قىتاي ءتىلى دۇنيەدەگى كۇردەلى جانە كونە تىلدەردىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز جانە كوبىمىز ويلايتىنداي بىرقالىپتى، ءبىرتۇتاس ۇلت ەمەس ەكەنى دە بەلگىلى، تىلىندە دە ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەيتىن ديالەكتىلەر جەتكىلىكتى. قازىرگى كۇندە بىزدەر «قىتاي» اتاساق، وزدەرىن «حان» اتايتىن حالىقتىڭ ءتىلى (پۋتۋنحۋا) باسىمدىق الدى (بۇعان قوسىمشا كوپتەگەن ۇلت پەن ۇلىستار بارىن ەسكەرۋ كەرەك). بۇل ءتىل بولسا، سولتۇستىك قىتاي ءتىلى نەگىزىندە، قاراپايىم حالىقتىڭ (بايحۋا) ەمەس، «شەنەۋنيكتەر ءتىلى» (گۋانحۋا) نەگىزىندە قالىپتاستى.

ال جازۋىنا كەلسەك، ارىپتەرگە نەگىزدەلگەن ەمەس تاڭبا-يەروگليفتەر قولدانىلادى. قازىرگى عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە ولاردىڭ سانى 80 مىڭنان اسىپ جىعىلادى (تۇگەل ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس), الايدا، ولاردىڭ كۇندەلىكتى، كوبىرەك قولدانىلاتىن 500 دەيىن بىلگەن ادام، ءماتىن-تەكست ماعىناسىن دا تۇسىنەدى.

شىڭعىسحان زامانىندا شەتىنەن كۇيرەي جەڭىلگەن قىتاي كنيازدىكتەرى، كەيىنىرەك قۇبىلاي زامانىنان باستاپ ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتكە اينالىپ، ەندىگى كەزەڭدە ءوزى دە بىرەۋلەردىڭ ەلىن-جەرىن جاۋلايتىن جىرتقىش يمپەرياعا اينالعانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. سونداي كورشىمىز بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ قازاق تا ول يمپەريامەن ءتۇرلى ەكونوميكالىق-مادەني-اسكەري قارىم-قاتىناستا بولعانى ءسوزسىز. ەندىگى كەزەكتە ونداي بايلانىستار قالاي ىسكە اسىرىلعانى تۋراسىندا ايتساق، مۇسىلمان ۇيعىر-دۇنگەن، قىتايعا باعىنىشتى مونعول-قالماق، مانجۋر تەكتەس ت.ب. حالىقتاردىڭ وكىلدەرى، ساۋداگەر-ءتىلماشتارى، وقىمىستىلارى ارقىلى جۇزەگە اسقانى ءمالىم.

بۇنداي بايلانىستار جوڭعار جويىلىپ، قازاق ەندىگىدە قىتايمەن جاقىن-ىرگەلەس كورشى بولعان سوڭ ۇدەي تۇسكەنى دە انىق. مىسال رەتىندە ابىلاي حاننىڭ قىتاي بيلىگىنە قالماق تىلىندە جازعان حاتتارىن كەلتىرسەك بولادى (حاننىڭ ءوزى دە قالماق-جوڭعار ءتىلىن، جازۋىن جاقسى بىلگەن). تاريحشىلارىمىز «ابىلاي حان ەكى يمپەريانىڭ دا «كوڭىلىن» تاۋىپ، اراسىندا وزىندىك-قازاقي دەربەس ساياساتىن ۇستانا ءبىلدى» دەگەنىن ءوزىنىڭ كەي بالالارىن ورىسقا جىبەرىپ، ءۋالي، ءادىل سياقتى ۇلدارىن تسينگە (مانجۋ يمپەرياسى) اماناتقا جىبەرىپ تۇرعانىنان دا ايقىن كورەمىز. ءادىل سۇلتاننىڭ جەتىسۋعا، ۇلى جۇزگە تىكەلەي قاتىسى بولعان سەبەپتى، بۇرىندار اۋىزەكى اڭگىمەلەردەن «سول جاقتىڭ بيلىگى قوسقاندىقتان، ءبىر ايەلى قىتاي قىزى ەكەن...» دەگەندى دە ەستىگەنبىز...

