قىزىق جازبا، كازىر دە قازاق قوعامىندا ماڭىزدى دۇنيە...

1917 جىلى الاش زيالىلارى سەمەي قالاسىندا 2 جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسىن ۇيىمدارستارادى. سول كەزدە مۇعالىمدەر اراسىندا تارتىس بولىپ، سوڭىندا - ەڭ كەرەكتى (مىندەتتى) دەپ 9 ءپاندى بەلگىلەيدى. كەرەكسىز دەپ ءتورت ءپاندى اتايدى.

ولار: اراب ءتىلى، يسلام تاريحى مەن ۇلت تاريحى (قازاق تاريحى), ءدىن، ولشەۋ. بۇل پاندەردىڭ قازاق قوعامىنا كەرەكسىزدىگى تۋرالى ءبىر اۆتوردىڭ جازعان مالىمەتى گازەتتە باسىلادى. باسقارما ول ماقالانىڭ كەيبىر تۇستارىمەن كەلىسپەيتىنىن دە ايتادى.

تومەندە سول جازبادان شاعىن ءۇزىندىنى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

...كەيبىرەۋلەر، اسىرەسە، مۇعالىمدەر پروگرامماعا ەڭ كەرەك بولىپ مىنا ساباقتار كىرسە ەكەن دەيدى: اراب ءتىلى، يسلام تاريحى، ۇلت تاريحى، ءدىن، ولشەۋ. مەن بۇلاردى ەڭ كەرەك دەپ ۇقپاعاندىقتان جوعارعى ەڭ كەرەك دەپ كورسەتكەندەردىڭ ەكى جىل ىشىندە تۇگەل وقىلىپ شىعىلۋىنا زيان ەتپەسە عانا كىرۋ كەرەك دەيمىن. كەيبىرىنىڭ ءتىپتى كەرەگى از دەيمىن:

اراب ءتىلىنىڭ كەرەگى از دەيتىنىم: باياعىدان بەرى قىردا ءدىن ءتىلى دەپ 15 جىل وقىپ تا اراب ءتىلىن بىلگەن كىسى جوق. ءتىل ۇيرەنۋ كەرەك بولسا، بىزگە بارىنەن بۇرىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ ماقسات.

يسلام تاريحى مەن ۇلت تاريحى جالپى تاريحتىڭ ۋاقىتىن الادى. جالپى تاريحتى وقىماي تۇرىپ، انالاردى وقىعانمەن تاريح وقۋداعى ماقسات تابىلمايدى، تۇسىنىلمەيدى. جالپى تاريحتى وقىپ بولعان سوڭ، ۇلت تاريحى مەن يسلام تاريحى تۇرسىن، قىتاي مەن فرانتسۋز تاريحىنا تەرەڭدەيمىن دەسە دە جول بوس. تەگىندە تاريح وقۋداعى ماقسات قاي زاماندا قانداي سەبەپپەن قانداي وزگەرىس ادام بالاسىنىڭ باسىنان كەشىپ كەلگەنىن ۇقتىرىپ، ساياسي، يجتيماي، مادەني، ىقتىسادي جيىلىستاردىڭ قالاي العا باساتىن سەبەپتەرى تۋراسىندا باستىڭ ءوز بەتىمەن تۋرا ويلاۋىنا جول اشۋ دەپ ۇعامىن. ايتپەسە، ءوزىمشىل، ماقتانشاق، كۇنشىل (فاناتيك) قىلىپ، مىسالى «باياعىدا ءبىزدىڭ تۇرىك حالقى جاۋىنگەر بولعان ەكەن، ورىستاردى بيلەگەن ەكەن، ەۋروپانى دىرىلدەتكەن ەكەن، بابامىز اتيللا ۆەردەندى دە قاماپ، ەۋروپانى قىلىشتان وتكىزگەن ەكەن. شىڭعىس، تەمىرلان، ھۋلاگۋ يران، ءۇندىستان، قىتاي، مىسىرعا دەيىن دۇنيەنى قانعا تولتىرىپ بارعان ەكەن. ءبىز ولاردىڭ تۇقىمىمىز. ەۋروپا بار عىلىم، ۇلگىنى مۇسىلمانداردان ۇيرەندى. ءبىز مۇسىلماندار، مىسالى، ارابتار كۇللى ەۋروپانىڭ ۇستازىمىز، سوڭعى زاماندا يسلام ءدىنىنىڭ بۇيرىعىن ەۋروپالىلار ۇستاپ، وسىنشا باقىتقا، قوجالىققا جەتكەن. ءبىز مۇسىلماندار يسلام دىنىنەن كوز جازىپ قالىپ، مىناداي قور بولعانبىز. قايتادان انا ەۋروپاداي بولۋ ءۇشىن ءدىنىمىزدىڭ تازاسىن تاۋىپ ۇستاۋ كەرەك» دەپ جەلپىندىرىپ، ۇيرەتۋ تاريحتىڭ ماقساتى بولماسقا كەرەك. سوندىقتان وسى كۇنگى قالىپتا ۇلت تاريحى مەن ءدىن تاريحىنىڭ كەرەگى شامالى دەيمىن. بىزدە انىق ۇلت تاريحىنىڭ بەتى ءالى اشىلعان جوق. سوندىقتان جوق نارسە تۋراسىندا كەرەكتى-كەرەكسىز دەپ سويلەمەيمىن. مەنىڭ مۇنداعى ۇلت تاريحى دەگەنىم وسى كۇنگى مۇعالىمدەر ۇلت تاريحى ورنىنا ۇستاپ جۇرگەن تۇرىك-تاتار تاريحى.

