راۋشان جاكەشباەۆا

زەردەلi, تۇيسiگi مىقتى، قۇيماقۇلاق ادام ءتۇپتiڭ تۇبiندە ءوزi كوكسەگەن كوكجيەكتەن كورiنە بiلەدi. زەردەلiنiڭ باعى، زەردەسiزدiڭ سورى بار. دۇرىس ماقساتقا جۇمساي بiلگەنگە زەردە – قازىنا، ميدىڭ جەمiسi. زەردەلi جان شىعار بيiگiنە كوزi تۇنعانداي سەسكەنە، جۇرەكسiنە قاراماۋى كەرەك. تۋا بiتكەن قابiلەت توقمەيiلسۋدi قالامايدى. ەڭبەكقورلىق كەرەك. ءتورت دوڭگەلەگi تۇگەل ەمەس اربانى ەلەستەتiڭiز، ساقىرلاپ، مەجەلi جەرiنە مەزگiلiندە جەتپەيدi. سول سەكiلدi, كوپ بiلۋگە قۇمارلىقسىز زەردە دامىمايدى، تانىم كەڭەيمەيدi. ال دارىندىلىق، تالانت ء–وز الدىنا بiر داستان.

پۋشكين – بۇل جوعارى ماتەماتيكا

راۋشان جاكەشباەۆا

زەردەلi, تۇيسiگi مىقتى، قۇيماقۇلاق ادام ءتۇپتiڭ تۇبiندە ءوزi كوكسەگەن كوكجيەكتەن كورiنە بiلەدi. زەردەلiنiڭ باعى، زەردەسiزدiڭ سورى بار. دۇرىس ماقساتقا جۇمساي بiلگەنگە زەردە – قازىنا، ميدىڭ جەمiسi. زەردەلi جان شىعار بيiگiنە كوزi تۇنعانداي سەسكەنە، جۇرەكسiنە قاراماۋى كەرەك. تۋا بiتكەن قابiلەت توقمەيiلسۋدi قالامايدى. ەڭبەكقورلىق كەرەك. ءتورت دوڭگەلەگi تۇگەل ەمەس اربانى ەلەستەتiڭiز، ساقىرلاپ، مەجەلi جەرiنە مەزگiلiندە جەتپەيدi. سول سەكiلدi, كوپ بiلۋگە قۇمارلىقسىز زەردە دامىمايدى، تانىم كەڭەيمەيدi. ال دارىندىلىق، تالانت ء–وز الدىنا بiر داستان.

پۋشكين – بۇل جوعارى ماتەماتيكا

تالانت تۋرالى پiكiر و باستان-اق ەكiگە جارىلعان. بiرi تۋما، ەكiنشiسi جۇرە كەلە جەتiلەتiن بولىپ. اسقار سۇلەيمەنوۆ: «ولەڭگە اركiمنiڭ-اق بار تالاسى. ايتارىڭ بولسا ايت. ول ءۇشiن ەڭ الدىمەن بiر-اق نارسە كەرەك. ونىڭ اتى – دارىن، تالانت، سۇيەككە سۇتپەن سiڭگەن، جوق بولسا، كانديداتتىق، دوكتورلىق ديپلومدار تاۋىپ بەرە المايتىن تابيعي قاسيەت»، – دەگەن. توقەتەرiن ايتقاندا، ونەرگە تالاسى باردىڭ تالانتى جوق بولسا، ونىڭ بارىنان جوعى. تالانتتىڭ قاي-قايسىسى دا، مەيلi, ول تۋما بولسىن، نە جاتتىققان بولسىن، ەكەۋi دە كەرەك، ەكەۋi دە، ۇلتتىڭ بايلىعى، قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشi. دەسەك تە، ءار نارسە ءوز اتىمەن اتالعانى دۇرىس. پالەنشە، تۇگەنشەلەردi ماقتاعاندا «ويباي، نە دەيسiڭ. تەڭەۋ جوق، تەڭدەسسiز تالانت!» – دەپ اتىن اسپانداعى ايعا iلiپ قويامىز. ول ەكi توپتىڭ قايسىسىنا جاتادى، تابيعي ما، الدە جاتتىققان با، وسىنى تiلگە تيەك ەتە جۇرەيiك تە. ارا جiگiن اجىراتا بiلمەۋiمiز دە مۇمكiن. تۇك تە قيىنى جوق. تەكسەرiپ كورiڭiز. قالاي دەيسiز عوي. مiنە، بىلاي. شىعارماشىل تۇلعا شابىتتانعان شاقتا سانانى الدەبiر توسىن كۇش جاۋلاپ الادى دا، كوركەمدiك بەينەنiڭ نەمەسە يدەيانىڭ ۇرىعى ميىنا سەبiلەدi. موتسارت ءوزiنiڭ شىعارماشىلىق قۇدiرەتi قالاي پايدا بولاتىنىن تۇسiندiرە الماي، «قايدان جانە قالاي شىعاتىنىن ءوزiم دە بiلمەيمiن» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. فەت بىلاي دەيدi: «قانداي ءان سالاتىنىمدى بiلمەي تۇرعانىمدا بiر اۋەن كومەكەيدi بۇلكiلدەتiپ كەلە قالادى». تۋرگەنەۆ «وزiمنەن تىسقارى بiردەڭە ابدەن بيلەپ الادى دا، بiردەن iلگەرi سۇيرەي جونەلەدi» دەپ تۇسiندiرەدi. جاتتىققان تالانتتار وسىنداي كۇي كەشەرiنەن كۇمانiم بار.