بۇل ءۇردىس، ابىلايۇلى ءۋالي حان تۇسىندا دا جالعاسىن تاپقان، اتاپ ايتساق، تسين يمپەرياسىندا ونىڭ ۇلى عابباس سۇلتان اماناتتا بولعان. كەيىنىرەك عۇبايدوللانى (كەنەسارى تۇتقىنننان بوساتۋدى تالاپ ەتكەن) ورىس يمپەرياسى مويىنداماعاندا، قىتاي يمپەرياسى كوكشەگە گراموتاسىمەن وكىل-دەلەگاتسيا جىبەرگەنى تاعى بار.

ورىس يمپەرياسى الدىمەن كىشى ءجۇز، سوسىن ورتا ءجۇزدى، كەيىنىرەك ۇلى ءجۇزدى جاۋلاپ الۋ كەزەڭىندە دە قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارى ۇزىلمەگەنى انىق، جەرگىلىكتى ەلدىڭ جاعدايىمەن ساناسپاي، ءوز بەتتەرىنشە كوپتەگەن كەلىسىمدەرگە كەلىپ، شەكارا سىزىپ العان ەكى يمپەريا ءبىز سياقتى ۇساق، ارتتا قالعان ەلدىڭ ءبىر باۋىرىنىڭ اندا، ءبىر باۋىرىنىڭ مۇندا قالعانىن ەسكەردى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى. ولار تەك ءوز مۇددەلەرىن عانا ويلادى! سونىڭ ارقاسىندا ءالى كۇنگە دەيىن قىتاي، بالقاشقا دەيىنگى جەرلەر بىزدىكى دەپ سانايدى.

بۇل وقيعالار تۋمىسىنان دارىن، زەرەك شوقانعا بالا كۇنىنەن قاتتى اسەر ەتكەنى انىق دەگەن ويدامىن. مۇمكىن، اۋىل مولداسىنان اراب-پارسى-شاعاتايدى وقىعان سوڭ، قولىنداعى قىتاي، قالماق جازبالارىن دا ءبىلىمدى جاندارمەن تالقىلاعان بولار! ال، 12 جاسىندا ومبى كادەت كورپۋسىنا ورىسشا وقۋعا بارىپ، پوتانين ايتقانداي ازاق ۋاقىتتىڭ ىشىندە قاتارلاستارىن باسىپ وزعان بولسا (ونىڭ ىشىندە شەت تىلدەردى ۇيرەنۋ جونىنەن دە), بۇل ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىنە ەشكىم تالاسا قويماس!

بۇل جونىندە مەنىكى عانا دۇرىس دەگەننەن اۋلاقپىن، ويتكەنى ءوزىم قىتايشا ءتىلىن دە، جازۋىن دا مۇلدە بىلمەيمىن دە، سولاي بولا تۇرىپ شوقاننىڭ ءوز ەڭبەكتەرىنە (اسىرەسە ءبىر بەلگىلى كۇندەلىگىنە) سۇيەنە وتىرىپ، ءبىراز قورىتىندى جاساۋىما ەشكىم قارسىلىق بىلدىرە قويمايتىن شىعار.

بۇل ماقالاسىن، ياعني «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس ولكەسى جانە قۇلجا قالاسى» ەڭبەگىن ەرەكشە قاراۋىما سەبەپ، ونداعى وقيعالاردىڭ قىزىقتىعى، شوقاننىڭ تىپتەن جاس (20-21 دەگى كەزى) ەكەندىگىنىڭ اسەرى بولدى. بۇل وقيعالار جەلىسى، شوقاننىڭ 1856 جىلعى 1 تامىزدان 15 قازان ارالىعىنداعى جازعان جولساپار كۇندەلىگى جانە سونىسىمەن دە ەرەكشە تارتىمدى. شوقان وزىنە ءتان ۇقىپتىلىقپەن كوزىنە كورىنگەن ءبىر نارسەنى دە تىس قالدىرماي، كەزدەسكەن وعاشتاۋ ادامداردى، ولاردىڭ تىرلىكتەرىن قۋاقى-مىسقىلشىلدىقپەن تۇگەلدەي بايانداعان.

