بوريس پيلنياكتىڭ (1894-1938) شىعارماشىلىعى جاس وقىرماندارعا عانا ەمەس، اعا ۇرپاق وكiلدەرiنە دە ونشا ءمالiم ەمەس دەسەك، قاتەلەسپەيمiز. بiراق وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى كەڭەس ادەبيەتiنiڭ نەگiزiن قالاۋشىلاردىڭ بiرi بولعانى بەلگiلi. ول – سول كەزدەگi ەلiمiزدiڭ بارلىق تۇكپiرiندە بولعان، كوپتەگەن سىرت ەلدەرگە دە ساپار شەككەن، جانە ءار تاقىرىپتا كوپ جازعان جازۋشى. پيلنياكتىڭ سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى جاريالانعان "اشتىق جىلى" رومانى كەڭەس وداعىنداعى، اسىرەسە سونىڭ ىشىندە قازاق جەرىندەگى اۋىر دا اششى شىندىقتى جازۋىمەن ەرەكشەلەندi. بوريس پيلنياكتىڭ قايسىبiر كەزدەردە رەسەي جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى بولعانى دا بار. 1937 جىلى م.ۆ.فرۋنزەگە بايلانىستى جازعانى جوعارى جاققا ۇنامادى. وسىعان بايلانىستى قامالىپ، ارتىنان ستاليندiك ءتارتiپتiڭ جازاسىنا ۇشىرادى.

بوريس پيلنياكتىڭ تۇركسiب تۋرالى جازعان ماقالالارى كەيiننەن بiرiكتiرiلiپ رومانعا اينالعانىن بiلەمiز. شىعارماسى تۇتاسىمەن قازاقستانعا بايلانىستى. روماننىڭ نەگiزگi جەلiسi – جازۋشى سەرگەي يۆانوۆيچ اربەكوۆتىڭ كورگەندەرi, تۇيگەنi مەن تۇيسiنگەنi, وي-پiكiرلەرi. كەيiپكەر – بوريس پيلنياكتىڭ ءوزi دەسەك، ارينە قاتەلەسپەيمiز. جازعاندارىنا قاراعاندا، "يزۆەستيا" گازەتiنiڭ تاپسىرماسىمەن ماسكەۋدەن شىققان كەيiپكەر، تۇركiستان-سiبiر تەمiرجولىنىڭ اشىلۋىنا كەلەدi. سول ۋاقىتتارداعى قازىرگى الماتى وبلىسىنداعى اينابۇلاق ستانساسىنىڭ ماڭىندا وڭتۇستiك جانە سولتۇستiك تەمiرجولىنىڭ قوسىلۋ سالتاناتى اشىلادى. مiنە، جازۋشى-كەيiپكەر جولدا كەلە جاتىپ كورگەندەرiن بىلاي سيپاتتايدى:

– وتىرعان كولiگiمiز كەڭەس وداعىنىڭ ازيالىق بولiگiنە ساپار شەگiپ كەلە جاتتى. اينالا كوسiلگەن شولەيتتi دالا. بۇل 1930 جىلعى كوكەك ايىنىڭ 20-21 كۇندەرى. وسى كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ۇجىمعا بiرiكتiرiلiپ، ەلiمiزدiڭ كاسiپورىندارى بiرتiندەپ دامىپ جانە مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ جەمiس بەرە باستاعان كەزi بولاتىن. ورىنبوردان شىققان سوڭ-اق شولەيت دالا باستالدى، – دەيدi ودان ءارi جازۋشى، – كوكجيەكپەن استاسقان وتە ۇلكەن كەڭiستiك كوكتەم ايىنىڭ وزiندە-اق كۇنمەن قاقتالىپ، ساپ-سارى، از دا بولسا ساحارانى ەلەستەتەدi.