ەندi شابىتقا توقتالايىق. شابىت قۇشاعىندا وتىرعاندا ءۇيiن بiرەۋ استاڭ-كەستەڭiن شىعارا توڭكەرiپ، توناپ، كوشiرiپ اكەتسە دە، بايقاماي، جايباراقات وتىرا بەرۋi مۇمكiن. بۇل ولاردىڭ كiناسi ەمەس. شابىت ۇستiندە ءۇي تۇگiلi وزدەرiنiڭ بار-جوعىن ۇمىتىپ، وزگە الەمگە شارق ۇرادى. بەتحوۆەن شابىت ۇستiندە وتىرعاندا ەشكiم وعان كەدەرگi كەلتiرمەيدi ەكەن. داستارحان باسىنا شاقىرسا «مەن توقپىن» دەپ جاۋاپ بەرەدi. نيۋتون جۇمىسقا قۇشتارلانا كiرiسiپ كەتكەندە تاڭعى، تۇسكi, كەشكi استى iشۋدi ۇمىت قالدىرادى. دجويس بiردە شابىتى تاسىعان شاعىندا قاعاز تاپپاي ابدىراپ، شىعارماسىنىڭ تۇتاستاي بiر تاراۋىن جازۋ ستولىنىڭ بەتiنە قىرناپ جازىپ تاستاعان دەسەدi. ماريني «ادونەنi» جازىپ جۇرگەندە اياعىن ىستىققا وڭدىرماي كۇيدiرiپ العانى شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەگەن. گرەك ويشىلى ارحيمەدتiڭ مىناداي قىزىق حيكاياسى بار. ول بiردە مونشادا شومىلىپ وتىرىپ، سۋ بەتiندە جۇزگەن تاستى كورگەن. قۋانعانىنان جۇرەگi جارىلا جازداپ، دالاعا جۇگiرiپ شىعىپ «ەۆريكا! ەۆريكا!» دەپ ايقاي سالىپتى. ارحيمەد سۋدىڭ كوتەرۋ كۇشiن وسىلاي اشتى. پۋشكين «بوريس گودۋنوۆ» تراگەدياسىن بiتiرگەسiن داۋىستاپ وقىپ شىعادى دا، شاپالاقتاپ «جارايسىڭ، پۋشكين! جارايسىڭ!» دەپ ايقاي سالعان. مۇنداي ادامداردىڭ ميى تiپتi تۇسiندە دە تىنباي جۇمىس iستەي بەرەدi. ءسوزiمiز دالەلدi بولۋى ءۇشiن مىناداي قىزىقتى دەرەكتەر كەلتiرەلiك. ۆولتەر ولەڭدەرiن تۇسiندە شىعاراتىنىن بiرەۋ بiلەر، بiرەۋ بiلمەس. ال نيۋتون ماتەماتيكالىق ەسەپتەرiنiڭ جاۋابىن تۇسiندە ويلاپ تاپقان. ۇيىقتار الدىندا كەرەۋەتiنiڭ جانىنا قالام مەن قاعاز قويادى ەكەن. تۇسiندەگiسiن دەرەۋ ءتۇسiرiپ قالۋ ءۇشiن. البەرت ەينشتەين ءوزiنiڭ سالىستىرىم تەورياسىنىڭ «سيۋجەتiن» تۇسiندە اشقان. مەندەلەەۆ ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن كەستە جاساۋ ماشاقاتىمەن وتىرادى. بiراق تۇك شىعارا الماعان. سوسىن ۇيىقتاپ كەتكەن. تۇسiندە ەلەمەنتتەرi ورىن-ورنىنا قويىلعان كەستە كورگەن. تۇرەگەلiپ بiر جاپىراق قاعازعا ءتۇسiرiپ العان. «تەكسەرiپ كوردiم، بiر دە بiر قاتەسi جوق، دۇپ-دۇرىس» دەيدi. پەريودتىق جۇيەنiڭ كەستەسi وسىلاي دۇنيەگە كەلدi.

