شىعىسقا تارتقان جۇردەك پويىز توقتاماسىن دەسەك

باسى: https://abai.kz/post/170001  

1995 جىلعى 15 ماۋسىمدا پرەزيدەنتتىڭ N 2331 جارلىعىمەن قحر-مەن اراداعى شەكارا ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلدى. كەرەمەت! قىتاي بەيۇكىمەتتىك ينتەرنەت تەكشەسىنىڭ حابارلاۋىنشا، 1100 شارشى شاقىرىم جەردى قازاقستاننان قايتارىپ الىپتى. الايدا «اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى» بىرەۋلەر مۇنى تىم از، «1864 جىلى رەسەي زورلىقپەن باسىپ العان 440 000 شارشى شاقىرىم جەردىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا» دەيدى. باتار كۇننىڭ السىرەگەن ساعىمىنداي الىستان بىزگە ءالسىن-ءالسىن قول بۇلعاپ، «قازاقتار سەندەر دايىن تاماققا تىك قاسىق» بولدىڭدار، كەڭەستىڭ قۇلاعانى سەندەردى عانا جارىلقاپتى دەيدى. 

«جوڭعار جەرى تۇتاس بىزدىكى!»

«بالقاش داۋىنىڭ» باسى چيانلون پاتشا (1711-1799 جج) 1755 جىلى جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان سوڭ بىرنەشە رەت قايتالاعان ءسوزى: «جوڭعاردىڭ ەسكى جۇرتى بارلىعى ەندى ۇلى چيڭ اۋلەتىنە قاراستى!». ىلە-شالا جاڭا ءوڭىردى يگەرۋ ءۇشىن فۋحەن باستاعان ليۋ توڭشۋن مەن حە گۋوزوڭ قوستاعان جۇمىس توبىن باتىسقا اتتاندىرىپ، جاعرافيالىق كەسكىنىن كارتاعا ءتۇسىرىپ، ەلىن قاعاز بەتىنە قوندىرادى. 1756 جىلى 21 ناۋرىزدا فەليكس دە روشا (1713-1781), دجوزەف دەسپينيا (1722-1788) جانە اۆگۋستين گاللەرشتەين (1703-1704) ت.ب. ميسسيونەرلەر دە توپقا تارتىلادى. ناتيجەسىندە 1770 جىلى «13 باعىنالى چيانلون كارتاسى» (《乾隆十三排图》), «پاتشا بەكىتكەن جوڭعاردى جويۋ تاريحى» (《钦定平定准噶尔方略》) جانە «پاتشا بەكىتكەن باتىس ءوڭىرىنىڭ كارتامەن تولىقتىرىلعان تاريحى» (《钦定皇舆西域图志》) دەگەن ءۇش كەسەك ەڭبەك جارىق كورەدى.

ەڭبەكتەردە قازاقستاننىڭ جەتىسۋ اۋماعىن «تولىق زەرتتەي» كەلە «تاعى ءبىر سىلەمى ىلە وزەنىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان باتىسقا قاراي سوزىلىپ، تۇزدى كولدىڭ تەرىسكەيىن وراپ، سولتۇستىك-باتىسقا قاراي شۋ وزەنىنە تيگەن; وسى ورىننىڭ وڭتۇستىگىندە تاعى ءبىر تاۋ بار، ول دا سولتۇستىك-باتىس باعىتىمەن تالاس وزەنىنىڭ وڭ جاعىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي سوزىلادى. وسى جەرلەردىڭ بارلىعى ەرتەدە جوڭعارعا قاراستى بولعان» دەپ جازادى. اۆتوردىڭ جازۋىنا سەنسەك، «سولتۇستىكتە ءۇرجار جەرىنەن باستاۋ الىپ تۇستىكتەگى تالاس وزەنىنىڭ تومەنگى اڭعارىنا دەيىنگى كەڭ دالادا جوڭعاردىڭ ەكەمىڭات 伊克明阿特،  ەركەتى 额尔克腾، بۋعۇس布库斯، گۋربان-نويات 库本诺雅特، دوعلات، دوربەت ت.ب. رۋ-تايپالار قونىستانىپتى. ال اتالعان اۋماقتا قازاقتاردىڭ قاراسى كورىنبەيدى.