بۇل – قىتاي مەن رۋستiڭ ارالىعىندا جاتقان  ايىرىقشا  ۇلكەن ەل –قازاق،  ازيانىڭ دالاسى. بۇكiل جول بويى قۇم ۇشىرعان اڭىزاق جەل سوعىپ تۇردى. بۇل جەل ارىسقا دەيiن، اۋليە-اتا مەن الماتىعا جانە اينابۇلاققا جەتكەنشە سوزىلدى. الىس كوكجيەكتەن شپالدان سالىنعان جالعىز ءۇي كورiندi, قاسىندا بiرنەشە كيiز ءۇي تiگiلگەن رازەزد ەكەن. ءۇي ءالi سالىنىپ بiتپەگەن. جول-جونەكەي ەشۋاقىتتا پويىز كورمەگەن قازاقتىڭ جiگiتتەرi بiزبەن بiرگە جارىسىپ وتىردى. اينابۇلاق ستانساسىنا كەلگەندە توڭiرەك تولى قازاقتار جينالىپتى. ولاردىڭ كۇنگە كۇيگەن جۇزدەرi, البا-جۇلبا كيiمدەرi ورتا عاسىر ادامدارىنا ۇقسايتىن. ءبارi دەرلiك قوي تەرiسiنەن كۇرتەشە ءارi تەرi شالبار كيگەن. اتتارى الاسا، وتە جىلدام شابادى. …قازاقتىڭ كيiز ۇيiندە اينالا ساندىقتار قويىلىپ، جەرگە الاشا (كوۆرى) توسەلگەن... ءوز جەرiندە بiرiنشi رەت پويىز كورگەن قازاقتار ۆاگونعا شىقتى. قابىرعالاردى الاقاندارىمەن سيپاپ، ءار جەردi ۇستاپ قويادى. ۆاگون-رەستورانعا كiرگەن ەكi قازاقتىڭ ءجۇزi تاڭدانعاننان قيسايىپ كەتتi. ولار قورقىنىش بيلەگەن جۇزiمەن اينالاعا  تاڭدانا  قارادى  جانە  قولدارىن العا سوزدى. سونىمەن قاتار، وزدەرiن اينادان كوردi. تۇرلەرi بۇزىلىپ كەتتi. ارتىنان قارقىلداپ كۇلiپ جiبەردi… قازاقتارعا تەمەكi سىيلاۋعا بولادى. ولار وتە اقجارقىن كەيiپپەن كۇلەتiن.

ەگەر ولەڭ ايتىپ بەرۋiن سۇراساڭ، ونداي كەزدە ولار قاراما-قارسى وتىرا قالىپ، باستاي جونەلەتiن. ءشول دالانىڭ قۇمىنداي ۇزاق، ءارi ازىناق جەلدەي قۇرعاق دىبىس شىعاتىن. بۇل قايتارما اندەر وتە قىسقا جانە بiر عانا شۋماقتان تۇراتىن.

پويىز اينابۇلاققا كەلگەندە ءتۇن بولاتىن. دەگەنمەن، بۇل  تۇننiڭ ايىرماشىلىعى، قايتالانباس كونە زاماننىڭ تۇنiنە ۇقساپ تۇردى. اينالاداعى قىرات-بەلەستەر، جازىق دالا كوشپەلiلەردiڭ جاققان وتتارىمەن الاۋلاپ تۇردى. پويىز ايعايىن باسىپ، الدەقاشان توقتاپ تۇرعان ەدi, دەگەنمەن ونداعان شاقىرىمعا سوزىلعان وردانىڭ عالامات دىبىسى: اتتىڭ كiسiنەگەنi, اۋىق-اۋىق تۇيەلەردiڭ باقىرعانى، قىرىلداعان دالا ادامدارىنىڭ داۋىستارى جاڭعىرىپ ەستiلiپ تۇردى. اۋادان تەزەكتiڭ ءتۇتiنi, جىلقىنىڭ تەرi يiسi سەزiلەدi. تاڭەرتەڭگi الا كولەڭكە باياعى ۇلى باتىيدىڭ نەمەسە اقساق تەمiردiڭ قوسىندارىن ەلەستەتەتiن ەدi. قازاقتار اشىلۋ سالتاناتىنا بەس ءجۇز، جەتi ءجۇز شاقىرىمنان كەلگەن بولاتىن. ات ۇستiندە ەركەكتەردەن باسقا ايەلدەر دە، بالالار دا ءجۇردi. دالادان ون ءۇش جەردەن اس دايىنداۋ فابريكاسى ۇيىمداستىرىلدى. تۇركسiب باسقارماسى جينالعان بۇكiل قاۋىمدى ءدامدi اسپەن سىيلادى. ءتۇس اۋا مىڭداعان سالت اتتىلار تويدان ارiرەك وزدەرiنiڭ بايگەسi مەن كوكپارىن تاماشالاۋعا اۋدى.

