الماتى، استانا قالاسىنان ءار سالانىڭ وكىلدەرىنەن 15 ادامدىق ۇيىرمە ماۋسىم ايىنىڭ 17-سىنەن 29-نا دەيىن قحر-دىڭ شينجاڭ (Xinjiang) اۆتونومياسى مەن شاندۇڭ (Shandong) ولكەسىنە ساياحات جانە زەرتتەۋ، تاجىريبە الماسۋ ساپارىمەن بارىپ قايتقان بولاتىن.

الىس-جاقىنداعى ەلدەردىڭ كەيبىر ناقتى، ۇتىمدى باسقارۋ جۇيەسى ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزەر مە ەكەن دەگەن مارقا كوڭىلمەن كورىپ بىلگەنىمىزدى وقىرمان قاۋىممەن بولىسسەك دەپ ەدىك.

ىلەنىڭ قۇلجا قالاسىنداعى 6-كوشە، «قازانشى» دەپ اتالاتىن بايىرعى قالانىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن ايگىلى ورىندارىنا باردىق. مۇندا اتالعان ورىنداردىڭ دەرەگى جىلنامالار بويىنشا ارنايى تاقتاعا ويىپ جازىلعان، ءارى ارناۋلى قىزمەتكەرلەر بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي تانىستىرادى. كوپ ماعلۇماتقا قانىق بولاسىڭ. كەيبىر تاريحي دەرەكتەردى جازىپ الىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ دەگەندەي ءوزىمىز دە ابىگەرگە ءتۇسىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ قۇلجا قالاسىن ارالاعانداعى بايقاعانىمىز تاريحي ورىنداردىڭ، قۇندى مۇراعاتتاردىڭ جاقسى ساقتالعانى بولدى.

ەرتەڭىندە قازاق جۇرتىنىڭ اتا قونىسى، كىندىكتى مەكەنى – كۇنەسكە بەت الدىق. 147 مىڭ قازاعى بار بۇل اۋدان قىتايداعى قازاقتار عانا ەمەس، الەمدەگى قازاقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن اۋدانى. ءبىز الدىمەن ءيىنجار دەگەن شاعىن قىستاقتى ارالادىق. مۇندا دا ساياحاتتاپ جۇرگەن كوپ قاۋىم. شاعىن قىستاقتاعى قازاعى بار، باسقا ۇلتتارى بار، تۇرعىندار اۋلالارىن ءار-ءتۇرلى ۇلگىمەن جابدىقتاپ، مەيمان قابىلداۋعا ساقاداي ساي تۇر. مۇندا ءسال ايالداپ، اتاقتى ساياحات ورنى ناراتقا باردىق. تابيعي بولمىسى بۇزىلماعان تۇمسا تابيعاتتى كورسەڭ تاڭ قالاسىڭ. قورشاعان ورتا وتە قاتاڭ قورعالعان. ناراتتان تۇسكى استى ىشكەن سوڭ تاعى سۋىت ءجۇرىپ، ايگىلى اقوزەن جايلاۋىنا جول تارتتىق.

مۇندا قازاق ومىرىنەن ماعلۇمات بەرەتىن تەاترلانعان قويىلىمدار، اقىندار ايتىسى، ءان-كۇيلەر دەگەنىڭىز اسپان اياسىن كەرنەيدى. ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەيتىن اقوزەن اۋماعىندا قازاقتىڭ اق وردالارى تىپتەن كوپ. اتقا ءمىنىپ ساياحاتتايسىز با، قىز قۋارعا شىعاسىز با، ات ۇستىنەن تەڭگە ىلەسىز بە، ءبارى بار. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامىنان جەپ-ىشۋىڭىزگە دە مۇمكىندىگىڭىز مول. تاڭ قالارلىعى ءبارى دە قول جەتىمدى، شارىقتاپ تۇرعان باعا جوق. قوناق كوپ. بۇندا ءوزىمنىڭ تانىمالدىعىمدى ءبىلىپ، ءبىر مارقايىپ قالدىم. مەنى كورگەن قالىڭ قازاق ءبىر دۇرلىگىپ قالدى. مەنىڭ وسىندا كەلگەنىمدى قىز-جىگىتتەر ساۋلەتتى ساحنادان جاريالاپ تا جىبەردى. ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇسىپ، سۇحبات قۇرىپ جاتقان قانداستاردا قيساپ جوق. ساپارلاستارىم مەنى كۇتىپ كوپ ايالدادى. مەرەيىمدى ۇستەم ەتكەن ەل-جۇرتىمنان اينالايىن! ىستىق ىقىلاستارىن كورگەندە كوزىمە جاس تا كەلدى. جۇرەگى ەلجىرەگەن، جانارى مولدىرەگەن قازاعىمدى قيماي اتتاندىم. «قايرىلىپ قارشاعاداي موينىم تالدى...» دەگەن حالىق ءانىن ىشتەي قايتالاپ، قول بۇلعاپ ۇزاي بەردىم...