مىقتى تالانت يەلەرi تۋىندىلارىن 30 جاسقا جەتپەي تۋدىرىپ تاستايدى. ارينە، «قولىن مەزگiلiنەن كەش سەرمەيتiندەر» دە بار. نەگiزi تۋما تالانتتار ۇستەل ۇستiندە بiرنەشە ساعاتتار بويى ومالىپ، تەرiن سورعالاتىپ، سارعايىپ-سازارىپ، قاعازدى بiرنەشە اۋىستىرا شيمايلاپ جازبايتىن بولۋى كەرەك. شابىتى شالقىعاندا بۇرق ەتكiزiپ توگiلتەدi, بولدى، بiتتi. كiمنiڭ قانشا جاسىندا قالاي كەمەلiنە كەلگەنi جايلى مىناداي-مىناداي دەرەكتەر كەلتiرەيiك. جالىقپاي وقىپ شىعىڭىز.

ۇلى اباي 15 جاسىندا ەل iسiنە ارالاستى. 20 جاسىندا دiلمار شەشەن اتاندى. «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستiم»، «قازاقتا قارا ولەڭگە دەس بەرمەدiم» دەپ وتكەن عۇلاما ابايدىڭ بولمىسىن، فيلوسوفياسىن بiرنەشە عاسىردى ارتقا تاستاساق تا، تۇبەگەيلi اشا الماي كەلەمiز. اقىندارىمىز ابايدى قايتالاپ وقىعان سايىن تاڭ قالدىرارلىق جاڭا وي-ۇعىمدارعا كەزiگەتiنiن ايتادى. سول سەكiلدi پۋشكيننiڭ دە تۋما دارىندىعىنا ادەبيەتشiلەر ءالi كۇنگە شەيiن تاڭ قالۋمەن كەلەدi. زەرتتەۋشiلەر پۋشكيننiڭ كومپوزيتسيا قۇرۋداعى شەبەرلiگiن انىقتاۋ ءۇشiن پوەمالارىن تالداعان. بەلگiلi بiر وقيعالى سيۋجەت بiتiمi مەن ولەڭ جولدارىنىڭ سانىن شىعارىپ، اريفمەتيكالىق ەسەپ-قيساپ جۇرگiزگەن. سويتسە، قاي جاعىنان السا دا، الگەبرانىڭ زاڭدىلىعىنا ساي، تۇپ-تۋرا بiردەي بولىپ كەلەدi ەكەن. مۇنى پۋشكيننiڭ كەرەمەت سەزiمتالدىعى دەيدi.

«شiرiگەن ماقتا ماتا بولمايدى...»

