ەرجان وتەۋليەۆ، العاشقى مەديكو-سانيتارلىق كومەك جانە رەابيليتاتسيالىق قالىپتاستىرۋ مەديتسينا ماماندارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ كانديداتى:

ەرجان وتەۋليەۆ، العاشقى مەديكو-سانيتارلىق كومەك جانە رەابيليتاتسيالىق قالىپتاستىرۋ مەديتسينا ماماندارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ كانديداتى:

– ەرجان ءسابيتالىۇلى، تاياۋدا ەلىمىزدە حالىقارالىق دەڭگەيدە دارىگەرلەر كونگرەسى بولىپ ءوتتى. جالپى ماڭىزدىلىعى جاعىنان الىپ قاراعاندا، بۇل سوناۋ 1978 جىلى ەلىمىزدە ايگىلى اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆتىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن وتكىزىلگەن، ءالى كۇنگە دەيىن الەم ەلدەرىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى سول بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن الماتى دەكلارا­تسيا­سى قابىلدانعان كونفەرەن­تسيادان كەم تۇسپەگەن سەكىلدى. اڭگىمەمىزدى وسىدان باستاساق.

– بىلتىر العاش قولعا الىنعان بۇل كونگرەسس بيىل ەكىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىر. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – العاشقى مەديكو-سانيتارلىق كومەك كورسەتۋ سالاسىندا قىز­مەت ەتىپ جۇرگەن  مەديتسينا قىزمەتكەر­لە­رىنىڭ مارتەبەسى مەن ولار جايلى اقپا­­رات­­تىق تانىمدى ارتتىرۋ جانە دارىگەر­لەردى الەمدە بولىپ جاتقان مەديتسينانىڭ سوڭعى جاڭالىقتارىمەن قامتاماسىز ەتۋ. ول ءۇشىن ءبىز ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن، سون­داي-اق الەم ەلدەرىنەن بىلىكتى مامان­دار­دى شاقىرتىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالا­سىنداعى ەڭبەك جولىن ەندى باستاعان ماماندارعا سول بىلىكتى، ءبىلىمدى ءارى وسى سالادا قانشاما جىلدىق تاجىريبەسى بار دارىگەرلەرمەن ءوزارا تاجىريبە الماسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋىمىز شارت.  كونگرەسس سول ماقساتتا، وسىنداي ۇلى مۇراتتا ۇيىمداس­تىرىلدى. شىنىن ايتۋىمىز كەرەك، بۇرىن دارىگەرلەردى بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا ماجبۇرلەيتىن بولسا، ءبىر قۋانارلىق جاع­داي بۇگىنگى تاڭدا دارىگەرلەردىڭ وزدەرى اقپاراتتىق تانىمدىق دەڭگەيلەرىن ارتتى­رۋ ءۇشىن وسىنداي كونگرەسس ۇيىمداستىرۋعا مۇددەلى. سەبەبى وسىنداي باسقوسۋلاردا ماماندار دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى جاڭا تاجىريبەلەرمەن الماسىپ، سونداي-اق وسى سالاعا قاتىستى ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى قابىلدانعان زاڭدار مەن ءتۇرلى قاۋلى-قارارلاردى دا قاراستىرادى. مى­سا­لى، وسى كونگرەستە العاشقى مەديتسينا­لىق كومەك كورسەتۋدىڭ پراكتيكالىق ماسەلەلەرى، ياعني دارىگەرلەردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىس بارىسىندا ۇشىراساتىن ەمدەۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى، دياگنوستيكاداعى جاڭا ادىستەر، سونىمەن قاتار جالپى العاشقى مەديكو-سانيتارلىق كومەك كورسەتۋگە ەنگى­زى­لىپ وتىرعان جاڭا زاڭنامالىق وزگەرىستەر تالقىلاندى. سەبەبى كەز كەلگەن زاڭنامانىڭ ءتيىمدى نە تيىمسىزدىگى ونىڭ جۇمىس ىستەۋ بارىسىمەن انىقتالادى ەمەس پە؟.. ءبىز جالپى بيىلعى كونگرەستە ديسپانسەري­زاتسيانى كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلە ەتىپ قويدىق. ديسپانسەريزاتسيا نەگىزى 1978 جىلى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ايگىلى اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆتىڭ ۇيىتقى بولۋى­مەن وتكەن دۇنيەجۇزىلىك دارىگەرلەر كونگ­رەسىندە ءبىراۋىزدان قابىلدانعان الماتى دەكلاراتسياسىنىڭ نەگىزگى ۇرانى بولدى. وسى كونگرەسس بارىسىندا ءبىز سول نارسەنى قايتا جاڭعىرتتىق دەپ كەۋدە قاعا قويما­ساق تا، وسى ديسپانسەريزاتسيالاۋدىڭ جاڭا ءتاسىلى توڭىرەگىندە وتكەن جىلدىڭ 26 جەل­توق­سانىندا دۇنيەگە كەلگەن بۇيرىقتىڭ دايىندالۋىنا ۇيىتقى بولعان ەدىك. اري­نە، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ تىكە­لەي بۇيرىعىمەن.

