە قايتۋعا بەل بايلادى.
- ويباي – اۋ، قايتام دەگەنىڭ نە؟ مەن ەندى كىمگە انەكدوت ايتامىن.
- وقا ەمەس، تاعى بىردە...
- ءىشىم پىساتىن بولدى – اۋ!
- تىڭدايتىن كىسى تابىلار...
- ءاي، وندايلار قايدام بولسىن. وسى كۇنگى ادامدار انەكدوتتى تۇسىنە بىلمەيدى. قايداعى ءبىر قيالي اڭگىمەگە قۇمار.
- ؟!

مۇندايدا ەلەس ايتادى: «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن بولعانى ابزال-اۋ!...»
(جالعاسى بار)
Abai.kz