قاجىلىق ساپارى – مۇسىلمان الەمى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءراسىم. يسلام دىنىندەگى بەس پارىزىنىڭ ءبىرى.  جاراتۋشىعا جاقىنداپ، جۇرەگىندەگى كۇناسىن جويىپ، بار بولمىسىمەن رۋحاني تازارۋدى قالاعان ءار مۇسىلمان پەندە قاجىلىق مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن ساۋد-ارابياسىندا ورنالاسقان قاعبا مەشىتىنە اسىعادى. الەمدەگى بار مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى مەكەنى مەككەگە بارۋشىلار سانى وتە كوپ، سوندىقتان اراب ەلى باسقا مەملەكەتتەردەن كەلۋشىلەر سانىن ارنايى كۆوتامەن شەكتەگەن.

حالقىنىڭ جارتىسىنان كوبى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن ەل رەتىندە قازاقستاننان دا جىل سايىن قاسيەتتى مەككە قالاسىنا اعىلاتىن ادامدار سانى كوپ. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ساۋد-ارابياسىمەن ءدىني عيبادات بويىنشا كەلىسىمگە كەلەتىن جالعىز يسلامي ءدىني بىرلەستىك. بيىل ەلىمىزگە قاجىلىق ساپار ءۇشىن 4000 مىڭ ورىنعا كۆوتا ءبولىندى. سونداي-اق 2023 جىلى قاجىلىققا اپاراتىن تۋروپەراتورلار اراسىندا كونكۋرس وتكىزىلىپ، ودان 18 ساپارعا اپاراتىن تۋروپەراتور تاڭدالىپ الىنعان بولاتىن. ولاردىڭ ءتىزىمى دە اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاندى. قۇلشىلىق جاساۋعا نيەتتەنگەن مۇسىلماندارعا باستى قويىلاتىن تالاپ: قاجىلىق پەن ءتۋريزمدى ەكى بولەك دۇنيە ەكەنىن اجىراتا ءبىلۋ. سەبەبى، قمدب بەكىتپەگەن، ليتسەنزياسى جوق كەيبىر كومپانيالار ادامداردى الداپ اپارىپ، دالاعا قالدىرعان جاعدايلار كوپتەپ كەزدەسىپ جاتادى. وسىنداي بىلمەستىكتەن ساقتاۋ ءۇشىن قاجىلىق ماۋسىمىندا ارابيا جەرىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەتەلگە شىعۋ قۇقىقتارى نەگىزىندە تەك قانا ارنايى كونكۋرستان وتكەن كومپانيالار وزدەرىنە رۇحسات ەتىلگەن بەلگىلى ءبىر مولشەردە عانا ادامداردى الىپ بارا الاتىنى تالاي مارتە ايتىلىپ ءجۇر. كونكۋرستان وتپەگەن، جاناما تۋروپەراتورلار ادامداردى الداپ قاجىلىققا اپاراتىن بولسا، بۇل ەكى ەل اراسىنداعى زاڭدى كەلىسىمشارتتى بۇزعان بولىپ سانالادى. الايدا سوعان قاراماستان جولدان قوسىلعان زاڭسىز تۋركومپانيالارعا سەنىپ، دىتتەگەن جەرىنە جەتا الماي، اقشاسىنان ايىرىلىپ، عيباداتىن جاساي الماي قالىپ جاتقان وتانداستارىمىز از ەمەس.

«مۇنىڭ جالعىز سەبەبى – قاراپايىم زاڭدى بىلمەۋدەن»،-دەيدى قوعام قايراتكەرى ءابدىراشيت باكىرۇلى.

«ادامنىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن دىنگە سەنۋمەن ولشەۋگە بولمايدى. قوعامدا دىنگە باعىنبايتىن قالىپتاسقان نورمالار، زاڭدار بار. ولاردى حالىقارالىق زاڭ نورمالارى دەپ اتايمىز. ءاربىر مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزى بولادى. ونىڭ ءبارى ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسىمەن، جەتكىلىكتى دارەجەدە ءبىلىم الۋىمەن كەلەدى.

ال ءدىن ودان بولەك تۇرعان دۇنيە. ءدىن – ادامنىڭ رۋحاني جان-دۇنيەسىن تولىقتىرادى. ول قاسيەتتى كىتاپتارىن، شاريعاتىن، حاديستەرىن، ءوزىنىڭ باسقا دا ەرەجەلەرىن باسشىلىققا الادى، ياعني ماڭگىلىك وزگەرمەيتىن ەرەجەلەردى ۇستانادى. ولار قازىرگى زاڭدارعا سايكەس كەلە مە ، جوق پا، ءدىن ونىمەن باس قاتىرمايدى.

ەندى قاجىلىققا بارام دەپ، تۋريستىك كومپانيالارعا الدانىپ قالعانداردىڭ كوپشىلىگى سول قاراپايىم، جالپىعا ورتاق زاڭ نورمالارىن بىلمەيدى دەگەن ءسوز.

ساپارعا اتتاناردىڭ الدىندا كومپانيانىڭ ليتسەنزياسىن سۇراۋ، زاڭي تۇرعىدا تەكسەرىپ، جان-جاقتى اقپارات جي ناۋ كەرەك. قازىر وعان مۇمكىندىك كوپ، عالامتور بار. كەيبىرەۋلەر «كوپ ايتسا كوندىم، جۇرت ايتسا بولدى» دەپ جۇرە بەرەدى دە، اقىرىندا الدانىپ، سان سوعىپ وتىرادى»، - دەيدى ساراپشى.

Muftyat.kz سايتىنىڭ جازۋىنشا، ءدىني عيباداتتى ورىنداۋعا مۇسىلماننىڭ اۋەلى شاما-شارقى جەتۋى كەرەك. بىرىنشىدەن، دەنساۋلىعى جاقسى بولۋى كەرەك; ەكىنشىدەن، مەككە قالاسىنا بارىپ قايتۋعا، سول جاقتا تۇرۋعا جانە ءوزى بولمايتىن ۋاقىت ارالىعىندا ارتىنداعى وتباسىن، بالا-شاعاسىن قامتاماسىز ەتەتىن جەتكىلىكتى قارجىسى بولۋى مىندەتتى. ەگەر اراب ەلىنە بارىپ كەلەتىن قاراجاتى جەتكىلىكسىز بولسا، قاجىلىقتى اتقارۋ پارىز سانالمايدى. ۇشىنشىدەن، ساپاردىڭ قاۋىپسىز بولۋى.

فيلوسوف ءابدىراشيت باكىرۇلى «قارىزدانىپ قاجىلىققا اتتاناتىندار» تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى.

«ونى قازاقتىڭ توي جاساۋىمەن سالىستىرايىق. كەيىنگى كەزدە اجىراسۋ سانى 50 پايىزعا جەتتى دەگەن سۇمدىق ستاتيستيكانى كوزىمىز شالىپ قالادى. ونىڭ ءبىر سەبەبى: نەسيە الىپ توي جاساۋ. ءبىر رەت كوپ تۋىسىن شاقىرىپ، تويدى بۇرق ەتكىزىپ وتكىزەدى. ال ونىڭ ارتىنداعى قارىز جاستاردىڭ موينىنا ارتىلادى. جاستاردىڭ ادەتتەگى وتباسىلىق ءومىرى باستالعاننان كەيىن، نەسيەنى وتەۋ كەرەك بولادى. قيىنشىلىققا توزە الماعان جاستار ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن اجىراسىپ جاتادى.

قاجىلىق تا سول سياقتى دۇنيە. ەگەر نەسيە الىپ، قاجىلىققا بارىپ جاتساڭ، ونىڭ ارعى جاعىندا تازا سەنىم مەن سەزىم جوق. قارىزدانىپ، قاۋعالانىپ بارعاندا، سول ساپارىڭ بولاشاقتا ساعان زالال تيگىزىپ، قيىنشىلىق تۋعىزىپ جاتسا، سول قاجىلىقتان تازارىپ، يمانىڭ ارتىپ كەلەدى دەگەنگە سەنە المايسىڭ.

بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى. ادام ءوز قارجىسىنا بارىپ جاتسا ءبىرسارى، ال ەندى قارىزعا باتىپ، نە بولماسا بىرەۋدىڭ قارجىسىنا بارۋدىڭ ارجاعىندا يمان تازالىعى بار دەي الامىز با؟ كەيبىرەۋلەر جومارت جانداردىڭ قاجىلىققا جولداما الىپ بەرگەنىن ايتىپ، قۋانىپ جاتادى. ول ءوزىنىڭ تاڭداۋىنان ەمەس، باسقا باي بىرەۋدىڭ تاڭداۋىنان تۋىنداپ وتىر. مەنىڭ اقشام كوپ بولىپ، «اناۋ بارادى، مىناۋ بارادى» دەپ تاڭداپ قاجىلىققا اتتاندىرىپ جىبەرە سالۋىما بولادى. ال ولار قاجىلىققا بارۋعا ءتيىستى ەمەس ادامدار شىعار»،-دەدى ساراپشى.

فيلوسوفتىڭ سوزىنشە، قاجىلىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ءدىني كوسموپوليتيزمنىڭ ءبىر فورماسى.