…قازاقتار ءۇشiن تەك قازاقستاننان  بولەك، سiبiرگە دە، ورتا ازياعا دا، سسسر-عا دا، ءارi قاراي الەممەن تانىسۋعا  جول  اشىلدى. بiراق وسى جىلدارعا دەيiن بۇل دالادا گيدرولوگيالىق پارتيا سۋ iزدەدi, مۇنسىز تۇركسiبتi ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس ەدi, سونىمەن قاتار قۇرىلىس توپتارى جۇمىس iستەدi. …پارتيا قازاق دالاسىمەن ءجۇردi. پارتيا قازاق ءۇيiن كوردi, ولاردىڭ جىلقىسىن، ولاردىڭ وتارلارىن كوردi, كوپتەگەن جەرلەردە ولاردىڭ سونشالىقتى كەدەي تۇراتىنىن بايقادى جانە كەدەيلiككە  سەبەپ كەرەناۋلىقتى  جانە ساۋاتسىزدىقتى تانىدى… پارتيا قازاقتاردىڭ العاشقى قاۋىمداستىقتان اسپاعان، تiپتi ورتا عاسىرلىق داۋiرگە دە سايكەس كەلمەيتiن تۇرمىسىن – ءومiرiن كوردi. پارتيا العاشىندا وزدەرiنiڭ بالعاسى مەن جۇمىسىنان ۇركە قاراعان قازاقتاردى كوردi, بiراق ارتىنان جول سالۋ ءۇشiن بۇلار وسىندا كەلiپ جەر قازۋعا، تاسۋعا كىرىستى. پارتيا وسى بiر ۇلكەن جۇمىس اياقتالار تۇستا، ولاردىڭ كوپتەگەن ستانسالاردا، رازەزدەردە تەمiر جول مايلاۋشى، اۋىستىرۋشى، بيلەت ساتۋشى ، تارازى باسىن ۇستاۋشى، كۇزەتشi بولىپ iستەپ جاتقاندارىن كوردi. تۇركسiب ستانسالارىندا قازاقتار ءۇشiن مەكتەپتەر، كۋرستار اشىلىپ جاتتى. مۇندا ولاردى ماشينيستiككە، تەمiر تۇيiندەۋشiلiككە (سلەسار), ستانسا باستىعى، تەلەگرافيست، كەڭسە قىزمەتكەرi بولۋعا، ەسەپ-قيساپ جۇرگiزۋگە باۋلىدى.

تەمiر جول وسى بiر وراسان زور قازاق دالاسىن قايتا قۇردى. جول دالا ادامدارىن دا قايتا جاڭعىرتتى،-دەپ جازدى. 

بوريس پيلنياك وتىزىنشى جىلدارى قازاقستاندا بولعانىندا وسىنداي جاعدايدى كورە بiلدi ءارi ونى سول قالپىندا بوياۋسىز سۋرەتتەگەن ەكەن. بۇل جازعاندارى 1935 جىلى جاريالاندى. وسى كەز كەڭەس وداعىندا سوتسياليزمنiڭ تۇپكiلiكتi جەڭگەن مەزگiلi ەدi. 1938 جىلى بوريس اندرەەۆيچ ستاليندiك جازالاۋعا ۇشىراپ، اتىلىپ كەتتi. تەك اراعا جارتى عاسىر سالىپ بارىپ، 1989 جىلى عانا اقتالدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz