بىرنەشە كۇن بويى ەجەلگى گرەك فيلوسوفى، دانىشپان سوكراتتىڭ شاكىرتى، اريستوتەلدىڭ ۇستازى پلاتونمەن (ب.د.د.427-ب.د.د.347) «اۋىردىم». قازىر مەنىڭ الدىمدا ونىڭ «فيلوسوفسكيە ناسلەديە» سەرياسىمەن جارىق كورگەن «ديالوگي» اتتى كىتابى مەن ءتورت تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 1-تومى جاتىر.

پلاتون – شىعارمالارى بۇگىنگە دەيىن نەعۇرلىم تولىق جەتكەن بىردەن-ءبىر كونە فيلوسوف. دانىشپاننىڭ تەرەڭ ماعىنالى سوزدەرى قازاق ويشىلدارىنا دا يگى اسەرىن تيگىزگەن. اباي، تۇرماعامبەت، مىرجاقىپ اتالارىمىز ونىڭ ەسىمىن ىلتيپاتپەن «اپلاتون» دەپ اتاپ وتىرادى. ءتىپتى ولاردىڭ كەيبىر وي-تۇيىندەرى ۇلى ويشىلمەن ۇندەسىپ، سايكەسىپ جاتاتىنى دا قايران قالدىرادى.

سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا فيلوسوفتىڭ كەيبىر افوريزمدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرمىن.

پلاتون
(ب.د.د. 427 – ب.د.د. 347).

افوريزمدەر

ماحاببات – جۇيكەنى توزدىراتىن دەرت.

ويلاۋ – جاننىڭ وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن ءتىلى.

كەز كەلگەن ادام عاشىق بولعان كەزدە اقىن بولادى.

ساياساتقا ارالاسقىسى كەلمەيتىن اقىلدىلاردى وزدەرىنەن دە اقىماق ادامدار باسقارىپ جازالايدى.

ءبىز وزگەلەردىڭ باقىتىن ويلاي وتىرىپ، ءوز باقىتىمىزدى تابامىز.

اقىماق ادامدى ەكى نارسە ارقىلى تانۋعا بولادى: ول وزىنە پايداسى جوق نارسەلەردى كوپ ايتادى جانە وزىنەن ەشكىم سۇراماعان نارسەلەردى ايتادى.

ولىمنەن قورقۋ – ادامنىڭ بويىندا جوق دانالىقتى وزىنە تاڭۋ، ياعني بىلمەگەندى بىلەمىن دەپ ەلەستەتۋدەن باسقا ەشتەڭە ەمەس. ويتكەنى ءولىمنىڭ نە ەكەنىن، ءتىپتى ادام ءۇشىن ەڭ ۇلكەن نىعمەت بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەشكىم بىلمەسە دە، ونىڭ زۇلىمدىقتاردىڭ ەڭ ۇلكەنى ەكەنىن انىق بىلگەندەي، ودان قورقادى. بىراق بىلمەگەندى بىلەمىن دەپ ەلەستەتۋدىڭ ءوزى ەڭ ماسقارا ناداندىق ەمەس پە؟

ءولىم ادامنىڭ باسىنا تۇسەتىن ەڭ جامان نارسە ەمەس.

ءبىزدىڭ ارقايسىسىمىز ەكى بولىككە بولىنگەن ادامنىڭ ءبىر-ءبىر جارتىسىمىز. سوندىقتان اركىم ارقاشان وزىنە سايكەس جارتىسىن ىزدەيدى. دەمەك، ماحاببات – تۇتاستىققا شولدەۋ جانە سوعان ۇمتىلۋ.

ەشكىم دە كەزدەيسوق جاقسى ادامعا اينالمايدى.

باسىنا بەينەت تۇسكەندە ادامدار تەك وزدەرىن ەمەس، تاعدىردى، قۇدايلاردى جانە باسقالاردىڭ ءبارىن كىنالايدى.

ەڭ ۇلكەن زۇلىمدىق – جاننىڭ ناپسىقۇمارلىعى كەزىندە قۇمارلىقتىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى.

مۋزىكا بۇكىل الەمدى شابىتتاندىرادى، جانىڭا قانات بىتىرەدى، قيالدىڭ ۇشۋىنا اسەر ەتەدى; مۋزىكا دۇنيەدە بار نارسەنىڭ بارىنە ءومىر مەن شاتتىق سىيلايدى... ونى بارلىق ادەمى جانە كەرەمەت نارسەنىڭ كورىنىسى دەپ اتاۋعا بولادى.

بيلىكتىڭ ىرقىنا توتەپ بەرەتىن ادام جانى جوق.

استرونوميا ادام جانىن جوعارىعا قاراتادى جانە ءبىزدى بۇل الەمنەن باسقا الەمگە باستاپ اپارادى.