ىلە القابىندا ەكى كۇن بولىپ، قۇلجادان ۇرىمجىگە ۇشتىق. ءۇرىمجى اۋەجايىندا ەكى ساعات ايالداپ الەمگە اتى ءماشھۇر قاشقارعا سامعادىق.

قاشقار – الىس-جاقىنعا اتى ءمالىم بايىرعى شاھار. ماحمۇد قاشقاري، شوقان ۋاليحانوۆ سەكىلدى ءىرى عۇلامالاردىڭ ءىزى قالعان، وسى قالا تۋرالى ايتا قالسىن ەڭبەكتەر جازعان شەجىرەگە باي ءوڭىر. ءبىزدىڭ ۇيىرمە ەڭ الدىمەن قاشقار قالاسىمەن تانسۋدان ساپارىن باستادى. كونە قالانىڭ ءار مۇيىستەرى تاريحتى ىشىنە بۇگىپ قانا ءۇنسىز جاتقانداي. اپپاققوجام مازارىنىڭ سالىنعانىنى بيىل 383 جىل بولعان ەكەن. قىتاي پاتشاسىنا جار بولعان ونىڭ جيەن نەمەرەسى جۇپارحان (يفارحان) حانىمنىڭ تۋعان ءۇيى، وسكەن ورداسىىن كورگەندە كوپ ويلارعا بەرىلدىك. 27 000 ستۋدەنتى، 1831 ۇستازدار مەن قىزمەتكەرلەرى بار «قاشقار ۋنيۆەرسيتەتى» الىپ اۋماققا قانات جايعان. اۆتوبۋسپەن ارالاعاننىڭ وزىندە ءبىراز ۋاقىتىڭ كەتەدى. ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ءمامتيمين مىرزا بىرگە ءجۇرىپ تانىستىردى. وسى وقۋ ونىنىڭ قۇرلىستارى كورگەن ادامدى تاڭ قالدىرادى.

كەلەسى ساپارىمىز ءپايزاۋات اۋدانىنا جالعاستى. قۇمدى، ءشول دالاعا ورنالاسقان وسى اۋداندا جەر سىلكىنىسى بولعان. بۇرىن ونشا دامىماعان كەدەي اۋدانداردىڭ قاتارىندا. ارىرەسە اۋىز سۋ ماسەلەسى بۇدان بۇرىن تىم اۋىر بولعان. ونىڭ دالەلى جەرگىلىكتى تۇرعىندار جەر ۇستىندەگى يودى كەم ساپاسىز اۋىزسۋدى بىرنەشە ۇرپاق بويى امالسىز تۇتىنعان سوڭ بوعاعى (زوب) سالبىراعان تۇرعىندار ادام شوشىرلىق جاعدايدا ءومىر سۇرگەن. وسىنى زەرتتەپ بىلگەن ۇكىمەت سوناۋ پامير ۇستىرتىنەن تازا اۋىز سۋىن قۇبىرمەن تارتىپ، ءپايزاۋاتتىڭ بارلىق اۋىل-قىستاقتارىنا، تۇرعىنداردىڭ ۇيلەرىنە دەيىن اۋىز سۋ جەتكىزگەن، سۋ قۇبىرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 4500 شاقىرىم. ءوڭىر تۇرعىندارى الگى قۇبىجىق اۋىرۋدان ادا-كۇدە قۇتىلعان. ءبىز مۇنى ءپايزاۋات اۋدانىنىڭ تەرىم اۋىلى باقىت قىستاعىنا بارعاندا بىلدىك. حالقىنا جانى اشيتىن ۇكىمەت وسىلاي بولادى، دەپ ىشتەي ويلادىق تا قويدىق.