– 2012 جىلدىڭ 26 جەلتوق­سانىندا شىققان بۇيرىقتى ەرەكشە اتاپ كورسەتىپ جاتقانىڭىزعا قاراعاندا، ونىڭ ديسپانسەريزا­تسيا، ياعني العاشقى دارىگەرلىك كومەك كورسەتۋ سالاسىنا اكەلگەن ءبىر جاڭالىعى بولىپ تۇرعانى عوي، دەمەك؟

– ارينە، بۇل بۇيرىقتىڭ كوپتەگەن جاڭالىقتارى بولىپ تۇر، سونىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى اتاپ كورسەتەرلىگى، مۇندا دارىگەر­لەر­دىڭ الدىنا ناقتى الگوريتم قويىلادى. ايتالىق، مىسالى، بۇرىنعى بۇيرىقتا دارىگەرگە «مىناداي اۋرۋ تۇرىندە ناۋقاستان وسىنشا اناليز الاسىڭ، دارىگەر قاداعا­لاۋىنا وسىنشا رەت كەلەسىڭ» دەيتىن بولسا،  قازىرگى بۇيرىقتا الگىندەي جاعدايلار ساقتالا وتىرىپ، تاعى دا قوسىمشا ادىستەر قامتىلادى. ەڭ باستىسى، مۇندا ورتا بۋىن مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءرولى انىق­تال­دى. ال بۇرىن ءار مەديتسينا قىزمەتكەرلە­رىنىڭ مىندەتتەرى جەكە-جەكە جازىلماي، جالپى ايتىلا سالعان بولاتىن. ال قازىر ءار قىزمەتكەردىڭ فۋنكتسياسى مەن ءرولى ءوز ال­دىنا قاراستىرىلادى، ياعني ورتا بۋىندى مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەر، جالپى تا­جىري­بەلى دارىگەر نەمەسە تار سالالىق دارىگەرلەر نە ىستەيدى سولار جەكە-جەكە كورسەتىلەدى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتسەك، مۇندا ورتا بۋىندى مەديتسينالىق قىزمەت­كەر  دەپ وتىرعانىمىز مەدبيكەلەر مەن فەلدشەرلەر بولسا،  جالپى تاجىريبەلى دارى­گەرلەر – تەراپەۆت نەمەسە وتباسىلىق دارىگەرلەر، ال ءۇشىنشى ءبىرى كارديولوگ، ەندوكرينولوگ، وكۋليست، ت.ب  دەگەن سەكىلدى ناقتى ءبىر سالانىڭ مامانى. جاڭا بۇيرىق بويىنشا وسىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءرولى انىقتالدى. سونىمەن قاتار بۇل بۇيرىقتا دۇنيەگە ءسابي اكەلىپ، ۇرپاق وربىتۋگە قابى­لەتتى جاس ارالىعىنداعى ايەلدەردىڭ جۇكتىلىگىنە كەرى اسەر ەتەتىن جانە ەش اسەرى جوق  اۋرۋ تۇرلەرىن انىقتاۋ ماسەلەسى دە قامتىلدى. وسىلاردىڭ بارلىعى تابليتسا تۇرىندە كورسەتىلە وتىرىپ، ءار تابليتساعا قوسىمشا الگوريتم جۇرەدى. الگوريتمدە ءار سىرقات تۇرىندە قاي دارىگەر نە ىستەۋى كەرەك، قانداي ادىستەرگە سۇيەنۋى شارت، ونىڭ ناتي­جەلى بولعان جاعدايىندا جانە ناتيجەسىز جاعدايىندا نە ىستەۋ كەرەك، ياعني قانداي مامانعا باعىتتالادى سونىڭ ناقتى باعى­تى كورسەتىلەدى. بىلايشا ايتقاندا، مەدي­تسينا قىزمەتكەرىنە بۇگىنگى تاڭدا «جاڭادان ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋدىڭ»، ياعني نە ىستەي­مىن دەپ داعدارۋدىڭ قاجەتى جوق، تەك قانا وسى بۇيرىقتى وقىپ، تانىسسا بولعا­نى، وندا بارلىعى تايعا تاڭبا باسقانداي كور­سەتىلگەن. مۇنىڭ تاجىريبەگە ەنگەنىنە كوپ بولعان جوق، وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسا­نىن­دا باستالدى، سوندىقتان ەندى ونىڭ ناتيجە­سى ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋدا قانشالىقتى ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتتى، سونىڭ بارلىعى وسى بيىلعى كونگرەستە تالقىلا­نىپ، مۇمكىن جاڭا زاڭنامالىق تولىقتى­رۋلار قاجەت پە، ەمەس پە، سول ماسەلەگە دە­يىن قامتىلدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيستر­لىگى تاراپىنان اتقارىلىپ وتىرعان بۇل شارا – وتە وزەكتى ءارى دەر شاعىندا اتقارىلىپ وتىرعان ءىس. ال اتالعان بۇيرىق دارىگەرلەر تاراپىنان تاجىريبە بارىسىندا حالىق دەنساۋلىعىن ساقتاۋدا ءوزىنىڭ ناتيجەلى ەكەندىگىن كورسەتتى. 

– جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىز­دەي، 1978 جىلعى الماتى دەكلا­راتسياسىن قابىلداۋعا مۇرىندىق بولعان كونفەرەنتسيا سول زامان­نىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان دارى­گەرلىك كەڭەس بولعانداي. سەبەبى سول كەزگە دەيىن دۇنيەجۇزىندە بەس جاس­قا دەيىنگى بالالاردىڭ 15 ميل­ليوندايى العاشقى دارىگەرلىك كومەكتىڭ بولماۋى كەسىرىنەن كوز جۇمعانعا ۇقسايدى. الەمنىڭ 140 ەلىنەن دەلەگاتسيا قاتىسقان سول كونفەرەنتسيادا ءبىراۋىزدان قابىلدانعان الماتى دەكلارا­تسياسى جاڭا تۋعان ءسابي پەرزەنت­حانادان ۇيىنە ورالىسىمەن ونىڭ جانە اناسىنىڭ جاعدايىن دارىگەرلەردىڭ ۇيىنە بارىپ قاداعالاۋىنا قول جەتكىزگەن. ال ەندى تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسى كوش ىلگەرى دامىعان بۇگىنگى مەديتسينا نەسىمەن مىقتى؟

– ەڭ باستىسى، بۇگىنگى تاڭدا اقپارات الماسۋ، ناۋقاستاردى تىركەۋگە الۋ، ەمدەۋ – بارلىعى دا اۆتوماتتاندىرىلعان. مىسا­لى، بۇرىندارى ءبىز تاۋلىكتەپ كۇتەتىن انا­ليزدەر ناتيجەسى وسى اۆتوماتتاندىرىلۋدىڭ ارقاسىندا بۇگىندە بار بولعانى 15-20 مينۋتتا بەلگىلى بولادى. سونىمەن قاتار تاعى ءبىر اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ۇلكەن ءبىر جاڭالىق – تەلەمەديتسينانىڭ جەتىلۋى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە شالعاي ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردەگى ماماندار ورتالىقتاعى تاجىريبەلى ءارى بىلىكتى دەگەن دارىگەرلەرىمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، ءتىپتى شۇعىل وپەراتسيالارعا كىرۋگە دەيىن قول جەتكىزە الادى. ياعني اۋىلداعى ناۋقاسقا سول جاق­تىڭ جەرگىلىكتى دارىگەرلەرى وتا جاسايدى، ال ولاردى بىلىكتى ماماندار ورتالىقتا وتى­رىپ قاداعالاپ، كەڭەس بەرەدى. مۇنىڭ قان­شالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن وزدەرىڭىز باعامداپ جاتقان بولارسىزدار. نەگە دەسەڭىزدەر، بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلىمىز وتە كەڭ، سول دارحان­ دالادا تۇرعىندار وتە شاشىراڭقى ورنا­لاسقان. ال الدەقالاي جاعداي تۋا قالسا، ماسەلەن، ادامدار اياق استى اۋىرا قالسا، ولاردىڭ بارلىعىن بىردەي ورتالىققا جەتكىزۋ مۇمكىن بولا بەرمەيدى، كەيبىرىنىڭ ءحالى جولدى كوتەرمەيدى دەگەن سەكىلدى. وسى رەتتە تەلەمەديتسينا – تاپتىرمايتىن ءادىس. دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ بىرىڭعاي ۇلتتىق جۇيەسى دەپ اتالاتىن ءدال قازىرگى تاڭداعى  جەتىستىگى دە ازاماتتارعا بارىنشا ءتيىمدى قىزمەت كورسەتۋگە كوشتى دەي الامىز. ناقتى ايتساق، ازاماتتارىمىز قاي جەردە ەمدەل­گىسى كەلەدى، پورتالعا تىركەلە وتىرىپ، وزىنە اۋرۋحانانى تاڭداي الادى. جانە دە ول بويىنشا ءار ادامعا كەپىلدەندىرىلگەن تەگىن مەديتسينالىق كومەك كورسەتىلەدى.

– مۇنداي جاعدايدا ناۋقاس ادام كەزەكتى ۇزاق كۇتىپ قالماي ما؟ ناۋقاستىڭ ءحالى مۇشكىل بولسا شە؟

– وعان بولەك جاعداي قاراستىرىلعان، ياعني جەدەل جاردەم ارقىلى جەتكىزىلگەن اۋرۋى اسقىنعان ناۋقاس بولسا، وعان شۇعىل كومەك كورسەتۋ جاعدايى بولەك قاراستىرىل­عان. ەشقانداي كەزەك كۇتپەيدى، پورتالدىڭ وعان ەش كەدەرگىسى جوق.

– بۇل ەندى مەديتسينانىڭ بۇگىنگى جاقسى جەتىستىگى، ال وسىمەن قاتار قانشا جەردەن تەحنيكا مەن تەحنو­لوگيا دامىپ جاتسا دا، ادامدار بۇگىندە مامانداردىڭ بىرىڭعاي تەحنيكاعا سۇيەنىپ، سونىڭ كەسىرىنەن بۇرىنعىداي مىقتى، بىلگىر ماماندار ازايىپ كەتتى دەگەن پىكىردى العا تارتۋدا، بۇعان نە دەيسىز؟

