اباي وبلىسىنداعى بورودۋليحا اۋداندىق قارباي مەشىتى يمامى ءارىپجان قوجانۇلىمەن جۇزدەسىپ، ەلىمىزدەگى ءدىن سالاسىنداعى ساياساتتى، قوعامدىق ءھام ۇلتارالىق كەلىسىم ماسەلەلەرى توڭىرەگىندەگى ساۋالدارىمىزدى قويعان ەدىك. ەندى سونى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– ءدىن سالاسىنداعى ساياساتتى، قوعامدىق جانە ۇلتارالىق كەلىسىم جايلى ءسوز ەتسەڭىز؟

– حالقىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرى يسلام قۇندىقتارىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. ءتىپتى مادەنيەت دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى – ءدىننىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى. سوندىقتان قازىر اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ كۇرت دامۋى ءجۇرىپ جاتقان شاقتا مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني دامۋى زور ماڭىزى بار ءتول ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى تەڭىزدەن مارجان تەرگەندەي تەرەڭنەن قوپارىپ زەرتتەگەنىمىز ءلازىم.

بۇگىندەرى يسلام ءبىزدىڭ رۋحاني دامۋىمىزعا زور سەرپىلىس بەرەتىن كۇش بولىپ تابىلادى. ەىلىمىزدە ءداستۇرلى يسلامنىڭ تارالۋى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ وبلىستىق بولىمشەلەرى كومەگىمەن جاماعاتقا جول تارتۋدا.

قازاقستان ءوز ەگەمەندىگىن الماي تۇرعان 1990 جىلدارى قمدب ءوز الدىنا جەكە ءدىني بىرلەستىك بولىپ قۇرىلعانتىن. الەمدە سۇنيتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى حانافيت مازحابىن ۇستانادى. وسى حانافيت مازحابىن ۇستانۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى يمام ماتۋريدي ءدىني ۇستانىمعا قاتىستى جۇيەلەگەن اكيداعا دەن قويادى. ماتۋريد مەكتەبىنىڭ ءبىرتۇتاس ىلىمدىك جۇيەسى تۇركى حالىقتارى اراسىندا، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلدەگى بارشا مۇسىلماندار اراسىندا ورنىققان.

قانشاما عاسىردان بەرى حالقىمىز ءوز مادەنيەتىن يمام ءابۋ حانيفا مازحابىمەن بايىقتىرىپ، يمان كەلتىرۋگە قاتىستى قۇران كارىم مەن سۋنناعا نەگىزدەلگەن يمام ماتۋريدي مەكتەبى ىلىمىنە دەن قويىپ كەلەدى. ءابۋ حانيفا مازحابى ۇلتىمزدىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى بىتە قايناسىپ، ءداستۇر مەن سالتىمىزعا كىرىگىپ كەتكەن. بۇل ءدىني مەكتەپتىڭ ءتۇپ تامىرى ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدا جاتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءابۋ حانيفا مازحابى دەگەنىمىز بۇل – قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ التىن دىڭگەگى.

ەلىمىز ەگەمەندىك العان كەزدەن باستاپ، مەشىتتەر مەن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر قالپىنا كەلتىرىلىپ، جاڭادان مەشىتتەر سالىنىپ، مەدىرەسەلەر اشىلا باستادى. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە 2500 اسا مەشىت جاماعاتتى يمانعا جىعىلتۋدا.

وسىدان 22 جىل بۇرىن الماتىدا يسلام مادەنيەتىنىڭ شامشىراعى مىسرلىق «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتى اشىلىپ، اراب ءتىلى ۇستازدارىن، يسلامتانۋشىلار مەن جوعارى بىلىكتى يمامدار دايىنداپ شىعۋدى جولعا قويدى. قازىر ەلىمىزدە 10 اسا مەدىرەسە شاكىرتتەرگە ءبىلىم نۇرىن شاشۋدا.

2005 جىلى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى 22 ناۋرىزدا استانادا ەڭ ءىرى مەشىت «نۇر استانا» اشىلدى. 10 مىڭ ادام ءبىر مەزەت يمانعا جىعىلاتىن «نۇر استانا» مەشىتىن قاتار مەملەكەتىنىڭ ءامىرى شەيح حاماد بين حاليفا ءال-ءتانيدىڭ قايتارىمسىز سىي رەتىندە بولگەن قارجىسىنا تۇرعىزىلىپ، مەشىتتىڭ جوباسىن ليۆاندىق ساۋلەتشى چارلز حافيزا جاساسا، قۇرىلىسىنىڭ باس مەردىگەرى – تۇركيانىڭ «پاسينەر» كومپانياسى بولدى.