بۇل دەرەكتەردەن ءۇش قورىتىندى شىعادى. ءبىرىنشىسى، قازاقتار ءۇش لوكاتسيادان كورىنەدى – اياگوز وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنان گۋربان-شار (كوكپەكتى اۋدانى) وزەنىنە دەيىنگى ارالىقتا; الاكولدىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان جار (斋) جەرىندە; سونداي-اق تالاس وزەننىڭ تومەنگى اعىسىنان تاشكەنتكە دەيىنگى ارالىقتا. ەكىنشىسى، جەتىسۋ جەرىن موڭعول تىلىندەگى جەر اتاۋلارى مەن قازاقشا توپونيمدەردىڭ – قاراتال مەن الماتى – ارالاس بولۋى ءارى وڭ قانات قازاقتار (ۇلى ءجۇز قازاقتار) تالاستان تاشكەنتكە دەيىنگى ارالىقتى قونىستانۋى. ءۇشىنشىسى، بۇل كارتالارداعى توپونيمدەردىڭ ورىندارىن ورەسكەل اۋىستىرىپ تاستاعان. دەمەك چيڭ اۋلەتىنىڭ بارلىق جۇيكەسى توزعان شەندىلەرگە ۇقساس بۇل «كارتوگرافتار مەن تاريحشىلار» دىتتەگەن جەرلەرىنە جەتپەي-اق جەرلەردىڭ سىرتىنان تون پىشكەن. مىسالى، جەتىسۋدىڭ ءبىر تارماعى ايگىلى قاراتال وزەنىن بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىنە اپارىپ قويسا، گۋربان-الماتۋدى ء(ۇش الماتى وزەنىن) كۇرتى وزەنىنىڭ (قازىرگى قاراساي جانە جامبىل اۋداندارىمەن اققان) شىعىسىنا اپارىپ قويعان، ءتىپتى ەرتىس وزەنىنىڭ تارباعاتاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىنە ورنالاستىرۋىن قالاي تۇسىنەمىز. ونداي بولسا، پاتشا ايتتى - ءبىز دالەلدەدىك: «جوڭعارلار بالقاشتىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيىنگى جەرلەردە تۇرعان ەكەن».

تەك ونىڭ «شيكىلىگى» ەشكىمنىڭ باسىن اۋىرتپايدى. ايماقتاعى قازاق پەن موڭعول تىلىندەگى ءتوپونيمداردىڭ ارالاس-قۇرالاس بولۋى جەردىڭ يەسى قازاقتار بولعانىن ايتسا، 1755 جىلى «ابىلاي حان باستاعان قازاق جاۋىنگەرلەرى قالماقتىڭ ىلەدەگى ورداسىن باسىپ الۋعا سۋىت كەلە جاتىر ەكەن دەگەن حابارعا تىكسىنە قاراعان چيڭ اسكەرىنىڭ دالا قولباسشىلارى ۇرىمشىدەن بەرى قاراي ءجۇرىس جىلدامدىلىعىن ەسەلەي تۇسكەنى بار. دەمەك قازاقتاردىڭ قاتىسۋىنسىز جوڭعار حاندىعى جالعىز چيڭ اۋلەتى قانداي يمپەريالىق كۇش-قۋاتى بولسا دا، قۇلاتىپ الماس ەدى. بۇل ەپيزود تا چيڭ تاريحىنا كىرمەي قالىپ، سىرتقى ەلگە جوڭعاردى قۇتتى چيڭ اسكەرى جالعىز جەڭگەندەي بولادى.

ابىلاي حاننىڭ اتىشۋلى «حاتى»

1757 جىلى قۇتتىباي مەن اقتايلاق (اتالاي) قاتارلى 11 ادام بەيجىڭگە جەتىپ، ابىلاي حاننىڭ «حاتىن» پاتشاعا تابىس ەتەدى. كەيىن قىتاي تاريحشىلارى ونى مانچيڭ ارحيۆىنەن شىعارىپ الىپ، «چيڭ يمپەرياسى بيلىگىنىڭ قازاق دالاسىنا ورناۋىن تايعا تاڭبا باسقانداي سالماقتى دالەلى» رەتىندە كورسەتەدى. تەك وتاندىق تاريحشى باقىت ەجەنحانۇلىنىڭ ىجداعاتتى ىزدەنىسى ارقاسىندا  بۇل «حاتقا» قايتا قاراۋعا تولىق مۇمكىندىك الدىق. تاريحشى بەيجىڭ مۇراعاتىنان حاتتىڭ تۇپكى نۇسقاسىن شاڭ باسقان ارحيۆتەن تاۋىپ الىپ، وعان  عىلىمي ساراپتاما جاساپ، تاريح سالاسىندا سەنساتسيا جاسادى. (ەجەنحانۇلى، ب. «ابىلاي حاننىڭ تسين پاتشالىق ورداسىنا جولداعان تۇڭعىش حاتى جانە ودان تۋىنداعان تاريحي ماسەلە». يزۆەستيا نان رك. سەريا وبششەستۆەننىح ناۋك، 2010. No 2. cc 22-27).

ونداي بولسا، ەجەنحانۇلىنىڭ ىزىمەن قاراپ كورسەك.  ەسىلدىڭ جاعاسىنان بەيجىڭگە اتتانعان قۇتتىباي مەن اقتايلاقتار اۋەلى ءۇرجار جەرىن جاستانىپ جاتقان ءامىرسانانىڭ ارتىنا تۇسكەن چيڭ قولباسشىلارى دجاوحۋي مەن فۋدە-عا جولىعىپتى. سول جەردە ولار ابىلاي حاننىڭ حاتىن كوشىرىپ الىپ پاتشاعا پوشتامەن جىلدام جولداپ جىبەرەدى. ەكى شەندىگە قوش ايتقان ەلشىلەر ەندى ۇرىمشىگە جاقىنداعاندا الدارىنان جىڭگەري اتتى ۇلىق شىعىپ ولاردى قارسالىپ، قوناعاسىن بەردى. سول كەزدە ول دا «حاتتى» كوشىرىپ الىپ تود جازۋىنان مانجۋ تىلىنە اۋدارتادى. كەيىن ۇرىمشىگە اتباسىن تىرەگەن كىشى ءجۇز حان-سۇلتاندارىنىڭ ەلشىلەرىن كۇتىپ الاعاندا جىڭگەري بەيجيڭگە بۇل تۋرالى حابار جەتكىزەدى، سول كەزدە ابىلاي حاننىڭ حاتىن دا بىرگە سالىپ جىبەرەتىن وقسايدى. ناتيجەسىندە ورتالىق كانتسەليارداعى حاتشىلار دجاوحۋي-فۋدە جىبەرگەن نۇسقانىڭ مازمۇنى جاعىنان ءسال «جاعىمدىراق» تەپ، سول نەگىزدە قىتاي تىلىنە تارجىمەن ەتكەن. قىتاي تىلىندەگى نۇسقاعا ءداستۇرلى ساراي ۇلگىسىنە سالعاندا «حات» ەندى باسقاشا باعىتتا سايراپ شىقتى. ول ءۇشىن ەجەنحانۇلىنىڭ ماقاداسىنا دەم قويىپ «حاتتىڭ» تۇپكى نۇسقاسىنا نازار اۋدارساق:

دجاوحۋي-فۋدە نۇسقاسىنداعى «بىزگە لاۋازىم تيتۋل سىيلاسا» دەگەن سويلەمگە ەجەنحانۇلى كۇمانمەن قاراپ، قازاق حاندىعىن ءوزىننىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جانە يەرارحيالىق جۇيەلەرىن تولىق ساقتاپ قالۋ ءۇشىن چيڭ اۋلەتىنەن ەشقانداي مانساپتى دامەتپەيدى، بۇل جولداعى ەكى قولباسشىنىڭ قول تاڭباسى دەيدى. ەجەنحانۇلىنىڭ تۇجىرىمىمەن كەلىسە وتىرىپ، ابىلاي حان بۇل سويلەمدى حاتقا قوسپايتىن سەبەبىن مىنا ءۇش شىندىقپەن تۇسىندىرەمىز.

بىرىنشىدەن، 1756-1757 جىلى چيڭ اسكەرىمەن ەكى-ءۇش رەت ءتوس قاعىستىرىپ العان ابىلاي حان مەن ونىڭ سەرىكتەستەرى قوناقتارعا جىعىلا جابىسۋدىڭ رەتى كەلمەگەن. ايتپەسە چيڭ ۇلىقتارىنىڭ قايتالاپ سالعان قولعالارىنا جۇگىرىپ ءجۇرىپ قولدارىنداعى «قاراقشى» ءامىرسانانى تۇتقىنداپ بەرەر ەدى.

ەكىنشىدەن، سونشاما تەبىرەنە چيانلونعا حات جازسا ابىلاي حان قالاي دا بەيجىڭگە ات باسىن تىرەپ، پاتشانىڭ قولىنان سۇيەر ەدى عوي. ونداي دەرەكتەر جوق.

ۇشىنشىدەن، ءمانچيڭنىڭ مانسابىنان گورى قازاقتارعا شىعىستان جەر الىپ، جايىلىمدى كەڭەيتۋ حانعا وزەكتى بولىپ تۇرعان.

ونداي بولسا، دجاوحۋي مەن ونىڭ سەرىگى نەگە پاتشادان قازاقتارعا مانساپ بەرۋدى ابىلايدىڭ قولىمەن سۇرايدى؟ قىتاي تاريحىندا جالاقى مەن بايلىق، داڭق مانساپپەن بىرگە جۇرەدى. بۇل ەكەۋى ءبىر تاسپەن ەكى قويان اتۋدى ءجون كورىپتى: ابىلايدىڭ اۋزىن بايلىقپەن مايلاپ، تەزدەتىپ «قاراقشىنى» قولعا ءتۇسىرىپ، باستارىنان پاتشانىڭ قاھارىن الىپ تاستاسا، جوڭعار حاندىعىن تۇبەگەيلى قۇلاتقان قولباسشى رەتىندە ماراپاتتالىپ، مانساپتىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلەر ەدى، ءتىپتى تاريحتا كىم بولىپ قالاتىندارىن دا ۇمىتپاعان.

ال «حاتتىڭ» ورتالىق كانتسەلياريادان شىققان قىتايشا نۇسقاسىنا قاراڭىزدار:

«مەن قازاقتىڭ باعىنىشتى، ەلەۋسىز حانى ابىلاي، ۇلى قىتاي پاتشاسىنا قۇرمەتپەن حات جولدايمىن. اتا-بابام ەسىم حان مەن جاڭگىر حاننان بەرى ءبىز قىتاي وركەنيەتىنەن تاربيە المادىق. بۇگىن ۇلى پاتشانىڭ جارلىعىمەن الىستاعى تايپا دەڭگەيىندە كۇن كورىپ وتىرعان بىزگە شاپاعاتى ءتيىپ، پاقىرىڭىز مەن جانە وعان قاراستى ەل تەگىس شات-شادىمان، پاتشانىڭ مەيىرىمىنە العىس  ايتۋدامىز! پاقىرىڭىز مەن، ابىلاي، بارشا قازاقتى جەتەكتەپ وراسان وزىق وركەنيەتتەرىڭىزدىڭ قۇشاعىنا كىرىپ, قىتايدىڭ ماڭگى-باقي الباتۋى (پاقىرى) بولامىز! مويىنسۇنعىش پاقىرىڭىز ۇلى قىتاي پاتشاسىنا بۇل تىلەگىمدى قابىلداي كور دەپ تىلەپ، وتە مۇقياتتىقپەن 7 ەل اعاسى مەن 11 اتقوشىدارىن وسى حاتىمدى كوتەرتىپ، اتتاندىردىم. سىزگە اماندىق تىلەپ، تاعى تۇلپار تارتتىم. حاتتى جونەلتتىم».