– مەنىڭشە، بۇل جالپىلاما ايتىلا سالعان سىڭارجاق پىكىر سەكىلدى. قانشا دەگەنمەن جەتى نەمەسە ءتىپتى توعىز جىل وسى مەديتسينا سالاسىندا ءبىلىم العان جاندارعا بىلىكتى مامان دەپ قاراۋ دۇرىس دەر ەدىم مەن. ال ەندەشە نەگە جوعارىداعىداي ساۋال تۋىنداپ جاتىر؟ بىرىنشىدەن، بۇل بىزدەردىڭ قانداي دا ءبىر ماسەلەگە بىرجاقتى قاراۋىمىزدان. ياعني، بىزدىڭشە، قاشاندا اۋرۋ اسقىنسا دارىگەر جامان، ال سول دارىگەر ايتقان نۇسقاۋدى ورىندامايتىندىعىمىز ەسكەرىلمەيدى. كوردىڭىز بە، ماسەلە قايدا جاتىر دەرسىز؟!. مىسالى، دارىگەر ناۋقاسقا ەمدەلۋ كۇنى مەن ەم قابىلداۋدىڭ رەتىن كور­سەتەدى. ايتالىق، وكپەنىڭ قابىنۋى، ياعني پنەۆمونيانى الايىق. وعان دارىگەر كۇنىنە التى رەتتەن ون كۇن پەنيتسيللين قا­بىل­داڭىز دەيدى، سوسىن قاقىرىقتى جىبى­تەتىن دارىلەردى تاعايىندادى دەلىك، ونىڭ قاي ساعاتتا، اس ىشەر الدى، نە سوڭىندا ءىشۋ كەرەكتىگىن، كۇندىك مولشەرىن، ەمدەلۋ كۋر­سىن تاعايىندايدى. الايدا ناۋقاستار نە ىستەيدى، سول كۋرستىڭ جارتىسىن قابىلدار-قابىلداماس اۋرۋىنىڭ بەتى قايتا باستاسا بولعانى، ەم قابىلداۋدى توقتاتادى دا قويادى. ەڭ قاۋىپتىسى  – وسى، سەبەبى ەمدەلە باستاعان كەزدە بويداعى اۋرۋ انتيبيوتيك­تەن ساقتانۋ فورماسىنا ەگە بولادى دا، وسى رەتتە ناۋقاستار جازىلدىم ەكەن دەپ قاتە تۇجىرىمعا كەلەدى. شىن مانىندە، بۇل دەرتتىڭ ەگەسىن الداۋى، ياعني ناۋقاس ەمدەۋدى توقتاتا قويسا، ول ويدا-جوقتا قايتادان باس كوتەرىپ، بۇرىنعىدان دا بەتەر كۇشەيەدى دە، ويدا-جوقتا سول ادامدى الىپ جىعادى. سولايشا ءبىر كەزدەرى بولماشى اۋرۋدىڭ اسقىنۋىن ءبىزدىڭ كوپشىلىك ازاماتتارىمىز وزىنەن ەمەس، دارىگەردەن كورەدى. بۇل ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ جاپپاي «اسقىنعان دەرتى» بولىپ وتىر. 