تۋما دارىن بلەز پاسكال تۇڭعىش ەڭبەگiن ون جەتi جاسىندا تۋدىرعان. ۆالس كورولi, اتاقتى كومپوزيتور شتراۋس الەمگە ايگiلi كەيبiر شىعارمالارىن وتىزعا جەتپەي جارىققا شىعارعان. 600 ءاننiڭ اۆتورى، بەلگiلi كومپوزيتور فرانتس شۋبەرت ءوزiنiڭ ەڭ وزىق وپەرالارىنىڭ بiرi «الفرانتسو مەن ەسترەللاسىن» 25 جاسىندا جازىپ ۇلگەرگەن. يتاليانىڭ ۇلى كومپوزيتورى روسسيني «سەۆيل شاشتارازشىسى» وپەراسىن شىعارعاندا جاسى 26-دا ەدi. وپەرا تۋدىرۋ ولەڭ شۋماقتارىن بۇرقىراتىپ توگۋدەن ون ەسە قيىن بولسا كەرەك. كەيiنiرەك روسسينيدiڭ 39 جىلدىق ءومiرi شىعارما تۋدىرا الماۋمەن وتكەن دەسەدi. فيلوسوف مارتين حايدەگگەر 25 جاسىندا «پسيحولوگيزمدەگi پiكiر تۋرالى iلiم» اتتى ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەك جازعان. ءوز زامانىندا نەمiس فيلوسوفى ارتۋر شوپەنگاۋەر «دۇنيە دەگەنiمiز ەرiك پەن تۇسiنiك» اتتى ەڭبەگiن نەبارi 29 جاسىندا جازىپ تاستاعان. جالپى، فيلوسوفياعا سiزدiڭ قۇرعاق سوزبەن قۋىرداق پiسiرiپ، كوبiكتەن قايماق شىعارماق شالا «تراكتاتىڭىز» بiر تيىن. مۇنداي ەڭبەك تۋدىرۋعا تۋما دارىندىعى مەن iزدەنiمپازدىعىن ۇيلەستiرە بiلگەن مىقتىنىڭ مىقتىسىنىڭ عانا باتىلى جەتەدi. فيلوسوفيا ناقتىلىققا سۇيەنەدi جانە وزiندiك كوزقاراسى جوقتارعا وندا ورىن جوق. نەمiس دراماتۋرگi يوگانن شيللەر العاشقى دراماسى «قاراقشىلاردى» 22 جاسىندا باسپادان شىعارىپ، وقىرمانىنا وقىتىپ ۇلگەرگەن. اتىن بۇكiل الەمگە پاش ەتكەن «زۇلىمدىق پەن ماحاببات» دراماسىن 25 جاسىندا دۇنيەگە اكەلگەن. اناتوميا رەفورماتورى ۆەزالي ءوز جاڭالىعىن 28 جاسىندا اشقان. نيۋتون 25 جاسىندا تارتىلىس كۇشiن تاپقان. مايەر، دجوۋل، گەلمگولتستەر 28 جاسقا كەلگەنشە ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭىن اشىپ بiتكەن. جيىرما بەس جاسىندا اتوم پروبلەماسى سالاسىندا ۇلى جاڭالىق اشقان اسا iرi عالىم، پروفەسسور، كورنەكتi فيزيك ەنريكو فەرمي وتە ەرتە كەمەلدەنگەن. فرەدەريك كيۋري 28 جاسىندا راديواكتيۆتiلiك تۋرالى جاڭالىعىنىڭ نەگiزiن قالاعان. كيبەرنەتيكانىڭ «اتاسى» نوربەرگ ۆينەر بالا كۇنiنەن-اق عىلىممەن اينالىسقان. وتە ەرتە ويانعان عالىمنىڭ بiرi لانداۋ بولعان دەسەدi. ول 24 جاسىندا تەوريالىق فيزيكا كافەدراسىن باسقارعان. اۆيوكونسترۋكتور ياكوۆلەۆ تە وتىزعا تولماي كوزگە تۇسكەن. وبياۆلەنيا ەليستا

جۇرە كەلە جەتiلەتiن تالانت باياۋ داميدى دەسەدi. كەيدە كوشتەن قالىپ قويادى. قابiلەتتەن، سەزiمنەن جۇرداي، كولدەنەڭ كەزiككەن الدەبiرەۋلەردەن تالانت جاساپ شىعارا المايسىز. شiرiگەن ماقتادان ماتا جاساپ شىعارا المايسىز، سول سياقتى قابiلەتسiزدەن ەشتەڭە ونبەۋi مۇمكiن. عالىمدار مۇنداي ادامداردىڭ سىرىن اشۋعا ارقاشان قۇمار. بiراق اقىل-وي، ينتۋيتسيالىق كوەففيتسيەنتتەرiن مىڭ جەردەن ولاي-بۇلاي تەكسەرسە دە، ادام قابiلەتiنiڭ جۇمباعىن اشىپ بiتكەن ەمەس. نەگiزi ولاردى سول دەڭگەيگە جەتكiزگەن جانكەشتi ەڭبەك، قاجىماي-تالماي iزدەنۋ، جالىقپاي وقي بەرۋ، جاڭالىق اشۋعا تالپىنۋ. بiراق جاڭالىق تا ەكiنiڭ بiرiنiڭ باسىنا «ۇيا» سالماسا كەرەك. ول دا يەسiن تاڭدايدى. تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ «ايانىشتى تاعدىر» دەگەن ولەڭiنەن بiر-ەكi شۋماق كەلتiرەيك:

تابامىن دەپ جاڭالىق

Iزدەدi ادام، iزدەدi.