كونەشارى اۋدانىنا بارعانىمىزدا اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ الۋان ءتۇرى سول جەردە ءوسىرىلىپ، وڭدەلىپ، شارتاراپقا جونەلتىلەتىنىنە كۋا بولدىق. كونەشارىدەگى بوتانيكالىق باقتىڭ ءوزى ۇلان-قايىر. مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ مۇراجايى مەن شەبەرحاناسىن شاعىن قالاشىق دەسە بولاتىنداي. قاشقار ايماعى 11 قالا مەن اۋداننان قۇرالعان. مۇنىڭ ىشىندە تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانى بار. حالىق سانى 4.5 ميلليون. 92 پايىزى ۇيعىرلار.

شاندۇڭ ولكەسى. قىتايدا ەكونوميكاسى قارقىندى دامىعان الدىڭعى ءۇش ولكەنىڭ ءبىرى. سارى تەڭىزبەن جۇلگەلەس جاتقان جينان قالاسىنىڭ تابيعاتى دا، ەجەلگى ورىندارى دا جاقسى قورعالعان. پاتشالاردىڭ سارايلارى، سەرۋەن باقشالارى دەگەنىڭىز كوركىمەن كوز سۇرىندىرەدى. سۇڭ داۋىرىندە، 1290 جىلدارى سالىنعان كونە مەشىت جينان قالاسىنىڭ ورتالىق بولىگىندە. كوبىنە دۇنگەندەر كەلىپ قۇلشىلىق جاسايتىن كورىنەدى.

قىتايلاردىڭ اسا قۇرمەتپەن اتايتىن تاي شان تاۋى دا وسى اۋماقتا. 9 ميلليون تۇرعىنى بار بۇل قالادا تىم قاربالاستىق بايقالمايدى. ءنان قالادا قايشالىسىپ جۇرگەن ادامدار مەن كولىكتەردىڭ قاراسى سيرەك. ءار كىم ءوز جۇمىسىمەن بولىپ، كوشەدە قايشالىسىپ جۇرەتىن ۋاقىتتارى بولا بەرمەيتىن سەكىلدى. ءبىز سارى تەڭىزگە سالىنعان 41 شاقىرىمدىق عاجايىپ كوپىردى دە وسىندا كوردىڭ. كوپىر قۇرلىسى ءارى تاڭ قالارلىق ءارى سۇستى. قۇرلىقتان الىس كەتىپ، ۇشى-قيىرى جوق تەلەگەي تەڭىزدىڭ ورتاسىمەن كەتىپ بارا جاتقاندا باسىڭىز اينالادى. ەرتەڭىندە جينان قالاسىنان اۆتوبۋسپەن ءچۇي فۋ (Qufu) قالاسىنا ەكى جارىم ساعاتتا جەتتىك.

ءچۇي فۋ قىتايلار ءۇشىن اتاعى جەر جارعان كيەلى ءوڭىر. جاڭا ەرانىڭ 479-551 جىلدارى ءومىر سۇرگەن ويشىل، عۇلاما – كۇڭ زىنىڭ (Kong zi) كىندىك قانى تامعان جەر. كۇڭ زىنىڭ، تاعى ءبىر ەسىمى – كۇڭ فۋ زى. ورىستاردىڭ كونفۋتسي دەپ جۇرگەنى سول. بىزگە وسى ءوڭىردىڭ تاريحى مەن كۇڭ زىنىڭ ءومىربايانىن تانىستىرعان كۇڭزىنىڭ 75 ۇرپاعى بولدى. بىرنەشە وقۋ ورنىن تامامداعان ءبىلىمدى ازامات كورىنەدى. ەجەلگى قىتاي ويشىلىنىڭ تۇقىمى عوي دەپ ەستەلىك سۋرەتكە تۇستىك. ءبىر بايقاعانىمىز، ءچۇي فۋعا قىتايدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قۇيىلعان ساياحاتشىلاردىڭ ءنوپىرى قالىڭ. وزدەرىنىڭ اۋليەسىنە تاۋاپ ەتىپ كەلىپ جاتقان سەكىلدى. ءچۇي فۋعا ءبىر تۇنەپ العان بىزدەر ەرتەڭىندە ايگىلى پورت قالا چيڭداۋعا (Qingdao) كەلدىك. پورت قالا سارى تەڭىز ارقىلى مۇحيتقا تۇتاسادى. جۇك كەمەلەرى، الىپ لاينەرلەر قايشالىسادى. ءبىر كۇن چيڭداۋ قالاسىن ارالادىق. مۇندا زاماناۋي قۇرلىستار كوووپ. «شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ» سالتاناتتى سارايلارى وسىندا. 1903 جىلى نەمىس تەحنولوگياسىمەن بوي كوتەرگەن چيڭداۋ سىرا زاۋىتىنىڭ (TSINGTAO BEER) ءارى مۇراجايعا اينالعانىن كوردىك. شاندۇڭ ولكەسىنىڭ اتالعان ءۇش قالاسىنداعى ساپارىمىز اياقتالعان سوڭ، ىشكى موڭعول اۆتونومياسىنىڭ ورتالىعى كوكحوت قالاسىنا ەكى ساعات ايالدادىق. موڭعول ۇستىرتىنە ورنالاستىرىلعان جەل ەنەرگياسىنىڭ قۇرىلعىلارىن اسپاننان كورىپ وتتىك جانە ونىڭ سان-ساناقسىز ەكەنىنە تاڭ قالعانىمىز بار.