سونىمەن، 1856 جىلى شوقاننىڭ ول كەزدە قىتايعا قاراپ قالعان قۇلجا وڭىرىنە، ورىس وكىمەتىنىڭ ديپلوماتيالىق كەزدەسۋگە بارعان توپ قاتارىنا اياق-استى قوسىلىپ بىرگە بارعان ساپارى تۋرالى ايتار بولساق، بۇل يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسقارۋشىسى، باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جازعان 1856.23.05. №1248 حاتىندا، 1855 جىلى شاۋەشەك قالاسىندا نارازى توپتىڭ ورىس فاكتوريالارىن ورتەپ ەلارالىق ساۋدا توقتاپ قالعانىنا بايلانىستى قايتادان اشۋ جولدارىن شەشۋ تۋرالى ناقتى تاپسىرمالار بەرىلگەنىنەن باستالادى. بۇنى باسىندا الاتاۋ وكرۋگىنىڭ باسقارۋشىسى م.د. پەرەمىشلسكيگە تاپسىرىلىپ، كەيىنىرەك ميسسياعا شوقاندى قوسۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان. وسىعان وراي، شوقان حومەنتوۆسكيمەن بىرگە بولعان ىستىقكول ساپارىنان ء(وزى ايتقانداي بۇل جاقتان «كورەرىمدى كوردىم، ەستيتىنىمدى ەستىدىم» دەپ) شۇعىل تۇردە ۆەرنىي (سول كەزدەگى اتاۋلارمەن ايتا بەرەلىك) ارقىلى، قاپالعا كەلگەن. جان-جاقتى قورقىتا-ۇركىتە جۇرگىزۋ ءۇشىن قوماقتى، جاقسى قارۋلانعان وترياد جاساقتالىنىپ، وسى جىلى 1 تامىزدا بوروحۋدجيردەگى قىتايدىڭ بەكەتىنە جەتكەن. (جول قازىرگى جەتىسۋ وبلىسى قاپال-تالدىقورعان-كەربۇلاق-پانفيلوۆ اۋداندارى ارقىلى وتكەنىن ايتا كەلكىم كەلىپ وتىر).

ول جەرلەردىڭ (جانە كەيىن دە) تابيعاتىن، گەوگرافياسىن، جان-جانۋار-وسىمدىك الەمىن، گەولوگيا مەن كارتوگرافياسىن ت.ب. زەرتتەپ جازعاندارى ەرىكسىزدەن تاڭقالدىرىپ، باس شايقاتىپ، ءتانتى ەتەدى.

شوقاننىڭ سول كۇندەلىكتەرىنە مۇقيات قاراساڭىز، ول جاقتا ءوزىن ءتىپتى ەركىن سەزىنگەن، ەشكىمدى قاجەتسىنبەي بازار دا ارالايدى، بارام دەگەن جەرىنە بارادى، سويلەسەم دەگەندەرىمەن سويلەسەدى، ءتىسى اۋىرىپ، ءدارى دە ىزدەيدى، قالا سىرتىنا دا شىعىپ، بالىقشىلاردى كورەدى، ەلدىڭ قوناق كۇتۋ سالتتارىن دا باقىلايدى ت.س.س.

قازىرگىلەردىڭ وسى وقيعالاردى نەلىكتەن ءتۇرلى قارايتىندىقتارى، سەنساتسيا قۋاتىندارى شوقاننىڭ سول كەزدە قىتاي شەنەۋنيك-مانداريندەرىن (ت.ب. باسقالاردى) سالعان ازىلقوي-قۋاقى سۋرەتتەرى ءتارىزدى ەزۋ تارتقىزادى. نەمەنەسى تۇسىنىكسىز، قازىرگىشە قاراعاندا اسكەري لەيتەنانت پولكوۆنيككە اسا باعىنباي، ءوز جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جۇرسە، ول دەگەنىمىز شوقاننىڭ قاتارداعى اسكەريلەرگە قاراعاندا بولەك مىندەتتەرى بار ەكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇر ەمەس پە؟! ول شوقاننىڭ قاسىنداعىلارعا باعىنىشتى ەمەس، جوعارى يمپەريالىق قىزمەتتەر (مۇمكىن قۇپيا، بارلاۋ) ورگاندارىنا تىكەلەي باعىنعانىن كورسەتەدى عوي. جاڭا اشىلعان ەلدەردىڭ ەتنوگرافياسىنان باستاپ، كارتوگرافياسىنا دەيىن تالداۋ جاساي الاتىن شوقان، ارينە، قارادۇرسىن اسكەريلەردەن يمپەريا مۇددەسىنە اناعۇرلىم ارتىق ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى عوي...