– ارينە، مۇندايدى جوققا شىعارا المايمىز، ايتسە دە بىزدە دياگنوزدى دۇرىس قويا الماۋ دەگەن دە پروبلەمالار بار عوي، ءتىپتى بۇيرەگى اۋىراتىن ادامعا باۋىر اۋرۋى دەگەن دياگنوز قويىپ، ناتيجەسىندە دەرتتى ەمدەمەي، دەرت ۇستىنە دەرت جاماپ جاتاتىن كەزدەر از ەمەس. كەيدە ءتىپتى سوڭى ولىمگە ۇشىراتىپ جاتقان ورەسكەل جاع­داي­­لاردى دارىگەردىڭ كىناسىنەن دەمەي نە دەيمىز؟

– دۇرىس ايتاسىز، دياگنوستيكا – وتە ماڭىزدى ماسەلە. وسى رەتتە قاتەلەسىپ جاتا­تىن دارىگەرگەر دە جوق ەمەس، ول جالعىز ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، الەمدىك تاجى­ريبەدە بار نارسە. الايدا قازىر ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى بۇل ماسەلەگە كادىمگىدەي كوڭىل ءبولىپ جاتىر. قالاي دەيسىز عوي؟ قازىرگى تاڭدا قاي جەردە دارىگەر تاراپىنان قاتەلىك جىبەرىلگەن بولسا، سول جەرگە ءتىپتى دەسانت تۇرىندە بارىپ وقىتۋعا دەيىن جاعداي جاسالعان. ياعني كەز كەلگەن قاتەلىك رەسپۋبليكا نەمەسە شتاب دەڭگەيىن­دە كوتەرىلىپ، قاتەلىككە ۇرىنعان دارىگەردى ءبىر ايلىق، بولماسا ودان دا كوپ مەرزىمگە ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە قارجى دا بولىنەدى، جاع­داي دا قاراستىرىلادى. ويتكەنى  دارى­گەر قاتەلىك جىبەرسە، دەمەك، ونىڭ ءبىلىمىن ءالى دە بولسا جەتىلدىرۋ كەرەك دەگەن ءسوز.  بۇل ءبىر، ەكىنشىدەن، ءبىر جەردە ورىن العان قاتەلىك ەكىنشى ءبىر جەردە تاعى قايتالان­باسىن دەگەن ماقساتتا وسىلاي ەتىلەدى. سوڭعى ەكى جىلدا وسى جاعى قاتاڭ نازارعا الىندى.