مىنە، ابىلاي حانىڭ «حاتىنىڭ» باسىنان وتكىزگەن تاۋقىمەتى. ال كەي تاريحشىلار ابىلاي حاننىڭ اتتاقتى «حاتىنان» كەيىن قازاقتار بوداندىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە بەيجىڭگە «تارتۋ-تارالعى» جاساپ، «شەن-شەكپەن» بەرۋدە الدىنا جان سالماعان دەگەن تۇجىرىمعا دا جاۋاپ بەرە كەتكەن ءجون بولار.

«بوداندىقتىڭ بوداۋىن» كوتەرگەن قازاق ەلشىلەرى

1757-1830 جىلى ارالىعىندا ءۇش ءجۇز قازاقتارىنان 33 رەت دەلەگاتسيا بەيجىڭگە بارىپ قايتىپتى. ولار كوبىندە موڭعوليانىڭ بۇلعىن مەن ۋلاستاي جەرلەرىن باسىپ قىتاي رەحە قالاسىنا جەتىپ، پاتشانىڭ قابىلداۋىندا بولعان ەكەن. الدىعا ءبىراز جىلقىسىن سالىپ ايداپ، قايتار كەزدەرىندە مول سىيلىق – ايداھار ورنەكتى پارشا، تورعىن، جىبەك، داماسك (جۇقا جىبەك), ىدىس-اياقتار، تاجىلىك اسىلتاس، تاجىلىك قاۋىرسىن قاناتى، ءتاج، شەپكەن، دارەجەلىك مونشاق، اق كۇمىس الىپ، ورالىپتى. الىس ساپاردان ورالعانداردىڭ تامىلجىتا ايتقان اڭگىمەلەرى حالىقتىڭ قۇلقىن وياتتىپ، ءتىپتى جالعان «ەلشىلەردىڭ» قاراسى دا كورىنىپ قالدى. ونى سەزىپ قويعان چيانلوڭ ىلە ساردارى (伊犁将军) ميڭرۋيگە دەرەۋ سوگىس جاريالاپ: «كەلەمىن دەگەن قازاقتاردى ءبارىن بەرى قاراي قويا بەرۋدىڭ نە قاجەتى بار!» «مالدارىن ال دا، اقشاسىن ۇستات. اڭداعى جەردەن قايتارىپ جىبەر!» پاتشا قايدان ءبىلسىن پاراعا ابتەن تويعان «ساردارى» ءالى دە قانشا دەلەگاتسياعا «جولدارىڭىز بولسىن!» دەگەنى.

سۇيتسەك قازاقتاردىڭ «تارتۋ-تارالعى» جوسىنى بارلىق ەلدىڭ تاريحىندا ورىن العان قۇبىلىس بولىپ شىقتى. قىتاي تاريحىنداعى «تارتۋ-تارالعى جۇيەسىن» (“tribute system”) ارنايى تەرەڭىنەن زەرتتەگەن دجون كينگ فەربانك بەن تەڭ ءسسۇ-يۋ ۇزىن ماقالاسىندا بۇل ءداستۇردى ريم يمپەرياسىنىڭ شەكاراسىنداعى «ۆارۆارلاردىڭ قۋلىعىنان» باستاۋ العان دەپ جازادى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 166 جىلىندا مارك اۆرەليدىڭ ەلشىلەرىمىز دەپ كاتتيگاراعا جەتكەن كوپەستەر دە ريم پاتشاسىنىڭ «باتاسىن الامىز» دەپ استاناعا جول تارتقان ەكەن. بەرتىن كەلە، 1502 جىلى قىتايدىڭ باتىسىنداعى كانسۋ ايماعى ارقىلى بەيجىڭگە ميڭ پاتشاعا سالەم سالۋعا 150-دەن استام ادامدىق «دەلەگەتسيا» وزدەرىن سول ولكەنىڭ تۇتىعىنا باتىستاعى بەلگىلى ءبىر ۆاننان كەلە جاتقانىن حابارلاپ، الدىعا تارتا بەرۋگە رۇقسات سۇرايدى. 1604 جىلى ورتا ازيانى كەسىپ وتكەن يەزۋيت بەنەديكت دە گوەز كەرۋەن كوپەستەرىنىڭ وزدەرىن ءبىر بيلىكتىڭ جىبەرگەن ەلشىسى رەتىندە تانىستىرۋعا تىرىسىپ، ءارى وتىرىك حاتتى قالاي جاساپ العاندارىن دا ايتىپ بەرىپتى. وسى قۇبىلىسقا تەرڭىنەن ۇڭىلگەن ەكى تاريحشى ماقالالارىن قورىتىندىلاپ، بىلاي دەپ جازادى:

1) تارتۋ-تارالعى ەرتەدەگى قىتايلاردىڭ بەدەلىن اسىرۋدىڭ تابيعي كورىنىسى

2) ونى قىتاي بيلەۋشىلەرى وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتتارى ءۇشىن پايدالانعان

3) شىندىعىندا ونىڭ كوممەرتسيالىق ماڭىزى تىم زور بولدى

4) ول قىتايدىڭ حالىقارالىق قاتىناسى ءۇشىن باستى ءرولدى اتقاردى.

ءحى-ءحىى عاسىرلاردا قىتاي شەتەل باسقىنشىلارىنان ارىلۋ ءۇشىن نەوكونفۋتسيلىك ءپالساپا نەگىزىندە جاساعان جاڭا دوگما رەتىندە قارايدى. قىتاي تەك ءوزىن شەتەلدەن وقشاۋلاۋ ارقىلى عانا ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قول جەتكىزەدى. ال قازاقتار ءۇشىن چيڭ اۋەلەتىنە «تارتۋ-تارالعى» جاساۋ ەكى ماسەلەنى كوزدەگەن: 1) اتا-مەكەنگە ورالۋعا رۇقسات الۋ; 2) جىبەك ساۋداسىن جولعا قويۋ (تولىعىراق وسى اۆتوردىڭ ماقالاسىندا: «پروفەسسور سۋ بەيحاي زەرتتەۋلەرى جانە كسرو «بالقاش ماسەلەسىنە» قايتا ورالۋ» / قازاقستاننىڭ شىعىستانۋ عىلىمي جۋرنالى No2, 2022, 80-92 بب.)

ءتۇيىن

«قىرعي-قاباق سوعىستىڭ» ستەرەوتيپتىك كوزقاراسىنا قوش ايتامىز دەپ ءجۇرىپ، ەندى «سينوفوبيا» ءۇردىسىن قۇشاقتاپ قالمايىق. مەملەكەت دەڭگەيىندەگى «ستراتەگيالىق باعدارلاما» قابىلداۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. سەبەبى «ەسەپتى دوس ايىرىلماس دوس» دەگەن ءسوز بار. ونداي بولسا 2023 جىلى 17 ماۋسىمدا پرەزيدەنتىمىزدىڭ سويلەگەن سوزىندە شەكارادا ورنالاسقان قاتونقاراعاي, مارقاكول مەن ماقانشى ءۇش اۋداننىڭ قالپىنا كەلۋى وسىنىڭ ءبىر نىعىز قادامى دەپ بىلسەك، يدەولوگيادا «ستراتەگيالىق باعدارلامانىڭ» ءبىر بۇتاعى XVIII عاسىر قازاق-قىتاي قاتىناسىنىڭ شىندىعىن اشۋدا جاتىر. وسى ورايدا بەيجىڭ مۇراعاتتارىندا ساقتالعان قازاققا قاتىستى جازبالاردى، اسىرەسە ماجۋ تىلىندەگى قۇجاتتاردى جيناۋ مەن رەتتەۋ وتە وزەكتى ماسەلە بولىپ تۇر.

ونداي بولسا باقىت ەجەنحانۇلىنىڭ ەرەن ەڭبەگىن باعالاپ، مەملەكەت تاراپىنان قاراجات جاعىنان قولداپ، الىستاعى دەرەكتەردى ەلىمىزگە «التىن كوپىرمەن» بارىپ الىپ قايتايىق!

(ەكىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى)

جىگەر ءجانابىل

الماتى – New vision

Abai.kz