استانا قالاسىنداعى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم، تاۋەلسىزدىك سارايلارى مەن «قازاق ەلى» مونۋمەنتى سىندى ايبىندى نىساندارمەن ىرگەلەس ورنالاسقان 13 گا. جەردى الىپ جاتقان، ءبىر مەزەتتە 5 مىڭعا جۋىق ادام مىناجەت ەتە الاتىن  ازىرەت سۇلتان مەشىتى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ويۋ-ورنەكتەرى مەن ۇلتتىق ناقىشتاعى ساندىك ەلەمەنتتەرى قولدانىلا وتىرىپ، كلاسسيكالىق يسلام ۇلگىسىندە ورىندالىپ، 2012 جىل اشىلدى.

ەگەردە ادامزات تاريحىن الىپ قارايتىن بولساق، مادەنيەت اياق استىنان پايدا بولا سالعان جوق. بارشا مادەنيەتتىڭ وزەگىندە ءدىني نانىم-سەنىم جاتىر. سوندىقتان ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن الەۋمەتتىك ومىرىندە يسلامنىڭ الاتىن ورنى ەرەك، سەنىمدى تۇردە ايتارىم، يسلام قازاقتىڭ رۋحاني مۇراسىنىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلادى.

يسلام حريستيان، بۋدديزم جانە باسقا دىندەرمەن بىرگە الەمدىك كونفەسسيا بولىپ تابىلادى. ەلىمىز پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءار جىلدارى باق بەتتەرىندەگى سۇحباتتارىنداعى ءدىن تۋرالى ايتقان وي-پىكىرلەرىنە دەن قويار بولساق:  «مەن اتەيست ەمەسپىن. قۇدايدىڭ بار ەكەنىنە سەنەمىن. ارينە، مەن مۇسىلمانمىن» دەپ ءبارىمىزدىڭ ويىمىزداعى ءسوزدى العا تارتادى. نەمەسە «يسلامنىڭ گۋمانيستىك يدەالدارى ەلىمىزدەگى بەرەكە مەن بىرلىكتى، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى نىعايتۋ ءۇشىن ماڭىزدى ءرول اتقارادى» دەپ كوكەيىمىزدە جۇرگەن پىكىردى العا تارتادى.

بىرقاتار ەلدەردە يسلام رەسمي مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالانعان. مۇسىلماندار كوپ تۇراتىن مەملەكەتتە دىنگە سەنۋشى جاماعات ءوز ءومىرىن سۋننا مەن شاريعاتپەن بايلانىستىرىپ تىرشىلىك كەشۋدە. سۋننا دەگەنىمىز – پايعامبارىمىزدىڭ مۇحاممەت ءومىرىن قاستەر تۇتۋى. شاريعات دەگەنىمىز – قۇران كارىمدەگى ءبىز تۇتىناتىن ۇستانىم. ەلىمىز وسى تۇرعىدان العاندا يسلام الەمىمەن تاريحي، گەوگرافيالىق، ساياسي جانە رۋحاني بايلانىستىلىقتاعى ونىڭ قۇرامداس  ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلادى. سلواي بولا تۇرسا دا، ءبىز ءداستۇرلى يسلاممەن ەمەس، ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ەلىمىزدىڭ دامۋىنىڭ سارا جولى بەلگىلەنىپ، سونىڭ سونى سۇرلەۋىمەن العا باسۋدامىز. ويتكەنى، بىزدە ءدىن مەملەكەتتەن اجراتىلعان. يسلام تەك ءبىر عانا قازاقتىڭ ەمەس، بارشا ورتالىقازيا حالىقتارىنىڭ ەتنوكونفەسسيونالدىق بىرەگەيلىگىن تانىتاتىن تاريحي مۇراسى بولىپ سانالادى. ءبىز پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ كۇيرەۋىنە بايلانىستى ءدىني قايتا ورلەۋ داۋىرىندە، سونىمەن قاتار الەمدىك داعدىرىس داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىز قانشالىقتى دەڭگەيدە يسلام الەمىنىڭ بولشەگى بولىپ تابىلامىز؟ بۇل ساۋال كوپقىرلى. بىردەن جاۋاپ بەرۋدىڭ ءوزى قيىننىڭ قيىنى.