ءتۇيىن:

ءىرى قالالار مەن اۋىل-قىستاقتىڭ دامۋىندا تىم الشاقتىق جوق دەسە بولادى. قۇرلىس نىساندارى، جولدارى، اۋىز سۋ ارنالارى، ەنەرگيا جەلىلەرى، الەۋمەتتىك سالالاردىڭ بارلىعى جاڭا ۇلگىدە.

ديحاندارعا جاقسى جاعداي جاسالعان، كوپ مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعان. اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندار، داقىلدار ەگە مە، جەمىس-جيدەك وسىرگىسى كەلە مە، الدە ءتۇرلى ورمان كوشەتتەرىن وتىرعىزا ما، ۇكىمەت ولارمەن كەلىسىمشارت جاساپ، الدىن الا سۋبسيديا تولەيدى. ءونىمدى كۇزدە مەملەكەت ساتىپ الادى. ديحانداردىڭ ءونىمىن وتكىزە الماي قالاتىن كەزدەرى مۇلدە جوق.

ساياحات ىستەرىنە ايىرىقشا ءمان بەرىلگەن. قىزمەت كورسەتۋ، اس ءمازىرى، قوناق ۇيلەر وتە ارزان باعادا. ەشكىم ءوز بەتىنشە باعانى وسىرە المايدى. ىستەگەن جۇمىستارىنا كەڭ جول اشۋدى بيلىكتەن تالاپ ەتە الادى.

قالالار مەن كەنتتەردەگى ۇلكەن الاڭقايلار كۇندىز ءوز قىزمەتىن كورسەتكەنىمەن، كەشتە بازارعا اينالىپ كەتەدى. تەك قانا قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن قاتاڭ ساقتاپ، تازالىق اقىسىن تولەسەڭىز بولعانى. بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلىپ، اۋرەلەپ جاتقان ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ تەكسەرۋشىلەرى كورىنبەيدى.

بارلىق تۇرعىندار قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنا، اكىمشىلىك مەكەمەلەرىنە بارىپ كەزەك كۇتپەيدى. باسشىلار مەن تانىستار ىزدەپ اۋرە بولمايدى. تەك قانا تەلەفون جۇيەسى ارقىلى ءىستى تىندىرادى. قابىلدانعان شەشىم كومپيۋتەرلىك بازا دا ساقتالىپ قالادى. بولدى.

ءتۇرلى بانكتەردىڭ نەسيە بەرۋ ءتارتىبى وڭتايلاستىرىلعان. ءوسىم 5–7 پايىز مولشەرىندە. ارينە كەپىلدىك تالاپ ەتىلەدى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، تەك كورگەنىمىز بەن بىلگەنىمىزدى، ويعا تۇيگەنىمىزدى جانىمىزدان جارتى ءسوز قوسپاي قاعازعا تۇسىردىك.

دامىعان ەل بولسا دا، دامىماعان ەل بولسا دا مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن جاقسى عوي. وتانىمىز – قازاقستاندى الەمدەگى جان-جاقتىلى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان كورگىمىز كەلەتىنى ءبارىمىزدىڭ كوكەيتەستى ارمانىمىز.

قايرات قۇلمۇحاممەد

Abai.kz