ىزگىلىك – دەنساۋلىق، سۇلۋلىق، جان ساۋلىعىنىڭ ءبىر ءتۇرى، ال ازعىندىق – اۋرۋ، بەرەكەسىزدىك [ماسقارا] جانە السىزدىك.

سوعىستىڭ بىتكەنىن ولگەندەر عانا كورەدى.

بارلىق دانالىقتىڭ نەگىزى – سابىر مەن ءتوزىم.

ەگەر سۇراق دۇرىس قويىلسا، كەز كەلگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە بولادى.

قاراڭعىدان قورقاتىن بالانى كەشىرۋگە بولادى. ال ءومىردىڭ ناعىز تراگەدياسى – ەرەسەك ادامنىڭ جارىقتان قورقۋى.

مەنىڭشە، اقىل-ەسى دۇرىس ءار ادام ارقاشان وزىنەن ارتىق بىرەۋدىڭ قاسىندا بولۋعا ۇمتىلادى.

كىتاپ – ءۇنسىز ۇستاز.

ادىلەتسىزدىككە شىداۋدان گورى ادىلەتسىز ارەكەت ەتكەن جامان.

كەدەيلىك – بايلىقتىڭ ازايۋى ەمەس، اشكوزدىكتىڭ ارتۋى.

قاجەتتىلىك – بارلىق ونەرتابىستاردىڭ اناسى.

دەموكراتيا تيرانياعا اينالادى.

ماحاببات – ۇزاققا سوزىلاتىن اۋىر جۇمىس.

جاپپاي ناداندىق ەڭ ۇلكەن سور ەمەس: ناشار مەڭگەرىلگەن ءبىلىمنىڭ جيناقتالۋى ودان دا جامان.

ماڭىزدى ىستەردە بايسالدى بولۋ كەرەك، ال جەڭىل-جەلپى ىستە بايسالدىلىق كەرەك ەمەس.

ەر ادامداردىڭ ءۇش ءتۇرى بار – دانالىقتى ۇناتاتىندار، ابىرويدى ۇناتاتىندار جانە ماراپاتتى ۇناتاتىندار.

جاقسى ادام – باسقا بىرەۋگە ىزگىلىك جاساۋعا قابىلەتتى ادام.

قانداي ىستە دە ەڭ ماڭىزدىسى – قالاي باستاۋ.

تاربيە – جاقسى ادەتتەردى بويعا ءسىڭىرۋ.

جۇزدەن – باتىر، مىڭنان دانا شىعادى، كەمەل ادام ءجۇز مىڭنان دا تابىلماۋى مۇمكىن.

اقىلدى ادامدى تەرىس قىلىق جاساعانى ءۇشىن ەمەس، بولاشاقتا ىستەمەۋى ءۇشىن جازالايدى.

ماعان سىپايىلىعىڭىزدى كورسەتىڭىز، ال مىلجىڭدىعىڭىزدى باسقا كەزدە كورسەتەسىز.

ايەل – ادامزاتتىڭ تاعى ءبىر بولىگى، شىندىعىندا ول ءوزىنىڭ السىزدىگىنە بايلانىستى جۇمباقتاۋ جانە ايلاكەر بولىپ جاراتىلعان.

«تەڭدىك دوستىقتى تۋدىرادى» دەگەن ەسكى ماقالدىڭ شىندىعى بار.

جاقسى باستالعان ءىس – جارتىسى بىتكەن ءىس.

بۇل الەمدە ەشنارسە ارتىق كۇش جۇمساۋعا لايىق ەمەس.

ەشقايسىمىز اجالسىز بولىپ تۋعان جوقپىز، ەگەر بۇل بىرەۋدىڭ باسىنا تۇسسە، كوپ ادامدار ويلاعانداي ول باقىتتى بولماعان بولار ەدى.

بارلىق مەملەكەتتە ادىلەتتىلىك بىردەي نارسە بولىپ سانالادى، اتاپ ايتقاندا، وكىمەت ءۇشىن قولايلى نارسە ادىلەتتىلىك دەپ ەسەپتەلەدى.

جىگىتتەردىڭ ەڭ جاقسى تاربيەسى، شىن مانىندە، ولاردىڭ ءوزى ۇسىنعانىندا ەمەس، باسقالارعا ۇسىنعان نارسەنى ءوز ومىرىندە ايقىن تۇردە جۇزەگە اسىرۋىندا.

سۇيگەن ادام ءوز عاشىعىنان دا گورى قۇدىرەتتىرەك، ويتكەنى وندا قۇدايدىڭ رۋحى بار.

كىمدە-كىم تەك شەبەرلىككە عانا سەنىپ، مۋزالار عيباداتحاناسىنا شابىتسىز كىرسە، ونىڭ جولى بولمايدى جانە ونىڭ تاكاپپار ولەڭدەرى اقىماقتاردىڭ جىرلارى الدىندا كومەسكى تارتادى.