Iزدەدi ادام – قامالىپ!

ءۇمiتiن بiر ۇزبەدi.

ءومiر ءسۇردi ءۇن قاتپاي،

ءسوز ايتپادى، جاق اشىپ،

Iزدەپ-iزدەپ تۇك تاپپاي

كەتتi اقىرى اداسىپ!.

مۇنداي باقىتسىز تاعدىر شىنىندا دا ايانىشتى. الايدا بەينەتقورلىق جەمiسسiز قالدىرماق ەمەس. مىسالى، دەموسفەندi ۇلى شەشەن ەتكەن ونىڭ ەڭبەكقورلىعى، نامىسقويلىعى، كۇرەسكەرلiگi دەسەدi. لومونوسوۆ ءوزiنiڭ ساۋاتسىزدىعىن جاسى اسقاننان كەيiن جەڭiپ شىققان. سول سياقتى كۇنi-ءتۇنi كiتاپتان باس الماي وقي بەرگەن، جانكەشتiلiگiمەن الەمگە تانىلعان اتاقتى جازۋشى دجەك لوندوندى جاتقىزامىز. كۇنiنە 200 سوزدەن كەم جازبايتىن ونىڭ ەڭبەكقورلىعىنا تالاس جوق. نوتا جازۋدى تەك جيىرما جاستان اسقاندا ارەڭ يگەرگەن ىزاقور ۆاگنەر دە وسىلاردىڭ ساپىندا.

اتاقتىلاردىڭ بiرازى بالا كەزiندە جانە جاستىق شاعىندا «ساۋاتسىز» دەگەن جاعىمسىز اتتى يەلەنگەن. ماسەلەن، د.ۋاتت، سۆيفت، گاۋسس دارىنسىز، اقپاقۇلاقتار دەپ سانالعان. نيۋتونعا مەكتەپ فيزيكاسى مەن ماتەماتيكاسىن يگەرۋ قيىنعا سوققان. كارل ليننەيدiڭ قولىنان ەتiكشiلiك كەلەدi دەلiنگەن. گەلمگولتس وقۋشى كەزiندە ەكiدەن كوز اشپاعان. چەحوۆ مەكتەپتەگi شىعارمالارىن «ۇشكە» جازعان. ۆولتەر سكوتت تۋرالى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارى «ول اقىلسىز، سول اقىلسىز كۇيiندە قالادى» دەگەندi كەسiپ ايتىپتى. ول ول ما، چارلز دارۆينگە اكەسi «سەنiڭ تەك مىلتىق اتىپ، يت جەتەكتەپ، ەگەۋقۇيرىق ۇستاۋمەن اۋرەلەنۋگە عانا ىنتاڭ بار. سەن ءوزiڭنiڭ جانە وتباسىڭنىڭ سورىسىڭ» دەگەن. الايدا اكەسi قاتەلەسەدi. دارۆيننiڭ ەگەۋقۇيرىق اۋلاپ، يت جەتەكتەۋگە قۇمارلىعى ەۆوليۋتسيا تەورياسىن اشۋعا سەپتiگiن تيگiزبەۋi مۇمكiن ەمەس قوي.