شوقاننىڭ سۋرەتشىلىگىنە كەلسەك، قازىرگىلەر بىلاي باعالايدى: «شوقان سۋرەتتەرىن مۇقيات قارار بولساڭ، ۇلى سۋرەتشىلەرگە ءتان ءادىس-ءتاسىلىن بايقايسىڭ. ونىڭ كوپتەگەن سۋرەتتەرى «قايتا ورلەۋ ءداۋىرى» سۋرەتشىلەرىنىڭ تۋىندىسىنا ۇقسايدى، سولاردىڭ تەحنيكاسى مەن ادىستەرىن قايتالايدى. بۇل شوقاننىڭ ۇلى سۋرەتشىلەر لەوناردو دا ۆينچي، رافاەل ءسانتيدىڭ گرافيكالىق سۋرەتتەرىمەن تانىس بولعانىن دالەلدەيدى. اسىرەسە، ونىڭ دولبار سۋرەتتەرى (نابروسكىلەرى) لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ ەسكيز سۋرەتتەرىنە وتە ۇقسايدى...»، ولاي بولسا، مامانداردىڭ پىكىرىنە الىپ-قوسارىمىز جوق. تەك، وسى (ىستىقكول، قۇلجا) ساپارلارىنىڭ بىرىندە سالىنعان جانە ماماندار «سونداي تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى “تەزەك تورە” (پورترەتى) كەسكىنى. مۇڭدا قازاقتىڭ بەلدى سۇلتانى، ۇلكەن ديپلومات بەينەسى ايشىقتى دا ويلى، تەرەڭ فيلوسوفيالىق دارەجەدە كەسكىندەلگەن» دەپ باعالاعان تەزەك تورەنىڭ سۋرەتى بار ەكەنىن ايتا كەتكىمىز كەلەدى. وعان قوسىمشا وسى جولى سالىنعان «پيكاسسونىڭ تۋىندىسىنداي سىزىقتىڭ تولقىندى ىزىمەن تۋىنداعان تارتىمدى سۋرەتتەر شوقاندا جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – “1856-جىلى قۇلجادا قىتاي جايساڭدارىن قابىلداۋىمىز” اتتى توپتاما پورترەتتىك شىعارما. مۇندا سۋرەتشى جاي سىزىقتى نوباي سۋرەتپەن-اق قىتاي ەلشىلىگىنىڭ ادامدارىنىڭ ءتۇر-ءتۇسىن، مىنەز-قۇلقىن، كوڭىل-كۇيىن ءدوپ باسىپ بەينەلەي بىلگەن. سونىمەن قوسا كارتينادا قۋاقى كۇلكىگە قۇرىلعان كوڭىل دە بايقالادى...» دەگەندەي سۋرەتتەرى وسى كۇنگە جەتتى...

شوقاننىڭ بۇل ساپارى الپاۋىت ەكى يمپەريا ءوزارا بىردە كەرىسىپ، بىردە كەلىسىپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردى ءتور جەتىسۋىنان ىسىرىپ تاستاپ «يگەرۋگە» كىرىسكەن كەزەڭگە ءدوپ كەلىپ تۇر! شوقان وزىنە ءتان بايقامپازدىقپەن قىتاي يمپەرياسىنىڭ «جاڭا جەرلەردى» قالاي باسىپ الاتىنىن ءدال بايقاعان: ونىسى «قىتاي تيتىقتاپ، سىرتقى ساياساتتا قورعانشاق، قۇلدىراپ قالعان كونە ءريمدى ەسكە تۇسىرگەنمەن دە، كەلگەن جەرىنەن ەشقاشان شىقپايدى، سول جەرلەردى ولەرمەندىكپەن وزدەرىنە قاراتادى. بۇل مەملەكەتتىڭ قالايشا جوق بولماي كەلە جاتقانىنا تاڭ قالاسىڭ: ريم سياقتى مۇنى دا جاتجەرلىك جاۋلار تالاي رەت تالاپ، ولجالاپ كەلدى، بىراق سونىڭ بارىندە دە تەك پاتشا اۋلەتتەرى عانا قۇلاپ، ءوزى مەملەكەت رەتىندە مىزعىماي قالا بەردى. جاۋلاۋشىلاردىڭ وزدەرى سول ەلگە ءسىڭىپ، قىتايلىق بولىپ كەتە بەرگەن...» دەگەنگە سايادى.

...كىمدەر جوق دەسەڭشى بۇل «جاڭا جەرلەردە»، شوقان ايتقانداي «مۇندا حالىق دەگەن، وزىمە تاتار ءتىلىن وقىتقان ۇستازىم ايتقانداي، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قۇج-قۇج قاينايدى»! شوقان ولاردىڭ ءبىرتالايىن اتاپ، ەلى-ءتىلى-ءتۇرى-كاسىبى ت.ب. مالىمەتتەر بەرە كەتكەن، مىسالى:

- سيبو (قىت: سيبوتسزۋ) شەكارالىق اسكەر رەتىندە سولتۇستىك-شىعىس قىتايدان |باتىس ولكەگە قونىس اۋدارىلعان مانجۇر حالقى; سولون (موڭ: اتقىش) مانجۇر حالقى، 20-عاسىردىڭ باسىندا قىتاي ۇكىمەتى قۇلجا وڭىرىنە اسكەري كۇش رەتىندە قونىس اۋدارتقان; ءاربىر سيبو مەن سولون اسكەر قىزمەتىن اتقارۋعا مىندەتتى جانە ول قىزمەتىن قاتارداعى سولداتتان باستايدى. «ولار قازاقشا وتە جاقسى، ەركىن سويلەيدى، كوبىنىڭ بۇل ءتىلدى وتە جاقسى بىلەتىنى سونشا، ءتىپتى ولەڭدى ويدان شىعارىپ، قازاقتارشا سۋىرىپ سالىپ ايتا بەرەدى...». ء(بىزدىڭ اقساقالدار ولاردى سىبە-قالماق دەيتىنىن ايتا كەتكىم كەلەدى).

- «حوي-حوي» قىتاي مۇسىلماندارى، كوبىنە دۇنگەندەر، شوقان ولاردىڭ شىعۋ تەگى، سول كەزدەگى جاعدايلارى تۋرالى دا مالىمەتتەر كەلتىرگەن;

- ىلەنىڭ قىتايلارى – نە ساۋدا ءۇشىن قونىس اۋدارىپ كەلگەن كوپەستەر، نە ۋاقىتشا كەلگەن قولونەرشىلەر جانە چينوۆنيكتەر. ولاردان باسقا شانبان (شانپان، شامپان) - جەر اۋدارىلعاندار، «بۇلار ءبىر دۇنيەدەن بەزگەندەر، كوبىنە جەر وڭدەۋ، كەن ءوندىرۋ ت.ب. اۋىر جۇمىستارعا جەگىلەدى...»، ياعني، ىشكى قىتايدا زاڭ بۇزىپ، قىلمىس جاساپ بەتتەرىنە تاڭبا باسىلعاندار، ياعني، جەر ايدالعان-كاتوروجنيكتەر);

- 1921 جىلى تاشكەنتتە وتكەن تۇركىلەر سەزىندە ناقتىلانعان «ۇيعىر» اتاۋىمەن قالىپتاسقان شىعىس تۇركىستاندىق تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنەن «تارانشى» (ديحانشى), قاشعاردان شىققان، قىتايلار «چانتۋ» (سالدەلىلەر) دەيتىن مۇسىلمان-تۇركىلەر، تۇركىلەنگەن حالىقتار;

- چاحارلار – ىشكى موڭعوليانىڭ تايپاسى، 18-عاسىردا مانجۇرلار شىعىس تۇركىستانعا اسكەر مەن ەگىن سالۋشى رەتىندە قونىس اۋدارتقان; تورعاۋىتتار –جوڭعار مەملەكەتىن قۇرۋشىلاردىڭ قاتارىنداعى موڭعول تايپاسى (قازىرگى ەدىل قالماقتارى سولاردىڭ تۇقىمى).

- ولوتتار، داۋرلار، حوشوۋت، دۇربەت ت.ب. موڭعولدان تاراعان تايپالار. شىڭجاڭعا كەلۋ تاريحى الدىڭعىلاردىكىندەي;

- انديجاندىقتار – قىتايلار ورتا ازيادان كەلگەندەردى وسىلاي اتاعان، ياعني، سارتتار، تۇركى حالىقتارى; «ۋلۋس» - قىتايشا ورىس اتاۋى، قازاقتى – حاساق، قىرعىزدى – بۋرۋت، موڭعولدارى –تويتسزى، وسمانداردى –حۋنكار اتايدى.

...الدەبىر ەلدى تانۋ، ءبىلۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءتىلىن ءبىلۋ-ءتۇسىنۋ قاجەت، ويتكەنى ول، تابيعات-بيولوگيا-زوولوگيا ت.ب. كورىنىستەرى ەمەس، ءوز ءبىلىمىڭدى پايدالانا بەرەتىن. سوندىقتان ول ماسەلەگە كەلسەك، ارينە، حالىقتار بىرلەسىپ تۇرعان جەردە ءتىلدىڭ ادامدار ءبىر-ءبىرىن جاقسى تۇسىنەتىندەي دەڭگەيدە قالىپتاساتىندىعى ءسوزسىز. بۇل جەردە «قويىرتپاق» (ۋكراين-ورىس سۋرجيگىندەي) ءتىلدىڭ ورنىققاندىعىن دا شوقان ەرەكشە اتاپ وتكەن. قىتاي شەنەۋنيك-ساۋداگەرلەرىنىڭ (باسقالارىنىڭ دا) كوبى تۇركى ءتىلىن جاقسى بىلگەن، ونىڭ ۇستىنە ارالاستىرىپ سويلەۋگە وزدەرى دە قۇمار سياقتى.

بۇل جەردە شوقان شىعىس تۇركىستان حالقىنىڭ نەگىزگى ءتىلى تۇركى دەي كەلە، قولدانىستا (اسىرەسە رەسمي جانە ساۋدا) كوبىنە تاتار ءتىلى ەكەنىن دە انىقتاپ كورسەتەدى. سول كەزدەگى قازاق-قىرعىزدا جازبا، رەسمي ءتىل تاتارلىق ەكەنىن ەسكەرسەك، ولاي بولاتىنى تۇسىنىكتى دە. ونىڭ ۇستىنە ورىس يمپەرياسىمەن ورتا ازيانىڭ (ارينە شىعىس تۇركىستاننىڭ دا) بايلانىسى الدىمەن وسى تاتار ءتىلى ارقىلى ورناعانى بەلگىلى. شوقاننىڭ بارلىق تۇركى تىلدەرىن بىلگەندىگىندە (باستىسى شاعاتاي) كۇمان جوق (قالماقشا دا بىلگەنى ەڭبەكتەرىنەن كورىنىپ تۇر), سوندىقتان قىتاي ءتىلىن قالاي، قانشالىقتى مەڭگەرگەنىنە وي جۇگىرتسەك. جوعارىدا بالا كەزىندە ۇستازدارىمەن بىرلەسىپ، قىتاي ماتەريالدارىن دا تالداعان بولار دەگەن پىكىر بىلدىردىك، ودان كەيىن كادەت كورپۋسىندا باتىسپەن قوسا شىعىس تىلدەرىن دە (ونىڭ ىشىندە قالماقشا دا بار) وقىعانى بەلگىلى. ولاي بولسا بۇل ساپارى بارىسىندا شوقان، قىتاي گرامماتيكاسىمەن ءبىرشاما تانىس بولدى دەپ ەسەپتەۋىمىزگە بولادى.