– جالپىۇلتتىق بىرلىكتىڭ قازاقستاندىق مودەلىن جانە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قىزمەتىنە ءدىني تۇرعىدان قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– ەلىمىز پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءدىن تۋرالى ايتقان مىنا ءبىر پىكىرى: «حالىقارالىق تەرروريزم مەن زورلىق-زومبىلىق ەكسترەميزمى بۇگىنگى تاڭدا جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ءۇشىن اسا كۇردەلى سىن-تەگەۋرىندەردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ وتىر. ءدىني ليدەرلەر كەڭەسى الەمدىك ساياسي كوشباسشىلارعا ىقپال ەتە وتىرىپ، الەمدىك ساياساتتاعى قاراما-قايشىلىقتى رەتتەي الار ەدى» دەگەنى بىزگە وي سالۋى كەرەك.

قالاي دەسەك تە، ءدىن قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك دامۋىندا عانا ەمەس، سونداي-اق ونىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن دە ماڭىزدى ءرول وينايدى. وسىنى دۇرىس تۇسىنە بىلگەن ەل بيلىگى ءدىني بىرلەستىكتەرگە قاتىستى قاتۋ قاباق تانىتپاي، ولارمەن ءتىل تابىسا ءبىلۋى باستى ورىنعا قويدى. ءبارىمىز بىلەمىز كەڭەس قۇشاعىنان شىققان 90-شى جىلدارى قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىندە ءدىني فاكتور اسا ماڭىزعا يەلىك ەتە قويعان جوق. توتاليتارلىق يدەولوگيانىڭ تاستالقانىنىڭ شىعۋى ەلىمىزدە ءدىننىڭ ءرولىن ارتتىردى. ەلىمىزدىڭ تۇرعىندارى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارى مەن مورالدىق كەمەلدىگىن ءدىننىڭ كومەگىمەن جاڭعىرتقىسى كەلەدى. سول سەبەپتى قوعامداعى ءدىننىڭ ورنى مەن ءرولى ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرايدى. قازاقستان زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن ەسكرەر بولساق، مەملەكەت قۇرۋداعى مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قارىم-قاتىناستى قالىپتاستىرۋدىڭ قانداي كۇردەلى دۇنيە ەكەندىگىن دە ۇنەمى ەستە ۇستاعانىمىز ءجون.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازىرگى ءدىني جاعداي ەل تۇرعىندارىنىڭ كوپۇلتتىلىعىنا نەگىزدەلگەن. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ارالىعىندا تىلدىك جانە دىندىك كەلىسىم ءبىرشاما تۇراقتانا ءتۇستى. بۇرىنعى يسلام مەن پراۆوسلاۆيە دىنىمەن قاتار حريستياندىقتىڭ وزگە تارماقتارى، بۋدديزم، سونداي-اق يۋدايزم، يندۋيزم،  ت.ب. جاڭا ءدىني اعىمدار بوي كورسەتتى.

1992 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ء“دىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى” زاڭى ەلىمىزدەگى بوي كورسەتكەن كونفەسسيالار اراسىندا تۇڭعىش رەت قۇقىقتىق ورتانى ءتۇزدى. ءدىني سەنىم ەركىندىگى وسىلايشا ەل كونستيتۋتسياسى كەپىلدىك بەرگەن بوستاندىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلدى. دەمەك ءدىني سەنىم ەركىندىگى شەكتەن شىعىپ كەتۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى، قايتا قازاقستانداعى ءداستۇرلى جانە ءداستۇرلى ەمەس دىندەردى ۇستانۋشىلار اراسىنداعى ۇلتارالىق، دىنارالىق كەلىسىمدى ورنىقتىرىپ، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدى داعدى اينالدىرۋدى تانىتادى. ءدىن دەگەنىمىز بۇل – الەۋمەتتىك جانە رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى. سول سەبەپتى ءوز باسىم ءتۇرلى كونفەسسيا ءدىنباسىلارى اراسىندا جاراسىمدى ديالوگ ورنىعىپ، قوعامىمىزدىڭ يدەولوگيالىق ۇيىسۋى كەرەك دەپ سانايمىن.

Abai.kz