ۇلىلار ۇيiرiمەن جۇرە مە؟

جۇرە كەلە جەتiلگەن دارىنداردىڭ ەڭ زور قاسيەتi – قۇمارلىق، تەمiردەي تەگەۋرiن، تاۋداي تالاپ، تاباندى تالپىنىس. ولار iستەگەندە بارىن سالادى. ولار وزدەرiنiڭ ءتان سىرقاتى مەن جان ازابىن ۇنەمi جاتتىقتىرۋ ارقىلى جەڭiپ وتىرادى، الدانىش قىلادى. جۇرە كەلە جەتiلەتiن دارىنداردا تۋا بiتكەن دارىندارعا ءتان دارقاندىق، اڭعالدىق، ولپى-سولپىلىق بولمايدى. وزiنە-ءوزi بۇلجىماس قاتاڭ تالاپ قويۋى مەن iشكi كۇش-قۋات پەن قۇشتارلىق ولاردى بيiك دارەجەگە كوتەرەدi» دەيدi عۇلاما پسيحولوگتار.

ەندi قابiلەتiمەن دۇنيەنi ءدۇر سiلكiندiرگەندەر تۋرالى ايتساق. قابiلەت – نەگiزi بويعا تۋا بiتەتiن قاسيەت. ۇلكەن iستەر تىندىرۋدا مىقتى قابiلەت ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قابiلەتiمەن ادامداردى تاڭ قالدىرعان پاتشالار از ەمەس. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، يۋلي تسەزار، الەكساندر ماكەدونسكي، پارسى پاتشاسى كير 25000- 30000 سولداتىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسiن تانىعان. شامپولون ون التى جاسىندا پوليگلوت (كوپ تiل بiلەتiن مامان) اتاعىنا يە بولعان دەسەدi. ول جيىرما جىلدان سوڭ ەگيپەت يەروگليفتەرiن سۋدىراتىپ وقي الاتىن دەڭگەيگە جەتكەن. پاسكال، لەيبنيتس، گاۋسس بالا كەزiنەن ماتەماتيكالىق قابiلەتتiلiگiمەن جۇرتتى تاڭ قالدىرعان. اتىشۋلى فەميستوكل گرەك استاناسىنىڭ 20 000 تۇرعىنىن تۇگەل تانىعان. ال سەنەكا بiر-بiرiنە بايلانىسى جوق، بiر رەت قانا ەستiگەن 2000 ءسوزدi قايتالاپ ايتىپ بەرە العان ەكەن. دارىندى ماتەماتيك لەونارد ەيلەر ەسەپتi ساقتاۋدا جۇرتتىڭ ءبارiن تاڭ قالدىرعان. پرەزيدەنت لينكولندi نيۋ-دجەرسي شتاتىندا تۇراتىن بەلگiسiزدەۋ بiر سۋرەتشi سىرتتاي قۇرمەتتەيدi ەكەن. ىنتىق جان پرەزيدەنتتi بiر-اق رەت كورگەن. ول لينكولندi بiرەۋلەر ولتiرگەنiن ەستiگەندە قاسiرەت شەگiپ، ونىڭ سۋرەتiن ويمەن سالىپ، ءوزiن-ءوزi جۇباتقان ەكەن. قابiلەتiنiڭ مىقتىلىعى سونشالىق، مۋزىكانت موتسارت بiر ەستiگەن ۇلكەن دە كۇردەلi پەساسىن قاز-قالپىندا اينىتپاي نوتاعا تۇسiرە العان. كومپوزيتور ا.گلازۋنوۆ مۋزىكالىق تۋىندىلاردىڭ ۇمىت بولعان اۋەندەرiن وپ-وڭاي تاۋىپ الاتىن-دى.

دارىندىلىق تۇقىم قۋالايدى دەسەدi. مىسالى، ي.س.باحتىڭ ءۇرiم-بۇتاعىنان ەلۋ التى مۋزىكانت شىققان، سونىڭ ون التىسى اسقان ونەرپاز. شۆەيتسار ماتەماتيگi بەرنيلليدiڭ تۇقىمىنان ەكi عاسىر بويى 14 iرi عالىم شىعىپتى. تيتسياندار، دارۆيندەر، شتراۋستار، كيۋريلەر اۋلەتiنەن دارىندار كوپ شىققان دەسەدi. بۇل فاكتi جەتكiلiكسiز دەيدi پسيحولوگ عالىمدار. مىسالى، قاراپايىمداردان دا دانالار شىعادى. دانالىق پايدا بولۋ ءۇشiن، اسiرەسە پسيحيكانىڭ وزگەرiسكە ءتۇسۋi قاجەتتi دەپ سانايدى. مۇنى كەزiندە اريستوتەل دە راستاپ كەتكەن. «داڭقتى اقىندار، عۇلامالار، سۋرەتشiلەر بەللەرەفونت سەكiلدi ەپتەپ اقىلىنان اداسقان مەلانحوليكتەر، ميزانتروپتار بولىپ كەلەتiنi ءمالiم. سوكرات، پلاتون، ەمپودوكل تاعى باسقالار تۋرالى دا سونى ايتۋعا بولادى» دەيدi ويشىل. مۇنى دەموكريت تە قوستاي وتىرىپ: «اقىل-ەسi دۇرىس ادامنان نە اقىن، نە دانىشپان شىقپايدى»، – دەگەندi اشىق ايتقان. ال پلاتون: «بiردە-بiر اقىن اقىلىنان اداسپاي وتىرا المايدى. جانە وتكiنشi نارسەدەن ماڭگiلiك يدەيا iزدەگەندەردiڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا دەنi ساۋ ەمەس»، – دەپتi. مۇمكiن كۇلەرسiز، مۇمكiن كiجiنەرسiز. قالاي دەسەك تە اڭگiمەمiزدiڭ بارىسى وسى.

دارىندىلىق تانiندە كەمiستiگi بارلاردان كوبiرەك شىعادى. سەبەبi, قۇداي بiر كەمiستiككە بiر ارتىقشىلىقتى قوسىپ بەرەدi. گاللەر، سۆيفت، ج.ج.رۋسسو، لەناۋ ميزانتروپيامەن اۋىرعان. فيلوسوف، ەكزيستەنتسياليستتەر ا.كاميۋ مەن كەركەگور تۋبەركۋلەز، نيتسشە جۇيكە اۋرۋىنىڭ ازابىن تارتقان. ا.كاميۋ شىعارمالارىنىڭ تۇلابويىنان اۆتوردىڭ ءوز سىرقاتىنىڭ «يiسi» شىعادى. ال نيتسشە ءوزiنiڭ نەۆروتيك ەكەنiن ەڭبەكتەرiندە «مەنمۇندالاتىپ» كورسەتiپ قويادى. اسiرەسە پسيحولوگيالىق ماسەلەلەردە ەموتسياسى، جانايقايى باسىم. لۋيس بورحەس ءومiرiنiڭ ەكiنشi كەزەڭiندە كورسوقىر بولىپ قالعان. اكۋتاگاۆا ريۋنوسكەنiڭ ۇستامالى اۋرۋى بولعان. ميكەلاندجەلو سيكستين كاپەللاسىنىڭ دۋالدارىنا سۋرەتتەر سالىپ، ۇزاق ۋاقىت سارعايا ەڭبەك ەتكەن ەكەن. سونىڭ سالدارىنان سۋرەتشiنiڭ موينى قيسايىپ، جارىمجان بوپ قالادى. بiراق وسىعان بولا ول ۇنجىرعاسىن تۇسiرگەن جوق. تۇلا بويىنداعى كەمiستiكتi تiپتi ەلەمەگەن. ۇلى مۇرات جولىندا ايانباي تەر توگە بەردi. جانتالاسىپ جۇمىس iستەي بەردi. اقىرىندا اسقان ۇلگiدەگi تۋىندى قالدىردى. قايسار، ەرجۇرەك تۇلعا باۋىرجان مومىشۇلىنا اق قار، كوك مۇزدا وپەراتسيا جاسالعانىنان حاباردارسىزدار. دارiگەر دەنەسiن پىشاقپەن كەسiپ جاتقاندا قىڭق ەتiپ، دىبىس شىعارماعان عوي. نەتكەن باتىرلىق! كەيبiر اتاقتىلار جەكە باسىنىڭ قايعىسىن ەلەمەيدi, ال شىعارماشىلىعىنا بiرەۋلەردiڭ تاققان سىنىن ەستiسە شوق بولىپ كۇيەدi. مىسالى، لۋچيو دە لانجەۆالدiڭ اياعىن دارiگەرلەر «جارامسىز» دەپ تاۋىپ، كەسiپ جاتقاندا كادiمگiدەي تۇك بولماعانداي كۇلiپ-ىرجيىپ، سالتانات سارايىندا وتىرعانداي جايباراقات سىڭاي تانىتىپتى. ال بiر سىنشىنىڭ قاتتى سىنىن ەستiگەندە كوتەرە الماي قالىپ، تۇلا بويى تiتiركەنiپ، قاتتى قايعىرعان ەكەن. سول سەكiلدi دالامبەر بولماشى سىندى ەستiگەندە كوز جاسقا ەرiك بەرگەن.