ساپار كەزەڭىندە رەسمي ادامدارمەن قاتار عالىمنىڭ جاي، قاراپايىم جاندارمەن دە كوبىرەك كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنىن بايقايمىز. ءبىرىنشى قىتاي بەكەتىندە كەزدەسكەن قاراۋىل باسشىسى «چيلياوفان؟» (اس ءىشتىڭىز بە؟) دەپ... جانە تاعى بىردەمەلەردى «يىسكەلەپ» سۇرادى...», ياعني شوقان بۇلاردىڭ امانداسۋ-اڭدىسۋ سالتىن ءبىلىپ تۇر! بۇدان ارىدە كەزدەسكەن قىتاي زاتتارىنىڭ ت.ب. دۇنيەلەردىڭ اتاۋلارىن انىقتاپ، اۋدارىپ وتىرعانى جازبالاردان بايقالادى، وسىمدىك-جانۋار اتاۋلارىنا لاتىنشا  تۇسىنىكتەمەلەر بەرىلگەن (لاتىنشا جەتىك بىلگەنىنىڭ بەلگىسى) جانە اسكەريلەردىڭ شەندەرى ناقتىلاپ جازىلعان (مىسالى: سيبو-زانگي – سيبودان شىققان قىتاي وفيتسەرى; امبان – باستىق، گەنەرال; گولداي ت.ب. جانە ولاردى رەسمي بەلگىلەرى، تاققان شارلارى، باس كىمدەرىنە ت.ب. قاراپ، قالاي اجىراتۋ تۋرالى دا تۇسىنىكتەر بار). كۇندەلىكتە 5-تامىزدا «...قولىما ءبىر-ەكى شاقپاق قانت الىپ، قىتايدىڭ ءوزىم بىلەتىن حاۋلە (جاقسى) دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن قايتالاپ، قىزداردى قانتپەن ارباپ شاقىرا باستادىم...», ياعني، ساياحات باسىندا بىلەتىنىم وسى ءسوز عانا دەيدى. الايدا، وسى تامىزدىڭ توعىزى كۇنى «...قىتاي ءتىلى ۋ، اۋ، داۋ، حاۋ، ماۋ، زاۋ جانە تاعىسىن تاعىلارى سياقتى ءبىر سارىندى دىبىستاردان قۇرالادى. بۇل دىبىستاردىڭ بىرنەشە ماعىناسى بولادى. ءبىر ءوزىنىڭ 500 ماعىناسى بار سوزدەر دە كەزدەسەدى. مىسالى، ءجيى كەزدەسەتىن حوي دەگەن دىبىستىڭ 214 ماعىناسى بار...214 ءتۇرلى جازۋى بار. سوندىقتان قىتاي كىتابىن ءتىلىن بىلمەي-اق وقي بەرۋگە بولادى...» دەپ جازادى، ياعني، جوعارىدا ايتقانىمىزداي قىتاي ءتىلىنىڭ، جازۋىنىڭ ەملەسىن سول كەزدە ءبىرشاما بىلگەن.

25 تامىزدا قىتاي بالىقشىسىنىڭ لاشىعىنا بۇرىلىپ، وندا ءىس تىگىپ وتىرعان كەلىنشەكتىڭ وزدەرىنە نازار اۋدارماعانىنا «گۇلستان» (جالپى شوقان قىتايدىڭ وزدەرى اسىرەلەپ قولداناتىن اسپان استى ەلى، ورتالىق پاتشالىعى، جۋڭگو ت.ب. اتاۋلارىن تۇگەل كەلتىرگەن) ەلى،  سياقتى دۇنيەجۇزىلىك ەڭ مادەنيەتتى ەلدىڭ وكىلىنىڭ جاۋاپ بەرمەگەنى ادەپسىزدىك قوي دەگەنىندە ايەل «مامادە پفي» دەپ ۇرسا جونەلگەنىندە، بۇل ۇرىس ءسوزدىڭ ماعىناسىن العاشقى كەزدەن-اق ءتۇسىنىپ العان  شوقان: «...الەمدە ءدىلى ارتىق ەلدىڭ قىزىنا لاعنەت ءسوز جاراسپايدى، قىتايلاردىڭ نيۋيجەن (ايەل), حاو (جاقسى), بۋ-حاو (جامان) دەگەن ءبىراز سوزدەرىن پايدالانىپ، ايەل جاقسى عوي، بىراق ونىڭ سوككەنى جامان دەگەندى تۇسىندىرمەك بولدىم... «حاونىڭ» اتى حاو ەمەس پە، ەبىن تاۋىپ كوكتەمنىڭ اسەرى فانزانى سەزدىرمەك بولدىم...» دەيدى. بۇل جەردەگى ىشكى كۇلكى مەن مىسقىلدىڭ ناعىز شەبەرى ەكەنىن كورسەتكەن شوقاننىڭ وسى از كۇندە ءبىرتالاي سوزدەردى ءبىلىپ قالعانىن بايقايمىز. قىتايلىقتار قانشا تىرىسسا دا «ن...ر... ارىپتەرىنە مۇلدە تىلدەرى كەلمەيدى. قۇلجادا تاتار مەن قىتاي سوزدەرىنەن قۇرالعان ءتىل بار، ءبىرسىپىرا تاتار سوزدەرى قىتاي ديالەكتىسىنە كىرگەن» دەپ ءتۇيىن جاساي وتىرىپ، سويلەمدەردىڭ قالاي قۇرىلاتىنى تۋرالى تۇيىندەمە جاسايدى.