«دىندە ۇلت، مەملەكەت دەگەن جوق. بۇكىل الەمدەگى يسلامدى ۇستانۋشىلار مۇسىلمانبىز دەپ باۋىرلاسىپ، مەككەدە ءتىل تابىسادى. ءدىننىڭ ۇلكەن، الدەقاشان نەگىزىن قالاعان، قالىپتاسقان ۇلتتار ءۇشىن اسا ءبىر قاۋپى جوق. ال ءوز مەملەكەتتىگىن جاڭادان قولىنا الىپ، ءوز ۇلتتىعىن قايتا قالىپتاستىرا باستاعان مەملەكەتتەر ءۇشىن قاۋىپسىز دەي المايمىز. ويتكەنى ۇلتتىعىنان ءدىني كوزقاراستى جوعارى قويۋ ماسەلەسى بار. بۇل اسا قاۋىپتى جاعداي.

ەگەمەندىگىن قولىنا الىپ، ءوز مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ءوز سالت-ءداستۇرىن قايتا تاني باستاعان، وزدىگىنە ورالا باستاعان مەملەكەتتىڭ حالقى ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىگىن نىعايتۋمەن اينالىسۋى كەرەك.

قاجىلىق ءدىني كوسموپوليتيزمنىڭ، ياعني  ۇلتسىزداندىرۋدىڭ ءبىر فورماسى. ەگەر مەملەكەت ازاماتتارى ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتسە، ءدىني فاناتيزمگە بەرىلسە، شىنايى پاتريوتيزم، وتان قورعاۋ، ەل-جۇرتىنىڭ نامىسى ءۇشىن وتقا كۇيۋ دەگەن سياقتى قۇندىلىقتار جۋىلىپ-شايىلىپ كەتەدى.

وتكەندە الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كورىپ قالدىم، «قىزدارىمىز بەن ۇلدارىمىز وزگە ۇلتپەن شاڭىراق كوتەرە بەرسىن، مۇسىلمان بولسا بولدى ەمەس پە؟!» دەيدى. ال مۇسىلمان الەمى الۋان ءتۇرلى. اعى دا، قاراسى دا، سارىسى دا بار. سوندا، بۇل ءبىزدىڭ داستۇرىمىزگە قارسى كەلىپ تۇر عوي. وسىندايدى كورگەندە قارنىڭ اشادى. ءدىني ۋاعىز شامادان تىس ارتىپ كەتكەندە، قوعامنىڭ دامۋىنا مىندەتتى تۇردە كەدەرگى كەلتىرەدى.

جاس ۇرپاعىمىزدىڭ اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان سالت-داستۇرىمىزدەن جەرىمەي، ۇلتتىعىن ساقتاسا، باسقا يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە كەتپەسە ەكەن دەيمىز. مىسالى، ءداستۇر دەگەننەن شىعادى: قىجىلىق تا قازاقتىڭ تابيعاتىنان شىقپاعان، سىرتتان كەلگەن ءداستۇر. ءداستۇر حالىق ومىرىنە تىعىز بايلانىستى دۇنيە. بۇل – حالىقتىڭ جۇزدەگەن عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرۋ بارىسىندا تابيعي تۇردە پايدا بولاتىن ادەت-عۇرىپتار. مۇنىڭ ءبارى ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرىنە جاتادى. سوندىقتان بارلىق قازاقى سالت-ءداستۇر حالقىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورمۋلاسى. ول تابيعي تۇرعىدان پايدا بولعان قۇندىلىقتار. سونداي-اق حالىقتىڭ تابيعاتىنان تۋىندامايتىن قۇندىلىق تا بار. قاجىلىق قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىنان تۋىپ وتىرعان جوق. ول بىزگە سىرتتان كەلگەن ءداستۇر. ءدىني سەنىمگە بايلانىستى ءداستۇر رەتىندە قالىپتاسىپ كەتتى، بىراق ول قازاق حالقىنىڭ ءوز ىشىنەن شىقپاعان. سوندىقتان ونىڭ داستۇرلىك نەگىزى وتە تاياز. شىن مانىندە كوپ ادامدار قاجىلىقتى ءداستۇر دەپ سانامايدى. ول مۇسىلماندار ءۇشىن، ياعني قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر بولشەگى ءۇشىن ءداستۇر بولىپ قالىپتاسقان.

ءوزىم سوناۋ مەككەگە ساپار شەككەننەن گورى، قازاقتىڭ اۋليە-امبيلەرى، شەشەندەرى، باتىرلارى، جىراۋلارىنىڭ باسىنا بارىپ تاعزىم ەتكەندى قۇپ كورەمىن. ويتكەنى اتا-بابا ارۋاقتارىنا تاعزىم ەتىپ قايتقانىم الدەقايدا رۋحاني بايىتادى. قازاقتىڭ ءۇش ءبيى: تولە، قازىبەك، ايتەكە ءبيدىڭ باسىنا بارىپ شىقتىم. سونى ۇلكەن ماقتانىش تۇتام. وزىمىزدەن شىققان ۇلى تۇلعالارعا تاعزىم ەتۋ الدەقايدا رۋحاني قاناعاتتاندىرارلىق سەزىم اكەلەدى»،-دەدى فيلوسوف ءابدىراشيت باكىرۇلى.

Abai.kz