– ەرجان ءسابيتالىۇلى، ءسىز ەندوك­رينولوگيا سالاسىندا بىلىكتى دە ءبىلىمدى مامان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بىلىكتى ۇستاز دا ەكەنسىز.  ولاي بولسا، قازىرگى كەزدە زامانعا ساي دارىگەر مامان دايارلاۋ قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟

– بۇگىندە ەڭ جاڭا ءتاسىل سيمۋلياتسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ جايىنا توقتالعىم كەلە­دى. سيمۋلياتسيالىق تەحنولوگيا دەگەنى­مىز نە؟ ايتالىق، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ جاقىنىڭىزدى ەشقاشاندا ءالى بىلىكتىلىگىنە كوز جەتپەگەن جاس ماماننىڭ قابىلداۋىنا، ياعني ەكسپە­ريمەنتىنە بەرمەيسىز عوي؟ الايدا مامان دايىنداۋ كەرەك، ياعني جاس كادر ءتۇرلى اۋرۋ­لاردى ەمدەۋدى تەك تەوريا جۇزىندە عانا ەمەس، تاجىريبە تۇرىندە مەڭگەرۋگە ءتيىس قوي. ەگەردە ءبىز بولاشاق دارىگەرلەردى ادام­دارمەن تىكەلەي بايلانىسقا تۇسىرمەسەك، وندا ول ەرتەڭگى كۇنى ناۋقاستاردى قالاي ەمدەمەك؟ مىنە، وسى تۇرعىدا قازىر ءتۇرلى اۋرۋدىڭ جاعدايىنا ەنە الاتىن مانەكەن­دەر جاساپ شىعارىلدى. سيمۋلياتسيالىق تەحنولوگيا دەپ وتىرعانىمىز سول، ياعني بولاشاق ماماننىڭ الدىنا بەلگىلى ءبىر اۋرۋدىڭ باعدارلاماسى جۇكتەلگەن مانە­كەندى بەرەدى دە، سونى قالاي ەمدەۋ كەرەك­تىگىن بىلىكتى مامان كورسەتەدى جانە ونىڭ ءوزىن سىنايدى. مىسالى، الگى ينتەراكتيۆتى مانەكەنگە باۋىر اۋرۋىنىڭ باعدارلا­ما­سىن جۇكتەيسىز، ول تۋرا ادام سەكىلدى اۋى­رىپ، تۋرا سونداي بەلگىلەر بەرەدى. اناتو­ميالىق جاعىنان الگى مانەكەننىڭ ادامنان تيتىمدەي دە ايىرماشىلىعىن تاپپايسىز. ءوزى بوساناتىن مانەكەندەر دە، ءتىپتى بوسانۋ كەزىندە پاتولوگيالىق جاعدايعا ۇشىراي­تىن دا مانەكەندەر بار قازىر. ولاردى ەلىمىزگە اقش-تان، ەۋروپا ەلدەرى نەمەسە يزرايلدەن الىپ كەلەدى. بۇل مەديتسينا عىلىمىنىڭ ءححى عاسىرداعى دامۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ ايتا الامىز. سوندىقتان بولا­شاق مامان وعان «قۋىرشاق» دەپ قاراي المايدى، ولاي قاراۋعا قۇقى جوق. ءبىز بۇگىندە بولاشاق دارىگەر مامانداردى وسى سيمۋلياتسيالىق جولمەن ءتۇرلى سىناقتار­دان وتكىزىپ، دارىگەرلىك قىزمەتكە كىرىسۋىنە جولداما بەرىپ جاتىرمىز. قىسقاسى، بۇگىن­دە مەملەكەت بولاشاق دارىگەرلەردىڭ بارىنشا جاقسى ءبىلىم الىپ، تاجىريبەدەن وتۋىنە قارجىنى دا، مۇمكىندىكتى دە اياپ جات­قان جوق.