سويلەگەن ءسوزى جاقسى ءھام كوركەم بولۋ ءۇشىن سويلەۋشى شەشەننىڭ اقىل-ويى سويلەيتىن ءسوزىنىڭ شىندىعىن ۇعىندىرۋى كەرەك ەمەس پە؟

ءۇمىت – وياۋ جاننىڭ ءتۇسى.

ۋاقىت – ماڭگىلىكتىڭ قوزعالاتىن بەينەسى.

اقىل-ەسى دۇرىستاردىڭ تۋىندىسى قۇتىرعان بىرەۋدىڭ تۋىندىسىنىڭ كولەڭكەسىندە قالادى.

ۇيات – ابىرويسىزدىقتان الدىن الا قورقۋ.

قۇداي ارقاشان گەومەتر بولىپ قالادى.

اقىلدان اداسۋ ادامزاتقا ەڭ ۇلكەن نىعمەتتەردى بەردى.

«[مەملەكەتتەر ىشىندە] ءبىر-بىرىنە جاۋلاساتىن ەكى مەملەكەت بار: بىرەۋى – كەدەيلەر، ەكىنشىسى – بايلار; ولاردىڭ ارقايسىسىندا تاعى دا كوپتەگەن مەملەكەت بار.

ەڭ ءتاتتى نارسە – شىندىقتى ەستۋ.

گرەكتەر جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا باتپاقتى اينالا قونعان باقالار سياقتى قونىستاندى.

ەڭ جاقىن دوستىق، ەجەلگى دانىشپانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىر-بىرىنە ۇقساس ادامداردىڭ اراسىندا بولادى.

سان ءار نارسەنىڭ ءمانىن قۇرايدى.

...ءومىردىڭ بارلىق تراگەدياسى مەن كومەدياسىندا <…> قايعى مەن ءلاززات ءبىر-بىرىمەن ارالاسادى.

تانگە كوز قانداي كەرەك بولسا، جانعا ءبىلىم سونداي كەرەك.

ۇلگىلى مەملەكەتتەردە ايەلدەر دە، بالالار دا ورتاق بولۋى كەرەك، ولاردىڭ بارلىق تاربيەسى ورتاق بولادى.

ەروتتىڭ قولىنا تۇسكەن ءاربىر ادام، ءتىپتى سول ۋاقىتقا دەيىن ول مۋزالارمەن تانىس بولماسا دا، اقىنعا اينالادى.

...قۇدايلاردىڭ ەشقايسىسى فيلوسوفيامەن اينالىسپايدى جانە دانا بولعىسى دا كەلمەيدى، ويتكەنى قۇدايلار ونسىز دا دانا; ال جالپى، دانا ادام دانالىققا ۇمتىلمايدى. سونداي-اق ناداندار دا فيلوسوفيامەن اينالىسپايدى جانە دانا بولعىسى كەلمەيدى.

ەگەر اريفمەتيكا ونەرىن الىپ تاستاسا، ونەر دەپ اتالاتىن باسقا ونەرلەردەن بىردە-بىرەۋى قالماس ەدى، ولاردىڭ ءبارى مۇلدەم جويىلىپ كەتەر ەدى.

تاڭدانۋ <…> فيلوسوفيانىڭ باستاۋى.

تاربيە قانداي بولعانى ءجون؟ دەگەنمەن، ەرتە زاماننان بەرى كەلە جاتقان تاربيەدەن جاقسىسىن تابۋ قيىن: ياعني، دەنە ءۇشىن – گيمناستيكالىق ءبىلىم، ال جان ءۇشىن – مۋزىكالىق تاربيە.

فيلوسوفياعا شىن بەرىلگەندەر، شىن مانىندە، تەك ءبىر نارسەمەن – ءولۋ ءھام ولىممەن عانا اينالىسادى.

كيپريدا مۋزالاردى قورقىتتى: «ءاي، قىزدار! كيپريدانى قۇرمەتتەڭدەر!»

[سوعىس] سوعىسىپ جاتقان كەزدە جەكە جانە قوعامدىق سور مەن بەينەتتىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلادى.

ادامدار ەكى سوردىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ءماجبۇر بولعاندا، كىشىسىن تاڭداۋ مۇمكىندىگى بولسا، ەشكىم دە سوردىڭ ۇلكەنىن تاڭدامايتىنى انىق.

ءاربىر نەكەگە قاتىستى ءبىر وسيەتتى ەستە ساقتاڭدار: ءار ادام وزىنە عانا ەمەس، مەملەكەتكە پايدالى نەكە قۇرۋى كەرەك.

ەلليندەر ۆارۆارلاردان العانىنىڭ ءبارىن جەتىلدىرەتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

اۋدارعان بايبوتا قوشىم-نوعاي

Abai.kz