وسى ەڭبەگىنىڭ سوڭىندا شوقان «قىتاي، موڭعول جانە تۇركى سوزدەرىنىڭ سوزدىگىن» قۇراستىرعان، قازىرگى عالىمدار بۇل جازبالاردى «...سوزدىك قۇرماق بولىپ ويعا العان شىعىس تىلىندەگى تەرميندەر سوزدىگىنىڭ العاشقى جازباسى بولۋى ىقتيمال. تۇركى تىلىندەگى سوزدەردى اۋدارماسىمەن اراب گرافيكاسىندا، ال قىتاي جانە موڭعول سوزدەرىن ترانتسكريپتسيالاپ، سودان كەيىن اۋدارماسىن بەرەدى» دەپ باعالايدى (ماماندار سوزىنە الىپ-قوسارىمىز جوق).

قورىتىندى: شوقاننىڭ قىتايتانۋشى رەتىندەگى ابىلاي حانعا بەرىلگەن قىتاي گراموتالارىن تالداعان جانە اتاقتى قاشقاريا ساياحاتى ت.ب. تۋرالى ەڭبەكتەرى جەتكىلىكتى بولعانىمەن وسى، ءوزى وتە جاس كەزىندەگى جازعان ەڭبەگىن باسشىلىققا الا وتىرىپ ءبىراز ويلارىمىزدى بىلدىردىك. بۇل ساپارىنداعى ءبىر جارىم-ەكى ايدىڭ ىشىندە شوقان، باسقا ەلدەرگە قاراعاندا قىتايلىقتارعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، ءتىلىن، جازۋىن، سالتتارىن، اسكەري-ساياسي-مادەني-ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى مالىمەتتەردى جاقسى مەڭگەرىپ العانىن كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان، شوقاندى بارلىق عالىمدىعىنا قوسىمشا قازاقتىڭ العاشى سينولوگ-لينگۆيست-عالىمى دەپ تە ءبىلۋىمىز قاجەت دەگەن ويدامىن (شوقاندى قازاققا اكەلگەن ارداقتى اكادەميك ءا. مارعۇلان اعامىز دا تالاي قىرلارىن اشقانىن ۇمىتپايىق...)

ەڭبەك بارىسىندا ەجەلگى تاريحي، لاتىن، فرانتسۋز، اراب-پارسى تىلدەرىندەگى الەمدىك تىركەستەردى، وقيعالاردى قولدانا وتىرىپ تاماشا بىلگىرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن. وعان قوسىمشا كارتوگرافيا، توپوگرافيا، گەولوگيا، مينەرالوگيا، نۋميزماتيكا ت.ب. سياقتى عىلىمداردان جوعارى دەڭگەيدە حاباردار ەكەنى بىردەن بايقالىپ تۇرادى. ءسوزى «ءمىردىڭ وعىنداي» دەيتىندەي وتكىر، مىسقىلشىل، جۇمباقتاپ سويلەۋدىڭ حاس شەبەرى بولعانى دا ايدان انىق. مىنە، وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، شوقاننىڭ كەيبىرەۋلەر ايتاتىنداي تەك قانا يمپەريا مۇددەسىندەگى بارلاۋشى عانا ەمەس، قازاقتىڭ ۇلى ويشىل، اعارتۋشى، عالىمى ەكەنىنىڭ ناقتى دالەلدەرى ەكەنىنە ناقتى كوز جەتكىزەمىز...

ازكەن التاي،

جەتىسۋلىق

Abai.kz