دارىندىلىق توپىراعىنا تارتىپ تۋادى. ەگيپەتتە عىلىم مەن ونەردiڭ قالاي پايدا بولعانى جايلى پiكiرلەر تاسقىنى تولاسسىز. ەگيپەتتiكتەر ءوز-وزiمەن تۇيىقتالىپ كۇن كەشكەن، بىلايشا ايتقاندا، قاراڭعى حالىق بولعان. سوعان قاراماستان، ەشبiر ەلدiڭ مادەنيەتiندە جوق، قايتالانباس ۇلگiمەن حرام، ۇڭگiر، پيراميدالارىمەن جاساپ كەلەدi. بiر عاجابى، گرەكتەردiڭ وتانىندا ەمەس، ەۋروپا مەن اقش-تىڭ قۇنارلى توپىراعىندا ەمەس، مۇحيتتىڭ جاعاسىندا ەمەس، قۇم-شولەيت پەن جارتاستاردىڭ قاق ورتاسىندا دامىدى. وزگەلەر جەر وڭدەيدi, ەگiن-ەگiپ، باۋ-باقشاسىن كۇتiپ-باپتايدى، مال باعىپ ءومiر وتكiزەدi, ال ەگيپەتتiكتەر بۇكiل ءومiرiن ونەر مەن عىلىم اشۋعا جۇمسادى. بار قىزىعۋشىلىعى – ەسكەرتكiشتەر تۇرعىزۋ. وي مەن قول ەڭبەگiن ادەمi ۇشتاستىرا بiلدi. ارينە، قولى بوستىقتىڭ دا پايداسى تيدi. اقىرىندا جەر-جاھاندى دۇرiلدەتتi. ولاردىڭ ونەرتاپقىشتىعى سول، توپىراعىنا بەرمەگەن قازىنا-بايلىقتى قۇداي ولاردىڭ ميىنا سىيلاعان. بۇگiندە الىپ پيراميدالارىنىڭ ارقاسىندا ءوز كۇندەرiن وزدەرi كورiپ وتىر. وڭتۇستiكتiڭ سوزاق ءوڭiرi «كiشكەنتاي ەگيپەت»، ونەرتاپقىشتار ورداسى دەۋگە لايىق. سارى دالانىڭ تابيعاتىنا تارتىپ تۋعاندىقتان با، الدە دالانىڭ جالاڭاش توپىراعىنىڭ سيقىرى بار ما، ايتەۋiر، سوزاقتان شىققان ەكiنiڭ بiرi – تالانت، دارىن. ەكiنiڭ بiرi – بويىنا بiرنەشە ونەردi سىيدىرعان بەساسپاپ. اتتەڭ، دۇرىس تاربيەلەي الماي ءجۇرمiز. ايتپەسە، ارقايسىسىنىڭ باسىندا بiر-بiر «پيراميدا» پiسiپ جاتىر دەسەم ارتىق ايتقانىم ەمەس.

P.S. عالىمدار ايتادى، جالپى ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتiن نارسە جوق. تالپىنساڭ ۆۋندەركيند بولۋ دا، پوليگلوت بولۋ دا ءوز قولىڭدا. دارىندىلىقتى قالىپتاستىرۋعا بولادى. وي ەڭبەگiمەن جيi شۇعىلدانساڭ، دانىشپاندىقتىڭ دا اۋىلى الىس ەمەس. كانادالىق پاتوفيزيولوگ گ.سەلە: «اتوم يادروسىندا قانشا فيزيكالىق ەنەرگيا بولسا، ادام ميىندا دا سونشا وي ەنەرگيا بار»، – دەيدi. ادام ميىنىڭ قىزمەتi شەكسiز-شەتسiز. ەگەر ميدىڭ مۇمكiندiكتەرiن ەڭ بولماعاندا جارىم-جارتىلاي جۇزەگە اسىرسا، ادام ۇلتتىق كiتاپحاناداعى بار كiتاپتى وقىپ تاۋىسىپ، ءبارiن ەستە ساقتاي الادى ەكەن.

(«جاس قازاق»، №30, 2008)