ءدىن ساباعى. مەن ءازىر بۇل تۋرادا سەبەپتەرمەن بار ويلاعانىمدى جازا الماسام دا ايتاتىنىم مىناۋ: كۋرسقا كەلگەندەردىڭ ءبارى ەلدە ءدىن وقىپ كەلگەندەر. ەلدە دىننەن باسقا عىلىم جوقتىعى ماعلۇم. ەلدە نەشە جىل ءومىرىن دىنگە بەرىپ، عىلىم كورمەي كەلگەن سورلىلاردىڭ ەكى جىلىنا تاعى ءدىندى قوسىپ، عىلىمعا بەرەتىن ۋاقىتتارىن كۋرستاردىڭ الماعانى ءجون. ەلدە بەرىپ كەلگەن ۋاقىتتارى دا از ەمەس. ءدىننىڭ تازاسىن تاۋىپ، ءپالسافاسىنا ءتۇسىندىرىپ وقىتامىن دەۋشىلەر بار. ول سوقىرلىق. سەبەبى ءدىننىڭ رەتكە قويىلىپ، تازالانىپ شىقتى دەگەن ءپالسافاسى حاقيقي ءالى جوق. حاقيقاتىنىڭ ءوزى بار نارسە مە، جوق نارسە مە ول ءالى فيلوسوفتار اراسىندا تالاستا جۇرگەن ماسەلە. بىرەۋلەر ءدىن ادام بالاسى جاراتىلىستىڭ سىرىنا تانىس بولماعان قاراڭعى ۋاقىتىندا جوققا نانىپ، ۇرەيلەنۋىنەن شىققان نارسە. سوندىقتان ءتۇبى شىرىك، حاقيقاتى جوق دەيدى. بىرەۋلەر باسى جوققا نانىپ، ۇرەيلەنۋدەن شىقسا دا، بۇرىنعى بۇددا، يسا، مۇحاممەد سەكىلدى ادامدار ادامدىق سەزىمىن سوعان سۇيەپ ايتقان. ادامشىلىق كەرەك بولسا، ادامدىق سەزىمىن حالىقتى تۋلاتپاي-اق سول قالپىندا ءوسىرۋ كەرەك دەيدى. بۇل ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىلاتىن ۇلكەن ءپالسافا دۇنيەسى. مۇنى بىرەۋگە ءتۇسىندىرۋ تۇرسىن، ءالى ءوزى تۇسىنگەن بىزدە مۇعالىم جوق، بۇل ءبىر. مۇعالىم بولسىن-اق، ەكى جىل ىڭعاي سونى وقىتسا دا تاۋىسپايدى، تۇسىنىلمەيدى، بۇل ەكى.

«اللا ەكەۋ بولسا، جەر مەن كوك بۇزىلار ەدى» دەپ شاكىرتتەردى اۋرە قىلۋدا قانداي ماعىنا؟

تۇسىندىرمەي، «پالەن سونى ايتتى، ناناسىڭ» دەپ وقىتۋدىڭ شاكىرتتەرگە تاڭسىعى جوق. مۇنى ەلدە دە ەستىپ كەلگەن. بىراق زيانى كوپ. بۇل ادام بالاسىنىڭ اقىلىنا، ءوز ەركىمەن ويلاپ، سەزۋىنە، ارىنا جەڭدىرىپ، جاقسىلىق قىلۋىنا، ارىنا جەڭدىرىپ، جاماندىقتان تىيىلۋىنا قۇرساۋ، اباقتى. اقىل مەن ارعا سۇيەنبەي، قۇر سەنىمگە سۇيەنگەن وقۋ العا باسۋعا بوگەت دەگەن اقيقات وسىدان تۋادى. ناناسىڭ دەمەي، ءتۇسىندىرىپ ايتۋ قازاق مۇعالىمدەرى، موللالارى تۇگىل، بۇكىل دۇنيە ءالى ءتۇسىنىپ جەتە الماعان نارسە. تۇسىندىرمەي وقىتۋ اقىل-ميىن بايلاۋ بولسا، تۇسىندىرۋگە شاما جوق بولسا نە قىلماق كەرەك؟

مەنىڭشە، ۇندەمەي قويىپ، ادام بالاسىنىڭ ءومىر تاجىريبەسىمەن انىقتالعان عىلىمداردى عانا وقىتا بەرۋ كەرەك. وقۋشى جاراتىلىستىڭ زاڭى، دۇنيەنىڭ اعىسىنا سول عىلىمدار ارقىلى تۇسىنە باستاعان سوڭ، ءوزى دە سەزىپ، ءبىر جول ۇستاماق. انىق عىلىم بولماسا، كۇڭگىرت نارسەگە جاس بۋىنداردىڭ ءبىر مينۋت ءومىرىنىڭ كەتۋى دە كىنا دەپ ۇعامىن. كۋرس تا بۇل كىنانى ىستەمەگەنى ماقۇل.

ولشەۋ تالاسسىز كەرەك عىلىم بولسا دا، ەكى جىلدا وقۋشىلار ىسكە اسىرا المايدى. سوندىقتان مۇنداي عىلىمدار تاپ كۋرس شاكىرتتەرى حالىنا ەڭ كەرەك دەپ ۇعىلمايدى.

جاس قازاق.

سەمەي گۋبەرنياسى الاش شاھارى.

"مۇعالىمدىك كۋرستار تۋرالى" جازبادان قىسقارتىلىپ الىندى.

اباي مىرزا

Abai.kz