– اعا، ءبىز اڭگىمەمىزدى العاشقى مەديكو-سانيتارلىق كومەك كورسەتۋ ماسەلەسىنەن باستادىق. سول رەتتە ءبىر ماسەلەنىڭ شەتىن شىعا­رىپ قالدىڭىز، ياعني ازاماتتارى­مىزدىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا سالعىرت قاراپ، بىراق سونى دارىگەردەن كورەدى دەدىڭىز. وسى تۇستا كوكەيگە ءبىر ساۋال كەپ تىرەلدى، ياعني كەز كەلگەن دەرتتى اسقىندىرا تۇسۋدە ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىز دە ءرول ويناماي ما دەگەن. شىنى كەرەك، بىزدە «وزىنە-ءوزى دياگنوز قويۋ» دەگەن ءبىر ادەت بار، ياعني، قازاق ءۇشىن ەكى-اق اۋرۋ بار: «سۋىق تيگەن» نەمەسە «كوز تيگەن» دەگەن. وسىنىڭ دا ءوز كەزەگىندە زيانى بار دەي الار ما ەدىڭىز؟

– ارينە، وتە دۇرىس ايتاسىز. ءتىپتى «قا­زاقتار دارىگەرگە ولەرىنەن ءبىر ساعات بۇرىن كەلەدى» دەگەن دە ءبىر انەكدوت سەكىلدى اڭگىمە بار عوي. ول نەگىزسىز ەمەس. ياعني قازاق باۋىر­­لارىمنان دارىگەر رەتىندە قاي جەرى­ڭىز اۋىرسا دا، دارىگەرگە بىردەن جۇگىنۋىن وتىنەر ەدىم. سەبەبى ءبىز – اۋرۋدى ابدەن اسقىن­دىرىپ، دارىگەرگە ابدەن بولارى بو­لىپ، بوياۋى سىڭگەندە ءبىر-اق كەلەتىن حالىق­پىز. وعان دەيىن ءبىز ءوزىمىز ءبىر ەم قولدا­نامىز، قالا بەردى تانىس، دوس، كورشى-­قو­لاڭعا جۇگى­نەمىز، وعان بولماسا ءتاۋىپ جاعالايمىز، ءسوي­تىپ ءجۇرىپ قانشاما ايلار، ءتىپتى جىلدار­دى وتكىزىپ الامىز. تالاي جاندار سولاي اۋرۋىن اسقىندىرىپ  ەڭ سوڭىندا باسقا ءۇمىت قالمادى دەگەندەي، الدىما جىعىلعان كەزدەرى بولدى. ارينە، اۋرۋ ەندى باستالعان كەز بەن اسقىنعان كەزدەگى ەم-شارانىڭ ناتيجەسى ەكى بولەك قوي. بىراق ەگەر ەم قون­باسا، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ العان ناۋقاس­تىڭ ءوزى كىنالى ەمەس، كىنالى دارىگەر بولىپ شىعا كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا، كىم جا­مان، دارىگەر جامان. جەر شارىندا قازاق­تان باسقا ءدال مۇنداي حالىق جوق شىعار، ءسىرا. سوندىقتان دا ايتارىم، دەنساۋلىق – ەڭ باستى بايلىق، ەندەشە وعان بىرجاقتى قاراماي، ءار ادام ءوز دەنساۋلىعىنا جانى اشىرلىقپەن قاراسا. ارينە، دارىگەرلەردىڭ دە تاراپىنان كەتىپ جاتقان كەمشىلىكتەردى جاسىرمايمىن. سوندىقتان دا ايتارىم، ءبىز قانشا جەردەن ميلليونداپ قارجى قۇيساق تا، قازاق «وزىنە-ءوزى دارىگەر» بولۋىن قويماسا، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى پروبلەمالاردى جويا المايمىز. ياعني ەلى­مىز­دە اۋرۋ تۇرلەرى دە، اۋرۋلار سانى دا ازاي­سىن دەسە، وندا ەڭ الدىمەن وزىنەن باستاسىن. سونداي-اق دارىگەر دە الدىنا كەلگەن ادامعا بەيجاي قاراي سالماي، ءوزىنىڭ جاقىنى دەپ قابىلداۋى شارت. «اۋرۋ­دىڭ تابانىنا كىرگەن شوڭگە مەنىڭ ماڭدايىما كىرسە-ءشى» دەپ ويلايتىن دارى­گەر عانا ناعىز دارىگەر. 

Abai.kz