باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

20.

VIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن شاپىراشتىنىڭ، ماتاي–قازىبەك بەك شەجىرەسى بويىنشا، – ءتورت بالاسى بولعان. ولاردىڭ ەسىمدەرى – ىستىق، قىستىق، اباق، ساياق. ال «قازىرگى شاپىراشتى اتىن الىپ، ءبورىلى بايراق استىنا شوعىلىپ تۋ كوتەرەتىندەر – ءبىر عانا ۇل ىستىق تۇقىمى»[1].

بۇل كەزدە جەتىسۋ باتىس تۇركى قاعاناتىنا قارايتىن. قاعانات ەجەلگى ءۇيسىن جەرلەرىن – قاراتاۋدىڭ شىعىس باۋرايىنان جوڭعارياعا دەيىنگى اۋماقتى الىپ جاتتى. ورتالىعى – قاعاناتتىڭ استاناسى جانە قاعاننىڭ قىسقى ورداسى – جەتىسۋداعى شۋ اڭعارىنا سالىنعان سۋياب قالاسى ەدى. ەكونوميكاسى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى مەن وتىرىقشى-جەر وڭدەۋشىلىك كاسىپكە نەگىزدەلدى. قالالاردا تۇراتىن سوعدى جانە تۇركى حالىقتارى ساۋدامەن دە، قولونەرمەن دە، ەگىنشى-ديحاندىقپەن دە شۇعىلداندى. قالا مەن دالا قاعاناتتىڭ ءبىرتۇتاس شارۋاشىلىق-ساياسي ورگانيزمىنىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن جانە ءوزارا بايلانىسقا مۇقتاج بولىكتەرى بولدى. ىشكى-سىرتقى ساۋدا ايىرباسى  اقشا اينالىمىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى. بۇل اينالىسقا شىعىس قاعانات تۇركىلەرى دە، وزگە ەلدەر دە تارتىلدى.

باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ باسشىسى شىعىس تۇركى قاعانىنا تاۋەلدى دەپ سانالاتىن. شىعىستىق قاعان باتىستاعى ارىپتەسىنىڭ  تاققا وتىرۋىنا ءوز كەلىسىمىن بەرەتىن، بەرمەي دە قويۋى مۇمكىن دەلىنەتىن. بىراق، ءىس جۇزىندە شىعىس تۇركى قاعاناتى باتىس قاعاناتىنا  تالاي رەت باعىنىشتىلىق جاعدايدا بولدى.

باتىستۇركىلىك قاعان مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنا باسشىلىق ەتكەن. رۋباسىلارىن تاعايىنداۋ دا قاعان قۇزىرىنداعى مىندەت بولعان. ول تەك جوعارعى ءامىرشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، قاعاناتتىڭ بارلىق جەرىن مەنشىكتەگەن قوجايىن دا بولعان ءتارىزدى.

داۋلەتىنىڭ وسال بولماعانىن سول زامانعى جازبالاردان اڭداۋعا بولادى. ماسەلەن، قاعان مەن ونىڭ ماڭىنداعىلاردىڭ بايلىعى حاقىندا باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ بيلەۋشىسى يابعۋ-قاعاننىڭ ورداسىنا كەلىپ قايتقان بۋددا موناحى سيۋان تسزاننىڭ جازعاندارى (VII ع.) ەداۋىر قىزىقتى ماعلۇمات بەرەدى. (مۇنى زەرتتەۋشى يۋ. زۋەۆ «سۋياب تۋرالى قىتاي حابارلارى» دەگەن ماقالاسىندا كەلتىرگەن).  ساياحاتشى موناح قاعاندى اڭ اۋلاپ جۇرگەنىندە كەزدەستىرگەن ەكەن. سوندا ول اڭشىلاردىڭ كيگەن  كيىمدەرىنىڭ ءسان-سالتاناتىنا تاڭ-تاماشا قالادى: «قاعان جاسىل جىبەكتەن تىگىلگەن شاپان كيگەن. ونىڭ قاسىنا ەكى جۇزدەن استام تارقان ەرىپ ءجۇر، ولاردىڭ ۇستىندە – زەرلى ماتادان تىگىلگەن شاپان، شاشتارىن بۇرىمداپ ءورىپ قويعان. قالعان جاۋىنگەرلەرى اڭ تەرىسىمەن استارلانعان كيىمدەر مەن جۇمساق بورىكتەر كيگەن، قولدارىنا ايبالتا، ساداق پەن جالاۋلار ۇستاعان. مىنگەن اتتارى عاجاپ، شەتىنەن  سايگۇلىك. تۇيە مەن ات ءمىنىپ كەلە جاتقان ادامداردىڭ كوپتىگى سونشا، ءبارىن قامتۋعا كوزىڭ جەتپەيدى». ال قاعاننىڭ كيىز ءۇيىنىڭ بارشا بولشەگىنىڭ التىنمەن اپتالىپ،  بەزەندىرىلۋىنىڭ عاجاپتىعى سونشالىق، سامساعان سارى التىن قاراعان ادامنىڭ كوزىن بۇلدىراتىپ جىبەرەدى[2].

جەتىسۋ جەرىندەگى باتىس-تۇرىك مەملەكەتىندە قاعاننان كەيىنگى لاۋازىمى بيىك ەكىنشى ادامدى «ۇلىق» دەگەن. ودان تومەنگى يابعۋ، شاد جانە ەلتەبەر دەپ اتالاتىن جوعارعى لاۋازىمداردى  قاعان رۋىنىڭ ادامدارى يەلەنگەن. ولاردى قاعان ۆاسسال تايپالاردى باسقارۋعا  قويعان. بۇرىقتار مەن تارقاندار سوت فۋنكتسيالارىن اتقاردى. ال رۋ-تايپالاردىڭ رۋباسىلارى مەن كورنەكتى وكىلدەرىنە بەك لاۋازىمى بەرىلدى. ولار جەرگىلىكتى جەرلەردەگى اقسۇيەكتەر سوسلوۆيەسىنىڭ باستى تىرەگى بولعان.

سولارمەن قاتار، قاعاناتتا تاعى  ءۇي-قاعان دەگەن لاۋازىم بولدى. ونىڭ  دارەجەسى دەرەك كوزدەرىندە يابعۋدان تومەن دەپ سيپاتتالادى. سونداي-اق، ءبىر شاڭىراقتا تۇراتىن ءبىر اتادان تاراعان كوپ ادام دا وزدەرىنىڭ ۇلكەن وتاعاسىن ءۇي-قاعان، ياعني تۇركى قاۋىمىنىڭ تۇسىنىگىندە – ءۇيدىڭ، اۋلەتتىڭ قاعانى دەپ اتالعان.

قالىڭ بۇقارانى، ياعني قارا حالىقتى  مال وسىرەتىن ەرىكتى ۇساق قاۋىم مۇشەلەرى قۇراعان. ولار الەۋمەتتىك تۇرعىدان قاراعاندا اقسۇيەكتەرگە جانە  ولارعا باعىنىشتىلاردان تۇرعان.

باعىنىشتى تايپالار مەن قاتارداعى كوشپەندى كوپشىلىككە  جۇكتەلگەن باستى مىندەتتىلىكتەردىڭ ءبىرى – «قان سالىعى» دەپ اتالعان اسكەري بورىش بولعانى ءمالىم. بۇل بورىشتىلىق بويىنشا، ۆاسسال تايپالاردىڭ بارلىق ەركەك كىندىكتى جاۋىنگەرلەرى جوعارعى بيلىككە يە تايپا (سيۋزەرەن-تايپا) ارمياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. سوعىستىڭ نەگىزگى اۋىرتپالىعى، دەمەك، ەڭ كوپ ادام شىعىنى وسى باعىنىشتى تايپالاردىڭ موينىنا تۇسكەن ءدى. بۇل تايپالاردى كەيدە «ارنايى شاقىرىلعان بوگدەلەر (گوستەۆىە)» دەپ اتاعان،  سوندىقتان دا ولاردى سوعىس  وپەراتسيالارى كەزىندە «نايزالار» رەتىندە پايدالانعان، ياعني اۆانگاردقا، ىلعي العى شەپكە شىعارىپ وتىرعان.  بۇل ادەت قاعانات اۋقىمىندا جاپپاي تارالعان ەكەن.

ال الىم-سالىق تولەۋ، ارينە، باعىنىشتىلىقتىڭ  باستى بەلگىسى-ءتىن. ونىڭ ۇستىنە، قاعاناتتا «قۇل» دەگەن توپ قالىپتاستى. وعان سوعىستا باعىندىرىلعان تايپالار مەن تۇتقىنعا الىنعاندار كىردى. ايتا كەتۋ كەرەك، ەجەلگى تۇركىلەر «قۇل» دەگەن تەرميندى بۇگىنگى ۇعىمدا قولدانعان جوق. ول زاماندا سيۋزەرەن-تايپاعا  مال تەرىسى، اڭ تەرىسى جانە باسقا دا مۇلىكتەر تۇرىندە سالىق تولەپ تۇراتىن ۆاسسال-تايپالاردى «قۇل-تايپالار»، «قۇلدار» دەپ بىلگەن.

تۇركىلەردىڭ كورشى تايپالاردى شابۋداعى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى قۇل الۋ بولعان. ءارى، كوبىنەسە، كىشكەنتاي  ەر جانە قىز بالالاردى ۇستاپ الۋعا تىرىسقان. مىسالى، تۇركىلىك ءباھادۇر-قاعاننىڭ 620 جىلعى ءبىر جورىقتا  بىرنەشە مىڭ قىزبالانى تۇتقىنداعانى بەلگىلى. قىتايلىق اۆتور ما چان-شوۋدىڭ «تۇركىلەر جانە تۇركى قاعاناتى» دەگەن ەڭبەگىندە جورىق كەزىندە قولعا تۇسىرىلگەن ەربالالار مەن قىزبالالاردىڭ، اسىل تاستار مەن جىبەك ماتالاردىڭ قاعان مەنشىگىنە وتەتىنى ايتىلعان. تاعى ءبىر قىتاي اۆتورى تۇركى بىلگە-قاعاننىڭ باسمىلداردى قالاي جەڭگەنىن  بايانداي وتىرىپ،  باسمىلداردىڭ بالالارى مەن قىزدارىن تۇتقىنعا ءتۇسىرىپ الىپ قايتقانىن حابارلايدى.

دەرەككوزدەردەن مۇنداي مالىمەتتەردى ءجيى كەزىكتىرۋگە بولادى. تۇتقىن بالالاردى ۇلكەن وتباستارى كوپ قاۋىمدا ادەتتە بالا قىلىپ اسىراپ العان دا، شارۋاشىلىققا پايدالانعان. بۇدان ۇيدە، وتباسىندا قۇلدىق ەڭبەك قولدانىلعانى بايقالادى.

قاعاناتتا، ارينە، قۇلدىقتىڭ باسقا تۇرلەرى دە جەتەرلىك-ءتىن، ايتالىق، قولونەرشىلەر، قالا سالۋشىلار، باسقا دا كاسىپشىلەر قاتارىندا قۇلدار دا ءجيى ەڭبەك ەتەتىن.

بىلگە-قاعان ەسكەرتكىشىنىڭ ماتىنىندەگى بەكتەرگە جانە حالىققا ارنالعان ۇندەۋدە: «... مەنىڭ شىن جۇرەكتەن شىققان ءسوزىمدى سەندەر ء(بارىڭ) وسى (ەسكەرتكىشكە) قاراي تۇرىپ، ون جەبە ۇلدارىنا جانە ولاردىڭ تاتتارىنا جەتكىزىڭدەر!»[3],  دەگەن جولدار بار. ەجەلگى تۇركى جازۋلارىن تەرەڭ زەرتتەگەن س. كلياشتورنىيدىڭ پايىمىنا جۇگىنسەك، مۇندا  تاتتار دەپ جەتىسۋ اۋماعىنداعى باتىس قاعانات تۇركىلەرىنە تاۋەلدى وتىرىقشى قونىستار مەن قالالاردىڭ سوعدى تىلدەس تۇرعىندارى ايتىلاتىن بولۋى كەرەك. ولار تۇركى قاعاندارىنا باعىنىشتى جاعدايدا، ساۋدامەن دە، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن دە شۇعىلدانعان بولاتىن.

وسىناۋ جەتىسۋ جەرى كىرەتىن باتىس-تۇركىلىك مەملەكەتتىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي قاتىناستار الا-قۇلا بولدى. تايپالار اراسىنداعى، بيلەۋشى توپتار ىشىندەگى  ۇستەمدىك ەتۋ جانە باعىنىشتى بولۋ تۇرلەرى دە سان-الۋان سيپاتتا ەدى. وسى جاعداياتتار قاعاناتتاعى ءوزارا تارتىستاردى ۇدەتتى. ونىڭ ۇستىنە، قىتاي يمپەراتورلىق اۋلەتى جەتىسۋدا ءوز گەگەمونياسىن ورناتۋعا تىرىسىپ، ءالسىن-ءالسىن اسكەري-ساياسي اكتسيالار جۇرگىزىپ تۇردى. وسىنىڭ ءبارى قوسىلا كەلە، ەلدەگى قاعان بيلىگىنىڭ السىرەۋىنە سوقتى. ءتىپتى بىرتە-بىرتە، قاعاننىڭ بيلەۋشى، ءامىرشى رەتىندە تەك اتى عانا قالدى.

دەرەكتەرگە قاراعاندا، وسىنداي احۋالداعى ەلدى «ون جەبە» بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن تايپالار قاعانات اتىنان ەمەس، ءوز بەتتەرىنشە دەربەس قيمىلداۋدى جيىلەتتى. قاعانات ءامىرشىسىنىڭ تۋىن ەمەس، ءجيى-ءجيى ءوز تۋىن كوتەرىپ، قيلى ءىس-ارەكەت جاساپ ءجۇردى.  ماسەلەن، VII عاسىردىڭ سوڭىندا قاعانات تاعىنا وتىرعان اشينا شىعىستا قىتاي اسكەرىنە قارسىلىق كورسەتۋدى باستاپ جۇرگەن كەزدە، ازعىر نۇزۇق-ەركىن، تۇرگەش چىقان جانە ۇلىق-وق تايپاسىنىڭ باسشىسى جەتىسۋدىڭ ءوز ىشىندە قاعانات بەكىنىستەرىنىڭ ءبىرىن قورشاۋعا الۋ ءىسىن ۇيىمداستىرعان. بۇدان كەيىن حۋسەلو قاعان، ايماقتىڭ حالقىن تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن، تۇركىلەردەن ارميا قۇرعان.  الايدا ول جورىققا ازىرلەنىپ جاتقان كەزدە-اق قاشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ويتكەنى سول شاقتا قاعاناتتا قۋاتتى جاڭا كۇش پايدا بولعان-دى. بۇل كۇش – لاۋازىمى باعا-تارحان (موگە-داعان) دەپ اتالاتىن ۇشلىك (ۋچجيلە) باستاعان تۇرگەشتەر ەدى.

تۇرگەشتەردىڭ كۇش الۋى كۇتپەگەن جاعداي ەمەس-ءتىن. سانى كوپ تۇرگەشتەر VI عاسىردىڭ وزىندە-اق قاعاناتتىڭ سول قاناتىندا، شۋ-ىلە وزەنارالىعىنداعى ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقان-دى. حۋسەلو حاندى  جەڭگەنگە دەيىن ۇشلىك ءوز جەرىندە ارقايسىسىنا 7 مىڭ ادامنان كىرەتىن 20 تۇتىكتىك قۇرعان-دى. ولار جەتىسۋداعى كەرۋەن جولدارىنىڭ كوپ بولىگىن باقىلاۋىندا ۇستايتىن. تۇرگەشتەردىڭ ىقپالى بىرتە-بىرتە كۇشەيە بەردى. ولاردىڭ قولاستىنا كىرگەن تايپالار سانى دا كوبەيدى. اقىرى، ۇشلىك شۋ وزەنىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى  ءوز ورداسىن سۋيابقا كوشىرىپ، ۇلكەن وردا دەپ اتادى. ال ونىڭ كىشى ورداسى ىلە وزەنى اڭعارىندا، سوندا تۇراتىن كۇنگىت تايپاسىمەن اتتاس كۇنگىت قالاسىندا بولدى.  ماحمۇد قاشقاريدىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كۇنگىتتەر بۇل جەردى ءحى جۇزجىلدىقتا دا مەكەندەگەن.

ولكەدە ۇستەمدىككە يە بولۋ جولىنداعى كۇرەس بارىسىندا ىلە تۇرگەشتەرى شىعىس تۇركىلەرىمەن اسكەري وداق قۇردى. ءىىىۋ تۇرگەشتەرى (سارى-تۇرگەشتەر) وزدەرىنىڭ باسەكەلەستەرى بولىپ تابىلاتىن قارا-تۇرگەشتەردەن قاتتى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، گەگەموندىققا جەتكەن  قارا-تۇرگەشتەر ءوز ورداسىن تالاسقا كوشىردى. بىرلەستىكتەگى شاپىش (چەبيشي) تايپاسىنىڭ وكىلى سۇلۇقتى (سۇلۋ) قاعان تاعىنا كوتەردى.

سول شاقتا تۇرگەش قاعاناتى الەۋمەتتىك وزگەرىستەردى باستان كەشكەن. «جاڭا تان تاريحى» («سين تانشۋ») كورسەتكەندەي، بۇل كەزدە اقسۇيەكتەردىڭ شىعىن-شىعىستارى كۇن سايىن ارتا ءتۇستى. ال جينالعان قور بولمادى. سوعان بايلانىستى قاعان كەيىنگى جىلدارى ەلەۋلى تاپشىلىق سەزىندى دە، شاپقىنشىلىقتاردا توناپ اكەلىنگەن  ولجانى بولىسكە سالماي، بىرتىندەپ وزىندە قالدىردى. سوندا ونىڭ باعىنىشتىلارى دا ودان ءبولىنىپ كەتە باستادى. وسىنداي احۋالدا تۋعان داۋ-جانجال، كيكىلجىڭدەر قارا-تۇرگەشتەر مەن سارى-تۇرگەشتەردىڭ باسقارۋشى توپتارى اراسىنداعى كۇرەسكە ۇلاستى.

سۇلىق-قاعان دۇنيە سالىسىمەن (738 ج.) بۇل كۇرەس مۇلدەم قاتتى  شيەلەنىستى. «سين تانشۋ» تۇرگەش قاعاناتىندا سارى رۋلار (سارى-تۇرگەش) دەپ اتالاتىن سوگەنىڭ (ساقالدىڭ) ۇرپاقتارى مەن  قارا رۋلار (قارا-تۇرگەش) دەپ اتالاتىن سۇلۋ (سۇلۇق) ۇلىسى بىرىمەن-ءبىرى جاۋلاسقانىن، بىرىنە-ءبىرى سەنبەگەنىن ايتادى. جاۋلاسۋ مەن سەنبەۋشىلىك سوڭى قاعاناتتى وردالارىن تالاس جانە سۋيابتا ۇمتاعان قارا-تۇرگەشتەر مەن سارى-تۇرگەشتەر يەلىكتەرىنە بولىنۋگە اپاردى.  الايدا VIII عاسىردىڭ 40-جىلدارىنان باستاپ بۇل ءبولىنىس تە ءىس جۇزىندە ساقتالمادى.

اتالعان «جاڭا تان تاريحى» شەجىرەسىندە، سونداي-اق، وسى كيكىلجىڭدەردىڭ ورىن الۋ سەبەبى حاقىنان سىر بەرەتىندەي دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. ماسەلەن، تۇرگەش شونجارى شۇمەكەن بەكان-كۇلۇگ-شورا (فۋ-يان-تسيۋەليۋ-چو) جازعان ءبىر حاتتا: «ءبىز ەن جازيرادا، بىرىنە-ءبىرى تارپا باس سالىپ، شابۋىل جاساپ، كەسكىلەسىپ جاتاتىن، تولقىپ تۇرۋ قانىنا سىڭگەن ەلدە تۋدىق»، – دەگەن جولدار بار. كوشپەندى تايپالاردىڭ بىتىراڭقى بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، بالكىم، سوندا دا شىعار، قالاي بولعاندا دا، ولار قىتاي شابۋىلىنا 751 جىلى تەك سىرتقى كۇشتەردىڭ كومەگىمەن عانا تويتارىس بەرە الدى. ال 756 جىلى ولاردىڭ قاعاناتى تۇركى ءتىلدى قارلۇق تايپاسىنىڭ تەگەۋرىنىنە شىداماي، قۇلادى[4]. بۇل ايتىلعانداردىڭ ءبارى وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋدىڭ نەگىزگى مەكەندەۋشىلەرى ءۇيسىن بىرلەستىگى تايپالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە شاپىراشتىلاردىڭ دا قاتىسۋىمەن وتكەنىنە كۇمان بولماسا كەرەك، تەك، ول زاماندا جەتەكشى ءرول اتالعان جاۋىنگەر تايپالارعا تيگەن...

قازىبەك بەكتىڭ  ەستەلىك جازبالارىنان جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە ءبىرى ءوشىپ، ەندى ءبىرى دامىپ جاتقان ەرتەدەگى ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر جايىنان جوعارىدا كەلتىرىلگەن عىلىمي تاريح دەرەكتەرىن  ايقىن اجىراتىپ اڭعارۋ قيىن. بىراق وندا قازاقتىڭ ءبىر تايپاسىنىڭ ەجەلگى زاماننان ۇزىلمەي جالعانىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتىق شەجىرەسى بار. سوعان قاراعاندا،  وزگە تۇركى تايپالارى قاتارىندا ءۇيسىن-شاپىراشتىلاردىڭ دا جەتىسۋداعى ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى اتالىپ ءبىرىن-ءبىرى الماستىرىپ جاتقان مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ قۇرامىندا  جۇرگەنى انىق.

شەجىرەشى ءوزىنىڭ ءبىز كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ قاراستىرىپ كەلە جاتقان جازبالارىندا  شاپىراشتى-ىستىقتىڭ قونىسى بارسىعان كولى بولعانىن ايتادى. بارسىعان كولىنىڭ كەيىن ىستىق اتالۋىن سول  ءۇيسىن-شاپىراشتىنىڭ ۇلكەن ۇلى ىستىقتىڭ نىسپىسىمەن بايلانىستىرادى. اۋەلدە شاپى-راشتىنىڭ ۇلكەن بالاسى  قونىستانعان ءوڭىر ىستىق جايلاۋى، ىستىق قىستاۋى دەپ اتالىپ جۇرسە كەرەك. بارا-بارا، بارسىعان كولىن دە ىستىق كولى دەپ اتاي باستاعان كورىنەدى. «ىستىق كول جاعاسىندا ىستىق اتا اتالاتىن بۇرىن اراسان دا بولاتىن. قازىرگى شابىنشىلىق زاماندا، ەندى وندا قىرعىزدار كياۋلاپ، ارىستاعان زاماندا ونداي ەسىمنىڭ قالعان-قالماعانىن بىلمەدىم»، – دەيدى قازىبەك بەك[5].

قىرعىزداردىڭ ىستىقكول جاعالاۋلارىندا، جالپى تيان-شياندا ح عاسىردان باستاپ مەكەندەگەنى ءمالىم[6].  Cول سەبەپتى، شەجىرەشى قازىبەك بەك جازبالارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان حVIII عاسىردا كوپ اتاۋدىڭ بۇرىنعى قالپىن ساقتاماۋى بەك مۇمكىن ەكەنى تۇسىنىكتى عوي. ول ىستىق پەن ودان تاراعان بالالار جايىن اڭگىمەلەمەس بۇرىن ونىڭ ءۇش باۋىرى حاقىندا ءسوز قوزعاعاندى ءجون دەپ تابادى. «مۇنى مەن ايتپاسام، باسقا ەشكىم دە ايتا المايدى جانە وقيعانىڭ قالاي بولعانىن، بۇل وقيعانىڭ ىستىق كولگە قىرعىزداردىڭ قالاي قونىس تەبۋىنە دە قاتىسى بار ەكەنىن جۇرت تا، تاۋاريحتىڭ تامىرىن باسۋشىلار دا بىلە الماق ەمەس. ويتكەنى بۇل – وتە نازىك، تۋىسقاندىقپەن استاسىپ جاتقان جاي»، – دەيدى شەجىرەشى. وسى جەردە شاكارىمنىڭ: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءناسىلى قىرعىزدان»، – ەسكەرتپەسىن ەسكە الا كەتۋ ءجون ءتارىزدى. ول ءوزىنىڭ ايگىلى شەجىرەسىندە قىرعىزداردىڭ ەنيسەي وزەنىندە تۇرعانىن، ءۇيسىننىڭ سول تۇقىمنان ەكەنىن جازعان[7].

شىنىندا دا، قازىبەك بەك زامانىنداعى شاپىراشتىلار جالعىز ىستىق ۇرپاعى بولسا، باسقاسى – جوعارىدا اتالعان ءۇش ۇل (قىستىق، اباق، ساياق) ۇرپاقتارى قايدا ءجۇر ەكەن دەگەن ساۋالدىڭ تۋىندارىنا داۋ جوق.   الدە ولار دا قيلى شاپقىنشىلىق زامانىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتە باردى ما ەكەن؟ بۇل ساۋالعا قازىبەك بەك جوق دەپ كەلتە جاۋاپ قايىرۋعا بولاتىنىن ەسكەرتەدى. سوسىن تومەندەگى جاعداياتتاردى بايان قىلادى...

شاپىراشتىنىڭ قىستىق ەسىمدى ەكىنشى بالاسىن «ءۇيسىننىڭ تاۋاريحقا ءمالىم ءبيى ەلساۋدىڭ البان دەگەن نەمەرەسىنىڭ تۇقىمى، ياكي شاپىراشتىنىڭ قايىن اتاسى قاس دەگەن كىسى اسىراپ الىپتى». ويتكەنى شاپىراشتىنىڭ توقالى كۇنىم جاستاي دۇنيە سالعان ەكەن. سوندا قايىن اتاسى: «قىزىمنىڭ كوزىندەي كورىپ جۇرەيىن، ماعان وسى ۇلىندى قي»، – دەپ سۇراعان كورىنەدى. اتاسىنىڭ كوڭىلىن قيماعاندىقتان، شاپىراشتى وعان بالاسى قىستىقتى بەرىپتى.

ءسويتىپ، ءبىراز ۋاقىت وتە كەلە، قىستىقتان تاراعان تۇقىم ءوزىنىڭ قاستىڭ بالاسى ەمەس، جيەنى ەكەنىن، قىستىقتىڭ اكەسى قاس ەمەس، شاپىراشتى ەكەنىن بىلسە كەرەك. بىلگەن. بىراق وزدەرىن «قاس بالاسىمىز»، «قاستىڭ اكەسى البان (ەلساۋ نەمەرەسى)» دەپ جۇرە بەرەدى. ول دا كەزىندە قازىرگى شاپىراشتىنىڭ ۇلكەن بالاسى،  قىستىقتىڭ اعاسى ىستىق تۇقىمى سياقتى كوپ ەل بولعان ءتارىزدى.

سودان ءبىر سوعىس قاس ەلىنىڭ ۇستىنەن وتەدى دە، قىستىقتاردى تىم كۇيزەلتىپ جىبەرەدى.  ولار سول سوعىس سالدارىنان تىم ازايىپ قالعان ەكەن.

كەيىن، ارادا 900–1000 جىل وتكەن سوڭ، قاستىڭ تۇقىمى ەسەپتەلەتىن جۇرت بايدىبەكتىڭ نەمەرەسى البانعا كەلىپ قوسىلعان دەيدى شەجىرە. وسى ەكى الباننىڭ اراسىندا 900–1000 جىل وتكەنىنە قاراماستان، «البان نەمەرەسىمىز» دەپ كەتە بەرگەن. «ءبىر قىزىعى، – دەيدى قازىبەك بەك، – بۇگىنگى قىستىقتاردان وسى جايدى سۇراي قالساڭ، وزدەرىنىڭ البانعا جيەن ەكەنىن ايتادى، ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى البانعا ون شاقتى اتادان قوسىلا سالادى. ال، شىنىندا، اسىراپ العان قاس دەگەن كىسىدەن بەرى دە ەگەر نە شاپىراشتى، نە دۋلات، نە البانمەن (بۇگىنگى) ەسەپتەسەك، اراسىندا 26–27 اتا بار ەكەن. قىستىقتىڭ اق، قارا دەگەن ەكى بالاسى بولعان، قازىرگى قىستىق – وسى ەكى ۇل ۇرپاعى. ...سونىمەن، شاپىراشتىنىڭ ءبىر بالاسى قىستىق بۇگىندە البان بولىپ ءجۇر. مۇنى تاۋاريح ءۇشىن جازباسقا بولمايدى».

شەجىرەشى شاپىراشتىنىڭ اباق ەسىمدى ءۇشىنشى ۇلىنىڭ اتى   اقساقالدان (ساقالدىڭ اق دەگەن ۇلىنان) تاراعان ءسارىۇيسىن، شاپىراشتى، ىستى، وشاقتى، البان، سۋان، دۋلات سىندى بىرنەشە رۋدىڭ تاڭباسىنا (قازىبەك بەك، نەگە ەكەنىن، «تامعا» دەپ جازادى) اينالعانىن ايتادى.  ودان، شاپىراشتىنىڭ ءتورتىنشى ۇلى ساياق جونىندەگى اڭگىمەسىندە: «اباق پەن ساياق ءبىزدىڭ شەشەمىز گۇنايىمنەن ەگىز تۋعان، – دەگەن سوزدەرمەن قىزىقتى دەرەك ايتادى. – بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايتىن شابىنشىلىقتا، ءۇيسىن تاۋىندا بولعان ۇرىستىڭ بىرىندە توعىز جاسار ەكى ۇل دا جوق بولىپ كەتكەن. سوعىس تورعاۋىتتارمەن، ويراتتارمەن بولعان»[8].

قىزىق دەرەك دەيتىنىمىز – شاپىراشتىنىڭ VIII عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن ەسكە الساق، عىلىمي تاريحتان  ول زاماندا جەتىسۋدى قارلۇقتار مەملەكەتىنىڭ بيلەپ تۇرعانىن بىلە الامىز. جانە وندا جەتىسۋعا سول شاقتا موڭعول تايپالارى سوعىس اشا كەلدى دەگەن مالىمەت كەزىكپەيدى[9]. بالكىم، شەجىرەشى باسقا سوعىستى ايتىپ وتىرعان بولار.

شەجىرەشىنىڭ ايتىپ وتىرعانى شىنىندا دا باسقا سوعىس جانە ەلىمىزدىڭ رەسمي ىرگەلى عىلىمي تاريحىندا تىركەلە قويماعان جويقىن سوعىس بولۋعا كەرەك. قازىبەك بەك ونى شەجىرەگە ءتان اۋقىممەن: «قازاق – ارىستان تاراعان بەس ۇلدىڭ تورتەۋىنىڭ ۇرپاعى، بەك بالاسىنان باسقاسى تەگىس قاتىسقان قىرعىن بولعان»، – دەپ بەينەلەيدى. شامامەن سول قىرعىننىڭ بولعان ۋاقىتىن دا مەڭزەيدى: «شاپىراشتىنىڭ كىشى شەشەسى قاراشاشتىڭ ول كەزدە ءالى بار شاعى ەكەن». دەمەك، اتالمىش سوعىس VIII عاسىردىڭ سوڭىندا، الدە ءىح عاسىردىڭ باس شاعىندا جەتىسۋ اۋماعى دا كىرگەن ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر تۇسىندا[10] ورىن العان بولار.

ۋاقىت جاعىنان قاراعاندا، اۋماعىنا جەتىسۋ ولكەسىن قامتي وتىرىپ ءبىرىن-ءبىرى الماستىرعان  تۇركى قاعاناتى، باتىس تۇركى قاعاناتى، تۇرگەش قاعاناتىنان كەيىن، بيلىككە قارلۇقتار كەلدى. ولار اۋەلدە باتىس التاي مەن تارباعاتاي اراسىن مەكەندەگەن بولاتىن. قارلۇق بىرلەستىگىنىڭ تايپالارى VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇرگەشتەردى باعىندىرىپ، جەتىسۋعا جەتكەن دە، وسىندا قونىستانعان-دى. ءسويتىپ، وسى جەتىسۋ وڭىرىندە، قارلۇق بىرلەستىگىنە كىرگەن تايپالار ساياسي تۇرعىدا بىرىگىپ قالىپتاستى. ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات-ات-تۇرىك» اتتى ەڭبەگىنە قاراعاندا[11], قارلۇقتاردىڭ بىرلەستىگىنە تۇركى تىلدەس كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى ءتۇرلى تايپالار (تۋحسي، شىگىل، ازكيشي، حالاج، شارۋح، ارگۋ، بارسحان)  ەنگەن. سىر بويىنا كوشپەي قالعان وعىزداردىڭ كەي توپتارى دا جەتىسۋ اۋماعىندا قالىپ، سولاردىڭ ىقپالىندا بولدى. ۇيعىرلاردىڭ ءبىر بولىگى مەن تۇركىلەنگەن، تۇركىلەردىڭ ادەتتەرى مەن عۇرىپتارىن  يگەرگەن سوعدىلار دا قارلۇق بىرلەستىگىن قۇرادى.

VIII–X عاسىرلاردا قارلۇقتار قازاقستان اۋماعىندا جوڭعار الاتاۋىنان سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىنا دەيىنگى اۋماقتا ورنالاستى. بالقاش پەن ىستىقكول اراسىن، ىستىقكولدىڭ اينالاسىن، تيان-شان بوكتەرىن، ىلە، شۋ، تالاس وزەندەرى اڭعارلارىن، تارازدىڭ شىعىس جاعىن دا (قۇلان، مەركى قالالارىن) مەكەندەدى. ولاردىڭ شىگىل تايپاسى  ىستىقكول توڭىرەگىن، ىستىقكول ويىسىن مەكەندەدى. بارتولد گارديزيدىڭ: «ىستىقكولدىڭ اينالاسىنا تۇگەل جىكىلدەر ورنىققان»، – دەگەن ماعلۇماتىن كەلتىرەدى[12].  جىكىل دە قارلۇق بىرلەستىگىنىڭ ءبىر تايپاسى.

يبن حاۋكال ءوزىنىڭ «كيتاب ءال-ماساليك  ۆا-ل-ماماليك» دەگەن ەڭبەگىندە قارلۇقتاردىڭ جەرىمەن باتىستان شىعىسقا قاراي ءجۇرىپ ءوتۋ ءۇشىن 30 كۇن بويى جول ۇستىندە بولعانىن،  ال ءابۋ دۋلاف 25 كۇن جۇرگەنىن جازعان[13].

بايقالىپ تۇرعانداي، قۇرلۇقتار كونفەدەراتسياسى الىپ جاتقان اۋماق جەتكىلىكتى دارەجەدە ۇلكەن بولعان. ءۇيسىن-شاپىراشتى تايپالارى قارلۇقتاردىڭ جەتىسۋدا ورناتقان ساياسي قۇرىلىمىندا ەلەۋلى ورىن الماعان بولۋى مۇمكىن، بىراق، قازىبەك بەكتىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، سول شاقتاعى ءىرى وقيعالار ولاردى دا اينالىپ وتپەگەن.

«ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» جازباسىنىڭ اۆتورى اڭگىمەلەيتىن گەوگرافيالىق اۋماقتىڭ كەڭدىگى دە ويلاندىرادى. شەجىرەگە قاراعاندا، الگى «جويقىن سوعىستا»  شاپىراشتىنىڭ كىشى شەشەسى قاراشاش «باققان بالالارىنان ايىرىلىپ قالىپ» قولعا تۇسەدى. سودان «كەمپىر ەكى كۇننەن كەيىن ەرتىس باناگىتىنىڭ ارعى بەتىنەن قاشىپ كەلگەن». بۇل جەردە «ەرتىس باناگىتىنىڭ ارعى بەتىنەن» دەگەن تىركەستەگى دەگەندى  «باناگىت» – «وزەن» ۇعىمىن بەرەتىن ءتارىزدى. بالكىم، دۇرىس ماعىناسى باسقا دا شىعار. قالاي بولعاندا دا، «...جاسى كەلگەن ايەل ەشكىمگە كەرەكسىز دە بولعان بولار»،  جاۋ اراسىنان امان-ەسەن سىتىلىپ كەتەدى. سودان «...ايتەۋىر، وشاقتىنىڭ، جاۋاتاردىڭ بالالارى امان قالعان»[14].

جازبادا باسقالاي اڭداتار دەرەك جوق بولعاندىقتان، وندا ايتىلعان «جويقىن سوعىستىڭ» قاي سوعىس ەكەنىن شامالاۋ قيىنداۋ. جالپى، قارلۇقتاردىڭ بيلەۋشىلەرگە العاش قارسى شىعىپ، اسكەري جورىقتار ۇيىمداستىرۋى VIII عاسىردا، موڭعوليادا قۇرىلعان ەكىنشى شىعىس تۇركى قاعاناتىنا تاۋەلدىلىگى كەزىندە باستالدى.  742 جىلى موڭعوليا دالالارىنداعى ساياسي ۇستەمدىك قارلۇق، ۇيعىر، باسمىل تايپالارىنىڭ قولىنا ءوتتى. 714 جىلى  قارلۇقتار مەن ۇيعىرلار كۇشتەرىن بىپىكتىرىپ، باسمىلداردى تالقاندادى. 745 جىلى تۇركى ءتىلدى تايپالاردىڭ جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمى رەتىندە ۇيعىر قاعاناتى شاڭىراق كوتەردى. قارلۇق بيلەۋشىلەرى (يابعۋ، جابعۋ) دەربەستىككە ۇمتىلدى، ناتيجەسىندە ولار ۇيعىر قاعاناتىنان ءبولىنىپ كەتتى[15].

ءوزىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن مەزگىلگە دە توقتالا كەتكەن. ول اۋەلى سەلەنگەدە ۇيعىرلاردىڭ تەلە تابى، تۇركىلەردىڭ مەركىت، ۋرانحاي، توپا دەگەن ەلدەرى،  ۋرانحايدىڭ كۇنباتىسى گۋمان دەگەن تاۋدىڭ سول جاق تۇسىندا قىرعىز بولعانىن ايتادى. «وسى ايتىلعان حالىقتىڭ سوندا جۇرگەنى عايسا پايعامباردان بۇرىنعى (ياعني ب.ز.د. – ب.ق.) 201 جىلدان 49 جىلعا شەيىن قىرعىزدىڭ وڭ تۇس-كۇنباتىسىندا قارا ەرتىسكە قارلىق (قارلۇق – ب.ق.) دەگەن تۇرىكتەر (تۇركىلەر – ب.ق.) كوشىپ ءجۇردى»، – دەي كەلە، ودان ءارى «التايدان شىققان تۇرىكتىڭ ەڭ سوڭعى شىققانى وسى شارىشتىڭ باسقى ءبىر تاراۋى قارلىق وزەنىنەن» ەكەنىن ايتىپ، قارلۇقتاردىڭ باستاپقى مەكەنى قايدا بولعانىنان ماعلۇمات بەرەدى.

تۇركى قاعاناتى، شىعىس جانە باتىس تۇركى قاعاناتتارى مەن ولاردىڭ شەكارالارى، حالىقتارى جونىندە ءوز زامانىنداعى مۇمكىن بولعان دەرەككوزدەردىڭ، عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ كوبىمەن تانىسقان شاكارىم  بىلاي دەيدى: «تۇرىك پاتشالىعى ابدەن ۇلعايىپ، ەكى ءبولىنىپ، كۇنشىعىس، كۇنباتىس اتانعاندا، جوعارعى چۋيسكيدەن جوعارعى ەل كۇنشىعىس تۇرىك بولىپ، ونان تومەنگى تەلە ءناسىلى ءھام ماعولدىڭ كۇنباتىسىنداعى تەلەلەر كۇنباتىس تۇرىك بولىپ، ولار بەس اۋماق دۋلۋ بولىپ اتاندى. بۇلعاريا كنيازدىعى وسى دۋلۋ ناسىلىنەن بولادى. بۇل تەلە، ياكي دۋلۋ دەپ اتانعان حالىقتى ءناجيب عاسىمبەك تيلۋ دەپ جازادى»[16].

بۇل جەردە پاتشالىقتىڭ ەكىگە ءبولىنۋى وتە ۇلعايىپ كەتكەندىگىنەن عانا ەمەستىگىن ەسكە سالا كەتۋ ءجون. بۇعان الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ شيەلەنىسۋى، كوپ جىلدارعا سوزىلعان مال ىندەتى، جۇت، اشارشىلىق ناۋبەتتەرى جانە ونىڭ جەكەلەگەن اۋماقتارىنىڭ تابيعي تۇردە اۆتونوميالانۋ ۇدەرىسىن باستاۋى اسەر ەتتى. سونىمەن بىرگە سۋي داۋىرىندەگى (581–618) قىتايدىڭ شاپقىنشىلىقتارى دا ءبىرتۇتاس قاعاناتتىڭ ءبولىنىپ كەتۋىنە ىقپالىن تيگىزدى. (شاكارىم شەجىرەسىنەن كەلتىرىلگەن جوعارىداعى ۇزىكتەگى «چۋيسكي» دەگەن اتاۋ سول  سۋي داۋىرىندەگى – سۋيسكي – قىتاي دەگەن ۇعىمدى بەرەدى).  اقىرى، 603 جىلى  ءبىرتۇتاس  تۇركى يمپەرياسى دەربەس ەكى مەملەكەتكە – شىعىس تۇركى قاعاناتى مەن باتىس تۇركى قاعاناتىنا ءبولىندى[17].

شاكارىم قىسقاشا بىلاي شولادى: «750 جىل ماڭىندا تۇرىك ءوز ىشىنەن بۇزىلعاندا، ۇيعىر مەنەن قالعان تەلە ءھام قارلۇق بىرىگىپ، تۇرىكتى جەڭىپ، ۇيعىر بيلەدى. قىتايلار ۇيعىر حاندىعىن حۋ-حۋ دەدى. ءجۇز جىلعا جاقىنداعاندا ولار دا ىشىنەن ءبولىنىپ، ۇيعىردى ەنيسەيدەگى قىرعىزدار شاۋىپ، ۇيعىردىڭ كوبىرەگى قاشىپ، نيان-شان تاۋىنىڭ ەتەگى ءھام تيان-شان، ياعني ارعى ۇلكەن الاتاۋدىڭ كۇنشىعىس تۇمسىعىنا باردى. ءوزى از عانا قىرعىزدار ءبىرجولا بيلەپ تۇرا الماي، ەنيسەيگە قايتتى. سول كەزدە قيدان، ياعني قىتاي كۇشەيىپ، ءتاتابيدى الىپ، ءھام سول تۇستاعى قىتايدان دا ەل الىپ، لاۋ دەگەن حاندىق جاسادى. لاۋنىڭ ماعىناسى قىتايشا – «الىس»، «شەت» دەگەن. ولاردىڭ حاندىعى 907-دەن 1125 جىلعا شەيىن بولدى. بۇلاردىڭ العاشقى حانى امباعان 924 جىلى ۇيعىردىڭ حان قالاسى ورحۋنعا كەلدى. مۇنىمەن جەرلەس تۇرىك ناسىلىنەن تاتارلار ەدى. ونىڭ تەمىرقازىعىندا ۇيعىر باياگەن ءھام مۇڭعۇلدار بار ەدى. مۇنىڭ ىشىندە قارا قىتايعا ەڭ جاقىن كورشى دە ءھام مىقتىسى دا تاتار ەدى. قارا قىتايلار قانشا اسكەر جىبەرسە دە، تاتاردى قاراتىپ الا المادى»[18].

بايقالىپ تۇرعانداي، مۇندا شەجىرەشى ەنيسەيدەگى قىرعىز قاعاناتىنىڭ موڭعولياداعى ۇيعىر قاعاناتىن 840 جىلى تالقانداعانىن ەسكە سالادى. ءبىز بۇل بۇل جولداردان  باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ قۇلاپ، تۇرگەش قاعاناتىنىڭ قۇرىلۋى (VIII عاسىردىڭ باسى), موڭعوليادا ۇيعىر قاعاناتىنىڭ ورناۋى (VIII ع.-دىڭ ورتاسى – ءىح ع.-دىڭ ورتاسى), قىرعىزداردىڭ ۇيعىر مەملەكەتىن تالقانداۋى ء(ىح ع.-دىڭ 40-ج.)[19] سىندى قازىرگى عىلىمي تاريحقا جاقسى ءمالىم مازاسىز كەزەڭدەردىڭ شاكارىم شەجىرەسىندەگى بەينەلەنۋ ءتۇرىن كورەمىز. وسىنداي الاساپىران داۋىرلەردى قازىبەك بەك مۇلدەم جالپىلاما ايتىپ، نەگىزىنەن نازارىن ۇرپاق شەجىرەسىنە اۋدارعان ءتارىزدى.

قارلۇقتاردىڭ VIII عاسىردىڭ ورتا شاماسىندا جەتىسۋدا قۇرعان قاعاناتى ح عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى. ارينە، ولاردىڭ جۇرگىزگەن سوعىس قيمىلدارىنا جەرگىلىكتى رۋ-تايپالاردىڭ دا تارتىلعانى ءسوزسىز. سونداي سوعىستاردىڭ بىرىندە بولار، قازىبەك بەك جازباسى بويىنشا، شاپىراشتىنىڭ كىشى شەشەسى قاراشاش ەكى نەمەرەسىن قاراپ جۇرگەندە ونىڭ كەلىنى، شاپىراشتىنىڭ بايبىشەسى گۇنايىم، شەجىرەشىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ءبىزدىڭ (ىستىقتىڭ) شەشەمىز گۇنايىم سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىڭدە ەكەن. ول كىسى شاشىن توبەسىنە ءتۇيىپ، شالبار كيىپ، مايداننىڭ ارتىن الا شاپىراشتىنى سىرتتان كوزدەپ جۇرەدى ەكەن. ەگىز تۋعان ەكى بىردەي توعىز جاسقا كەلىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەن ەكى ۇلى بىردەي جوعالىپ كەتكەن سوڭ، شەشەمىز سوعىسقا ارالاسقاندى قويىپتى»[20].

اتا-باباسىن تاراتىپ اڭگىمەلەۋدى باستى ماقساتى ەتكەندىكتەن شىعار، قازىبەك بەك، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، VIII – ءىح عاسىرلار شەگىندە ورىن العانداي سەكىلدەنەتىن اتالمىش سوعىس جايىنا ودان ءارى تەرەڭدەمەي، نەگىزىنەن اتالارىنا قاتىستى اڭىزداردى تىزە بەرەدى.

شاپىراشتىنىڭ ەگىز ۇلىنىڭ ءبىرى اباق سول كەتكەننەن جيىرما جاسقا تولعاندا ءبىر-اق تابىلىپتى. كەرەي ىشىندەگى ءوز بالاسى بولماعان قارامويىن باقىر دەگەن كىسىگە بالا بولىپ جۇرگەن ەكەن. كەيىن ەلىن تاپقاندا دا، اسىراپ العان اكەسىن كيماي، سول ەلدە قالا بەرىپتى. بىراق ءوزىنىڭ اتى اباق ەكەنىن، ءتۇبىنىڭ ءۇيسىن ەكەنىن ول جاسىرماعان كورىنەدى. «اباقتىڭ ءتۇبى ءسارىۇيسىن، – دەيدى شاكارىم، – ونىڭ تۇقىمى ون ەكى رۋ اباق كەرەي اتانىپ كەتتى. سول ءسارىۇيسىن اباقتىڭ ون ەكى بالاسى – جانتەكەي، جادىك، جاستابان، شۇبارايعىر، شەرۋشى، يتەلى، يتەمگەن، مولقى، مەركىت، سارباس، قاراباس، كونساداق»[21].

بۇل  ءىح عاسىردىڭ باسى بولۋعا كەرەك. «وسى زاماندا (حVIII عاسىردا – ب.ق.) اباق تۇقىمى ىرگەلى ەل بولىپ، 12 اتا اباق–كەرەي اتالادى»، – دەيدى ءۇيسىن-شاپىراشتى شەجىرەسىن تاراتۋشى قازىبەك بەك. وعان دەيىنگى ءبىر وقيعانى ناقتى ۋاقىتىن كورسەتىپ اتاي كەتەدى: «حيجرا جىل ساناۋىنىڭ جەتى ءجۇزىنشى جىلدارىندا جاساعان مەركىتتەردىڭ وباس ۇرۋىنان شىكقان دايىر باتىردى ءدويىرۇيسىن اتاندىرۋى دا سوندىقتان. دايىر باتىر زامانىندا ەل بيلەگەن، بۇكىل اباق كەرەيدى كوشىرىپ-قوندىراتىن مىقتى ادام بولدى. تاۋاريحتىڭ سول ءبىر شاتاسىپ جاتقان شاعىنداعى شىڭعىسقا قىزى قۇلاڭدى بەرگەن مەركىت-وحىز باتىرى كەرىمنىڭ دە ەرۇيسىن اتانۋى وسىدان بولاتىن»[22].

شىڭعىسحاننىڭ اتاقتى «ءتورت كۇلىگىنەن» كەيىن تۋعان قۇلقان ەسىمدى بەسىنشى ۇلىنىڭ شەشەسى قۇلان-حاتۋن مەركىت تايپاسى كوسەمىنىڭ قىزى بولعانىن  كونە دەرەك كوزدەرىن مۇقيات زەرتتەگەن تاريحشى تۇرسىن سۇلتانوۆ تا جازادى[23].

قازىبەك بەك شەجىرەشى اباق تۇقىمىنىڭ  بۇگىندە شاپىراشتى اتانباي-اق كەرەي اعايىندارىنىڭ،  مەركىتتىڭ ىشىنە ءسىڭىپ كەتكەنىن ايتادى. ال شاكارىم ءوز شەجىرەسىندە «ورتا جۇزدەگى كەرەيلەر – كەرەيىتتىڭ ءبىر عانا اشامايلىسىنىڭ ەكى بالاسى سيباڭ قارابي دەگەننىڭ ءناسىلى ءھام قارابيدىڭ قىزىن العان ءسارىۇيسىن اباقتىڭ ءناسىلى» ەكەنىن نىعارلاي كەتەدى[24]. بۇل ءجايت رۋعا ءبولىنۋدىڭ ۋاقىت وتە كەلە مۇلدەم شارتتى سيپات الىپ كەتكەنىن دالەلدەسە كەرەك.

«ءتۇپ-تۇقياننىڭ» اۆتورى جوعالعان ەگىزدىڭ ەكىنشى سىڭارى ساياقتىڭ تا تابىلعانىنان حاباردار ەتەدى. «ساياق تۇقىمىنىڭ مىقتىلىعى – وسكەن جەرىنەن اتا قونىسىنا اۋدارىلۋى. ساياق اعاسى ىستىقتى اۋزىنان تاستامايدى ەكەن. قايدا جۇرسە دە ايتش جۇرەدى ەكەن. اكەسىنىڭ شاپىراشتى ەكەنىن دە، ارىس – ءۇيسىن – ابىل تۇقىمى ەكەنىن دە ايقىن بىلگەنگە ۇقسايدى. ول التاي سىرتىنداعى قىرعىزدارعا سىڭەدى»[25].

عىلىمدا سايان–التاي، ەرتىس القابى، شىعىس تيان-شان   ءوڭىرىن VI –X عاسىرلاردا تۇركى قاعاناتتارى، كوشپەندى تايپالار بىرلەستىكتەرى داۋىرىندە مەكەندەگەن تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ  ءبىرازى نەگىزىندە قىرعىز ەتنوسى قالىپتاستى دەپ ەسەپتەلەدى[26]. دەمەك ولاردىڭ ءوز تايپالاستارى اراسىنان كەتىپ، التاي جاقتاعى ءومىر سالتى ۇقساس كوشپەندىلەر اراسىنا ءسىڭىپ كەتۋى مۇلدەم تۇسىنىكتى قۇبىلىس. ايتسە دە، اڭىز بويىنشا – ساياق جۇرگەن جەرىندە «الاتاۋدى، ءۇيسىن تاۋىن ماقتاي بەرەدى ەكەن». بىردە ساعىنىش تۇنعان ۇنمەن: «قىسى قىس، جازى جاز، كوكتەمى كوسىلگەن، كۇزى ەسىلگەن جەتى الاتاۋعا جەتەتىن جەر بار ما؟!» – دەگەنىن ەستىپ، قىرعىزدار تاندانىپ قالعاندا: «قىزدارى كوركەم كورىكتى، ورمانى قورىس كودىكتى، اراسىنان كودىكتىڭ ەلىك پەن مارال ءوتىپتى»، – دەپتى دە، كوزىنىڭ جاسىن ءبىر سىعىپ، تۇرا جونەلىپتى... سول ساياق تۇقىمى ءبىر قاۋىم ەل بولىپ، قازىرگى سايان تاۋىن مەكەندەگەن ەكەن. ءارى ساياق سول ەلدى بيلەگەن كورىنەدى. «تاۋ دا ول كەزدە ساياق اتالعان. تاۋدى سايان اتاپ كەتكەن دە مۇرنىنان سويلەيتىن قارا قىتايلار بولعان»، – دەلىنەدى قازىبەك بەك شەجىرەسىندە.

سونىمەن، ساياق تۇقىمى وزدەرىنە وزدەرى كەلگەندە، اتاسىنان قالعان وسيەتتى ەسكە الىپ، الاتاۋعا كوشپەك بولادى. قازىبەك بەك جازباسىن «ورنەكتەپ وتىرعان حيجرانىڭ 1154-جىلىنان 796 جىل بۇرىن» سول ساياق تۇقىمى تەگىس جەتىسۋ جاققا كوشىپ، شۋ، تالاس بويىنا ورنالاسقان ەكەن. ساياقتاردىڭ ارتىنان ىلە-شالا باعىشتار دا قونىس اۋدارا كوشىپ كەلگەن كورىنەدى. ول كەزدە باعىشتار شوڭ، سارى دەگەن ەكى رۋدان تۇرسا كەرەك.

قىرعىزدار، شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا، 40 تايپا، سوندىقتان دا ولاردى «قىرىق رۋلى ەل» دەپ تە اتاعان. قازىبەك بەك اتاعان ەسىمدەردى ولاردىڭ ىشىندەگى ساياق، شەكير ساياق، سارىباعىش، باعىش، قارا باعىش، شوڭباعىش ەتنونيمدەرى  ەسكە سالادى[27].

«ارينە، سەبەپ ءبىر عانا ساياق تۇقىمىنىڭ تۋىسقان ىزدەپ كوشۋى ەمەس بولار، – دەيدى قازىبەك بەك، – سول ءبىر جىلدارى قىرعىزداردىڭ دا قىتايدان مازاسى كەتكەن. اسىرەسە قيدان (قىتاي) اۋلەتى ساياقتى شاۋىپ، زور قىرعىز ماملاكاتىن توزدىرىپ جىبەرگەن»[28].

بۇل جەردە، اڭعارعانىمىزداي، قازىبەك بەك سىندى حVIII عاسىر اۆتورى ساياقتى شاپقان «قيدان (قىتاي) اۋلەتى» دەپ، قيدان  مەن قىتايدى ءبىر «اۋلەت»، تايپا، حالىق رەتىندە اتايدى. حح عاسىر اۆتورى شاكارىم دە سولاي دەيدى[29].

سوعان وراي، قازىرگى عىلىمي تاريحقا ءمالىم جايتتەرگە شولۋ جاساي كەتەلىك. كوشپەندى قيداندار ح عاسىردا ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا ۇستەمدىك ەتكەن قىتايلاردى تالقانداعان. ورتاعاسىرلىق شىعىس دەرەككوزدەرىندە قيدانداردى تسيدان، كىتا، كاتا، حىتا دەپ اتاعان. ولار قىتاي اۋماعىن دا باسىپ الىپ، ەمىن-ەركىن وكتەمدىگىن جۇرگىزگەن. ولاردىڭ ەتنوستىق تەگى مەن ءتىلى جونىندە ءتۇرلى كوزقاراس بار. زەرتتەۋشىلەردىڭ بىرقاتارى قيداندى تۇڭعۇس-موڭعول تەكتەس حالىققا جاتقىزادى، ەندى ءبىرى قيدان قۇرامىنا تۇڭعۇس جانە باسقا دا كوشپەندى تايپالاردىڭ شاشىراندىلارى كىرگەن دەپ جورامالدايدى. ولار موڭعول تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگى دەگەن پىكىر دە بار. قاراقىتايلار قيدانداردىڭ ءبىر بولىگى دەپ ەسەپتەلەتىن جانە بۇلاردىڭ اراسىندا تۇركى تەكتەس تايپالاردىڭ كوپشىلىگى بولعان دەگەن ماعلۇماتتاردى اراب-پارسى دەرەككوزدەرى ايتادى.  قازىبەك بەك اڭگىمەلەگەن داۋىردە قيداننىڭ لياو مەملەكەتى (907–1125) ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان. بۇل مەملەكەت سولتۇستىك قىتايدى، تاڭعۇتتاردى، شاعان-تاتارلاردى باعىندىرعان، التاي، تارباعاتايعا دەيىن كەلگەن. 1010 جىلى قيدانداردىڭ قاراقىتاي دەپ اتالاتىن بولىگى جەتىسۋعا باسىپ كىرگەن[30].

شاكارىم بۇل لياو مەملەكەتىن «لاۋ دەگەن حاندىق» دەپ اتايدى. لاۋ دەگەن اتاۋدىڭ ماعىناسى قىتاي تىلىندە «الىس»، «شەت» دەگەن ماعىناسى بىلدىرسە كەرەك[31].

ءحى عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنىڭ باس كەزىندە لياو-لاۋ يمپەرياسىن بيلەپ تۇرعان قيدانداردىڭ تەگەۋىرىنىمەن، تۇركى تەكتەس تايپالاردىڭ ۇلكەن توبى باتىسقا قاراي قونىس اۋدارا باستادى. بۇل ۇلكەن كوش التايدان شىعىس ەۆروپاعا دەيىنگى دالالىق كەىستىكتەگى، سونىڭ ىشىندە قازاقستان جازيرالارىنداعى تايپالاردىڭ ىشىندەگى ەتنوستىق  ۇدەرىستەرگە ىقپالىن تيگىزدى[32].

قازىبەك بەكتىڭ اتالمىش شەجىرەسىنە وسى كەزەڭ دە ارقاۋ بولعان ءتارىزدى. ول اعايىندار اراسىندا التاي-سايان توڭىرەگىنە تالاس بولىپ، ولاردىڭ ءبىرازى ءتۇپ كوتەرىلە كوشكەن دەيدى. ءسويتىپ، قىرعىزدىڭ ەڭ العاش جەتىسۋعا اۋعانىنا ساياق تۇقىمى سەبەپشى بولىپتى. اقىرى الىستان اعايىنىم دەپ كەلگەن قىرعىزدارعا ۇيسىندەر (شاپىراشتى، دۋلات) بارسىعاندى – ىستىق كولدى بوساتىپ بەرىپ، بىرىڭعاي تۇرۋىنا جاعداي جاساعان. ساياقگار ىستىق كول ماڭىنان نەكەنۇيسىن دەگەن قالا سالدى. ال، شىنىندا، ول قالانىڭ اتى ساياقۇيسىن ەدى. ايەلدەر ساياقتىڭ اتىن ايتا الماي، ساياقتى نەكەن دەپ، اقىرى قالا نەكەنۇيسىن اتانىپ كەتتى. بۇگىندەرى ساياق تۇقىمى ءالى دە سول ىستىق كول جاعالاۋىندا كۇن كەشەدى. ساياق – قىرعىزدى قۇرايتىن ۇلكەن ۇرۋلاردىڭ ءبىرى، قازىر ولار قىرعىزدىڭ شيرەك بولەگىندەي. قىرعىزدار «سەنىڭ ءتۇبىڭ شيكى، سەن قازاقسىڭ» دەپ بۇرىن ولاردى كوبىرەك تۇرتپەكتەپ، قوڭاشتايدى ەكەن»[33].

ن.يا. بيچۋرين، ن.ا. اريستوۆ، ش.ش. ءۋاليحانوۆ، ي.م. جيرمۋنسكي، ۆ.ۆ. بارتولد، ن.ۆ. كيۋنەر، ۆ.ۆ. رادلوۆ، ت.ب. عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ جازىلعان قازىرگى عىلىمي تاريح بويىنشا – قىرعىزدار ءىح–حىىى عاسىرلاردى وڭتۇستىك سىبىردە – ەرتىستەن حينگان جوتاسىنا دەيىنگى القاپتى قامتىعان اۋماقتا مەملەكەت قۇرىپ تۇرعان.  ءىح عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنان باستاپ ح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى بويىندا قىرعىز قاعاندىعى گۇلدەنۋ ءداۋىرىن باستان كەشتى. سودان كەيىن قيدانداردىڭ شاپقىنشىلىعى سالدارىنان «سايان جوتاسىنىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى ەجەلگى ءوز قونىسىنا قايتا ىعىستىرىلدى». ايتسە دە ءحىىى عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن تاۋەلسىز بولىپ، 1207–1270 جىلداردا شىڭعىس حان يمپەرياسىنا كىردى. يمپەرياعا قارسى كوتەرىلگەن ەنيسەي بويىنداعى قىرعىز توپتارىن 1290 جىلى قۇبىلاي اسكەرى تالقانداعان سوڭ، «قىرعىزداردىڭ ءبىر بولىگى الاتاۋعا قونىس اۋداردى، قالعان بولىگى سول ايماقتا قالىپ قويدى»[34].

بۇل جەردە دە قىرعىزداردىڭ جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋ مەرزىمىنە بايلانىستى شەجىرە مەن عىلىمي زەرتتەۋلەر مالىمەتتەرىنىڭ اراسى ۇيلەسپەي جاتقانىن  اتاي كەتۋ ءلازىم: قازىبەك بەك بويىنشا بۇل وقيعا ءح–حى عاسىرلار توعىسىندا، ال جوعارىدا كەلتىرىلگەن رەسمي تاريح ماعلۇماتىنا قاراعاندا – ءحىىى عاسىردا ورىن العان.

«سونىمەن، شاپىراشتىنىڭ ءبىر عانا بالاسى – ىستىق تۇقىمى عانا – شاپىراشتى دەگەن اتقا يە»، – دەيدى قازىبەك بەك شەجىرەشى. ول مۇنى «ەلدىڭ تىنىش بولماۋىنىڭ سالدارىنان جۇرتتىڭ توزعانىن كورسەتەتىن ايقىن ايعاق» دەپ بىلەدى. ءارى، شىنىنا كەلگەندە، ايتىلعان ءجايتتى «قازاقتىڭ ءبىر عانا تايپاسىنىڭ باسىنان كەشكەنى» ەكەنىن ەسكەرتەلى، ويتكەنى: «قالماقتىڭ، ءشۇرشىتتىڭ، سوقاقتىڭ سالعان شۇرقانىنان كازاقتىڭ قاي ۇرۋى ءبۇتىن قالدى دەيسىڭ». ەلدى باستاعانداردىڭ ەل سەنىمىن اقتاي بەرمەگەنىن ايتادى: «تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق، قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق»، «حاڭدار كيەر مۇراقگى، قاراشى كيەر قۇراقتى» دەپ ءجۇرىپ، سول حان دەپ ارداق تۇتقان تۇلىمدىلارىمىزدىڭ ءوزىنىڭ عانا باسىن كۇيتتەگەنىنە كوزىمىز جەتە بەرمەپتى عوي». قازىبەك بەكتىڭ بۇل پايىمى قازاق حاندىعى كەزىنە قاتىستى جازىلعان ءتارىزدى، سەبەبى ول ودان ءارى «تۇلپار تۋلاق بولادى، ورتا تۇسسە وياسى» دەگەندەي، ەكى ءجۇز جىلعا سوزىلعان سوعىستان كونىمىزدى ارەڭ سۇيرەپ شىقتىق. ونىڭ ەسەسىنە كوركوز، ايتاققا شاپقان توبەتتىڭ ەندى ىرىلداۋعا شاماسى جوق دۇنيە كەشتى دەۋگە بولادى» دەگەن سوزدەرمەن قازاق-جوڭعار سوعىسىنا انىق ەمەۋىرىن جاسايدى.

ءتۇرلى رۋ-تايپالار تاعدىرى ۋاقىت تەزىمەن ءار قيلى شەشىلگەنى ءمالىم، وسى ورايدا قازىبەك بەكتىڭ ءوز اتالاستارىنا بايلانىستى كەلتىرگەن دەرەكتەرى مەن جاساعان بايلامىنا نازار اۋدارا كەتكەن دە ءجون ءتارىزدى. ول «ۇرات-ۇرات ۇرۋلاردىڭ ءبىرجولا بوتەن بولىپ، باسقا جۇرت اتانىپ كەتۋى» ءبىر بۇل عانا ەمەستىگىن،  «ءبىر اتادان وربىگەن باقتيار بالالارىنىڭ بەس ءجۇز مىڭى يرانعا ءسىڭىپ كەتكەنى اناۋ، قاڭلىلاردىڭ بيجنەك تەڭىزىنەن ءوتىپ وسمان تۇرىكتەرى اتانىپ جۇرگەنى تاعى مىناۋ» دەي كەلە،  «348-جىلى (حيجرا ج. س.) ءبىزدىڭ دۋلاتتار جايىق ءوتىپ، ودان ولاردى جاۋ شاۋىپ، باستاپ بارعان ءبىللا، بۇقسۋ، حاسان باستاعان دۋلاتتىڭ، سيقىمىنىڭ، ىستى – تىلىكتىڭ ءبىرسىپىرا اكقويلى، قاراقويلىسى الشىن اتىراۋىنىڭ ارعى جاعاسىڭداعى تۇركى تۇقىمداس ەلگە سىڭگەنىن»، سودان وسى كۇنگە دەيىن قايتپاي قالعانىن حابارلايدى.

ونىڭ ماعلۇماتىنا قاراعاندا، «شابىنشىلىق زاماندا ءتىپتى دۋلاتتىڭ شىمىرلارىنان تارايتىن ايىسىي ۇرۋى جاپون كەتتى دەگەن ءسوز دە ەل اراسىندا بۇگىندەرى»، ياعني 1770-ءشى جىلدارى دا جۇرگەن سىقىلدى. بۇدان ءارى ول قىزىقتى تسيفرلىق دەرەكتەر دە كەلتىرەدى. «قىزىلباسقا – سوقاقتارعا» جارتى ميلليونداي (سول شاقتا) باقتيار بالالارى سىڭگەنىن، ال «قازاقتاعى ءۇيسىن اتالاتىن باقتيار ۇرپاعى بەس ءجۇز جىل بۇرىن 680 مىڭ ادام ەكەنىن» جازادى. سوندا توبەي بيدەن تاراعان، بۇگىنگى ەسىمىمەن ءسارۇيسىن، شاپىراشتى، ىستى، وشاقگى، البان، سۋان، دۋلات، قاڭلى، شانىشقىلى، سىرگەلى، شاقشام اتالاتىندار ءبىر ميلليون ءبىر ءجۇز مىڭ ادام بولعان. «ال جاننىڭ، بەكتىڭ، بولدىڭ، بالدىڭ ۇرپاعى، ياعني بۇگىن ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز اتالىپ جۇرگەن، ۇلى جۇزبەن شامالاس كىشى ءجۇز، ۇلى جۇزدەن كوبىرەك ورتا ءجۇزدى قوسقاندا، بەس ميلليونداي ادامنىڭ بەس ءجۇز جىلدان كەيىن ازايىپ قالۋى» سەبەبىن شەجىرەشى «جەرى ءۇشىن، ءوزىنىڭ باسىنىڭ بودان بولماۋى، بىرەۋگە كىرىپتار بولماۋى» ءۇشىن باستان وتكەرگەن قاندى سوعىستىڭ سالدارى دەپ بىلەدى[35].

قىزىقتى دەرەكتەر. تەك ولاردى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرگە،  قازىرگى تاريح عىلىمىنا ءمالىم جايتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ دايەكتەۋ قيىن. بالكىم، مۇنىڭ انىق-قانىعىنا جەتەتىن عىلىمي جۇمىستار بولاشاقتا جۇرگىزىلەر...

شاپىراشتى رۋىنا قاتىستى بىردەن-ءبىر تولىق شەجىرە قالدىرعان قازىبەك بەك جازبالارىندا  ارعى-بەرگى ەلەۋلى اتالارىنىڭ بىرقاتارىنا سىپاتتاما بەرەدى. سونىڭ ىشىندە شاپىراشتىنىڭ ۇلكەن ۇلى ىستىقتى  «وتە كوركەم ادام بولعان» دەپ سۋرەتتەيدى. «اكەسى شاپىراشتىنىڭ ءبىر كوزى ءبىر كوزىنە اتىسىپ تۋعانىمەن، بالاسى جاياۋ جاتىپ، اتتى ءتۇسىپ قاراعانداي جىگىتتىڭ سۇلتانى بولدى دەسەدى». جۇرت ىستىقتى ءوز اتاسى جالمامبەتكە، ياعني الۇيسىنگە تارتقان دەپ وتىرادى ەكەن. سەرىلىك قۇرعان، نوكەرمەن جۇرەتىن كىسى بولىپتى. جوعارىدا ايتىلعانداي، شاپىراشتىۇلى ىستىق ءتۇرلى جاعدايدا ءۇش بىردەي باۋىرىنان ايىرىلادى. سوندىقتان دا، ءىنى ەتۋ ماقساتىمەن، سول زاماندا ۇرگەنىشتى مەكەندەگەن قىپشاق ەلىنەن ءبىر بالا ۇرلاپ الماق بولادى.

قىپشاقتىڭ حانى قۇراق دەگەن كىسى ەكەن. حان تۇقىمىنان بالا ۇرلاعىسى كەلگەن ىستىق قولعا ءتۇسىپ قالىپتى. سول  كەزدەردە شاپىراشتى قىرىقتان اسىپ قالعان بولسا كەرەك. جالعىز ۇلى تاعى پالەگە ۇشىراپ تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالعاندىقتان، «قول جيىپ، قالعان، قالمان تارتىپ، شىڭ، نۋعارا سوعىپ قىپشاققا اتتانعان ەكەن».

سوندا شاپىراشتى بالاسىن – ىستىقتى ازات ەتۋ ءۇشىن جاساق قۇرىپ، وزىنە قارسى ۇلكەن قولمەن كەلە جاتقانىن قۇراق حان ەستيدى. ەستىگەن بويدا، ءارى ءوزى قالىڭ ءۇيسىننىڭ ىشىنە سۇعىنا وتىرعاندىقتان دا،  تۇتقىندى بوساتىپ قويا بەرەدى. سوندا قۇراقتىڭ ءالماني دەگەن قىزى بوستاندىق العان تۇتقىن ىستىققا  قوسىلا قاشادى. ءسويتىپ، شاپىراشتى مەن قۇراق حان قۇدا بولعان. سوندا شاپىراشتىنىڭ اتاسى بايدىبەك باي «قىپشاق حانىنا تاستارىن گاۋھاردان ورناتقان التىن دىڭمەنت سالەمدەمە جونەلتىپتى. ءسويتىپ، اعايىن اراسى جاۋلاسپاي بەيقۇتشىلىق اندالىق ورناعان».

XVIII عاسىر شەجىرەشىسىنىڭ «اعايىن اراسى جاۋلاسپاي بەيقۇتشىلىق اندالىق ورناعان» دەگەن سويلەمىنىڭ ماعىناسى وتە تۇسىنىكتى بولعانمەن، سونداعى «بەيقۇتشىلىق» دەگەن سوزگە وراي ءبىر اڭعارىم ايتا كەتكەن ماقۇل سەكىلدى. جالپى، بۇل ءسوز قازىبەك بەك ماتىنىندە ارادىك كەزدەسىپ قالادى، ءارى تەك تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك، قۇتتى ۋاقىت، ورتا، زامان ماعىناسىندا قولدانىلادى. بۇگىندە بۇل ءسوز وتە سيرەك قولدانىلاتىندىقتان، «بەي» جۇرناعى ادەتتە سوزگە قاراما-قارسى ماعىنا بەرەتىندىگىن ەسكەرگەندە (بەيادال – ادال ەمەس، ارام; بەيادەپ – ادەپسىز، بەيمازا – مازاسىز، ت.س.س.، تيىسىنشە: بەيقۇت – قۇتسىز),  «بەيقۇتشىلىق» ءسوزىن «قۇتسىزدىق» تۇرىندە ۇعىپ قالۋعا ابدەن بولاتىنداي. ارادا ەكى عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، قازىبەك بەك زامانى مەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى قازاق سوزىندە وسىنداي از عانا ايىرماشىلىق قالىپ، ءىس جۇزىندە قايماعى بۇزىلماي تۇرعانى قايران قالدىرادى...

شەجىرەگە ارمەن قاراي كوز سالايىق. شاپىراشتى بالاسى ىستىق قىپشاق قىزى ءالمانيدان ءۇش بالا سۇيگەن كورىنەدى. ونىڭ ۇلكەنى – (ەسكى تۇركى تىلىندە قاسقىر دەگەن ۇعىم بەرەتىن) كۇرت ەكەن.  كۇرتتەن كەيىن ءدويىل، بەيىل دەگەن ەگىز ۇل تۋعان. «كۇرت اتا نىسپىسى قاسقىر بولعانمەن، قاسقىرداي مىقتى كىسى بولماپتى. بىراق شالقىعان داۋلەتى بولعان. ول ءبىر زاماندا مالدان گورى ءسوزدى قادىرلەگەن قازاق وعان قازاقتىڭ كوپ بايىنىڭ ءبىرى دەپ قاراعان». دەي تۇرعانمەن، ىلەگە قۇياتىن كۇرتى وزەنى سول كۇرت بايدىڭ قۇرمەتىنە، ونىڭ سول ايماقتى مەكەندەگەنىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قويىلعان سىڭايلى. كۇرتى – كۇرتتىڭ جەرى دەگەندى بىلدىرەدى.

كۇرتتەن ابادان تۋعان. قازىبەك بەك ونىڭ ەسىمىنىڭ دە اكەسىنىكى ءتارىزدى قاسقىر توڭىرەگىنەن تابىلاتىنىن اتاپ وتەدى: «ابادان اتىنا ساي (ابادان قاسقىر اۋەگىنىڭ كوسەمى عوي) ەر ەكەن». اتاقتى ساياتكەر، اڭشى بولعان كورىنەدى. جولبارىس اۋلاپ ءجۇرىپ، اجالىن جولبارىستان تاۋىپتى.

اباداننان ارلان، دوعال ەسىمدى ەكى ۇل بولسا كەرەك. «ەكەۋى دە ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەگەن ەڭىرەگەن ەرلەر دەسەدى». ارلاننىڭ الما، الشا دەگەن بالالارى بولىپتى. وسى ەكى ۇلدىڭ ۇلكەنى الما باعباندىعىمەن اتاعى شىققان كىسى ەكەن. «قازىرگى ء(حVىII عاسىرداعى – ب.ق.) كىشى الماتى، بۇرىنعى ءۇش قالاسى توڭىرەگىندە عۇمىر كەشكەن». شەجىرەشىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، جەتىسۋلىقتار «ەگەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جاتاق بولعان بولسا، سول الما اتامىزدان باستالعان» دەپ كۇلىسەدى ەكەن. الما ءۇش الماتىداعى قاراعايلى وزەنىنىڭ «ەكى اشاسىندا قياۋ سالىپ ۇزاق عۇمىر ءسۇرىپتى».

قازىبەك بەك بۇل اتاسىنىڭ مەكەندەگەن اۋماعىن  اراسان وزەنى مەن ايۋلى وزەنىنىڭ قۇيعان جەرى دەپ ناقتىلاي اتايدى. ءۇش الماتىدان كەلگەن جول ەكى وزەننىڭ قۇيىلىسىنا كەلگەندە، سايدىڭ شىعىس بەتىندەگى ايۋلى وزەنىن جاعالاپ، ايۋلىعا – جاسىلكولگە تارتادى دەيدى. ودان ءارى جول جاسىلكولدىڭ شىعىس جاعىمەن ءجۇرىپ، كوكايرىق وتەدى. «وسى قىرعىزعا – بارسىعان كولىنە، كۇنگەيىنە قاراي اساتىن اسۋ ءۇيسىن اسقان اتالادى». بۇرىن، ياعني قازىبەك بەك كىتابىن جازىپ وتىرعان ءحVىII عاسىرعا دەيىن، اتا-بابالارى وسى اسۋ ارقىلى بايىرعى ىستىق اتا قونىسىنا بارىپ جۇرگەن. قازىر دە، ياعني ءحVىII عاسىردا دەيىن، وسى اسۋ ارقىلى قىرعىز-قازاق جازدا قاتىناسادى. اراسان دا سول كەزدەن، اتام زاماننان بار دەسەدى. «ويتكەنى بىزدەن بۇرىن وتكەن اتامىز ەلساۋدىڭ عاسكەرى جاراسىن وسى اراساندا ەمدەيدى ەكەن. شىڭعىس تا وسىڭدا ايلاپ جاتقان دەيدى».

ءبىزدىڭ جىلساناعىمىزدان بۇرىنعى ءىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ەلساۋ – ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ ايگىلى ءحانبيى ەلساۋ مەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءحىى–حىىى عاسىرلارى توعىسىندا عۇمىر كەشكەن اتاقتى شىڭعىس قاھان ەسىمدەرىنە بايلانىستىرىلعان وسىناۋ اتا-بابا مەكەنىنىڭ قاسيەتتى جەرلەرىن قازىبەك بەك تاتپىشتەپ بايان ەتەدى.

سول وڭىردە ءۇش بۇلاق بار ەكەن. ءبىرى – كۇكىرت بۇلاق. كۇكىرت بۇلاقتىڭ ءيسى توڭىرەگىن الىپ، ۇلكەن ارناعا قۇيىلعانشا مۇڭكىپ اعىپ جاتاتىن كورىنەدى. ودان تومەندەۋ وزەننىڭ شىعىس جاعىنداعى، سۋىنىڭ تاتتىلىگى سونداي، قانشا ىشسەڭ تويمايتىن، اياعى جىلاپ قانا اعىپ جاتقان بۇلاقتى قازاقتار، نەگە ەكەنىن شەجىرەشى اشىپ ايتا المايدى، كوزەك دەسەدى. بالكىم، مۇنىسى – كوزگە ەم دەگەنى مە ەكەن دەپ جورامالدايدى ول.  ءۇشىنشىسىن بۇلاق ەمەس، باستاۋ دەگەندى قولايلى كورەدى. ونىڭ سۋى ىسسىلاۋ، قولدى كۇيدىرەتىندەي شىم-شىم دەيدى. جاراعا، سارىپ، ساربۋىن اۋرۋلارىنا وسى باستاۋدىڭ بىردەن-ءبىر ەم ەكەنىن ەسكەرتەدى. بۇل باستاۋدىڭ اياعى وزەنگە كەيدە قوسىلىپ، كەيدە قوسىلمايتىن سىقىلدى. ابىل – ازىق ەلىنىڭ ىرىسىنا اينالعان. دەرتكە – شيپا، ىشسە – سۋسىن بولعان. قازىبەك بەك وسى باستاۋدىڭ «قويناۋىندا ءبىر كەزەك ەلۋ بەس ءۇي وتىرعانىن» كورىپتى. ولارى – ەمدەلۋشىلەر اكەلىپ تىككەن ۇيلەر ەكەن.

«ودان جوعارى كوكجايلاۋ، كوركەتكەي دەگەن ەل ارىستايتىن جاي بار. وندا جازدا كۇندە كوكپار، كۇندە تاماشا». شەجىرەشى سونداي كەرەمەت الما اتاسىنىڭ زامانىندا دا ورىن الىپ تۇرعانىن مەگزەيدى. ول كىسى سول ءبىر داۋىردە وسى بۇلاقتاردىڭ جاعاسىنا، تاۋ ەتەگىنە تۇرعىزىلعان ءۇش قالاسىنا دا بارمايدى ەكەن. ءۇش قالاسى كەيىن ۇلكەيىپ ءۇش الماتى قالاسى اتانعان. «بىراق مۇندا ەل بيلەۋ ورتالىعى بولماعاندىقتان، ءۇش تە، تالعار دا زور شاھارلار قاتارىنا قوسىلا الماعان. ءۇش الماتى دەگەن ات ءالى دە ايتىلىپ كەلەدى. بىراق قالماق عاسكەرلەرى كەلگەن سوڭ، مۇنداعى قالا جۇرناعى مۇلدەم قالمادى»، – دەيدى ول[36].

وسى جەردە المانىڭ شامامەن ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن انىقتاپ بايقايىق. بايدىبەك نەمەرەسى جالمامبەت ۇلى شاپىراشتى  جوبامەن 667-ءشى جىلى تۋعان. VII – VIII عاسىرلار شەگىندە ءومىر ءسۇردى.  الما – شاپىراشتىدان كەيىنگى بەسىنشى بۋىن (شاپىراشتى – ىستىق – كۇرت – ابادان – ارلان – الما). ەگەر ءار بۋىندى شارتتى تۇردە 25 جاستان ەسەپتەسەك[37], جوعارىدا كەلتىرىلگەن بەس ۇرپاق  125 جىلدى قامتيدى. سوندا، ىستىق شاپىراشتىنىڭ ۇلكەن ۇلى بولعاندىقتان، شامامەن (667+25=692) 692-ءشى جىلى دۇنيەگە كەلگەن بولسا، ونىڭ شوپشەگى الما شامامەن (692+125=817) 817-ءشى جىلى تۋعان بولىپ شىعادى. دەمەك، شاپىراشتى الما جوعارىدا اتالعان اۋماقتا ءىح عاسىردا عۇمىر كەشكەن. ال بۇل كەزەڭ قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ەرتەدەگى ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر – باتىس تۇركى، تۇرگەش، قارلۇق، كيمەك قاعاناتتارىنىڭ ءبىرىن ءبىرى الماستىرىپ داۋىرلەگەن ۋاقىتتارىنا سايكەس كەلەدى[38]. سونىڭ ىشىندە ءۇيسىن-شاپىراشتىلار مەكەندەگەن جەتىسۋدا قارلۇقتاردىڭ ەتنوستىق-الەۋمەتتىك بىرلەستىگى بيلىكتە بولدى.

شاپىراشتىدان تاراعان «الما اتامىز – تاۋىپشىلىكپەن، باعباندىقپەن اينالىسقان ادام، – دەيدى قازىبەك بەك. – ەسكى كوزدەردىڭ ايتۋىنشا، ول جانىنا كەلگەن ادامنىڭ بەتىنە قاراپ، ادامنىڭ قۇلاعىن ۇستاپ كورىپ، ناۋقاسىن سارناپ ايتا جونەلەدى ەكەن». اسىرەسە ونىڭ باعباندىعى مۇلدەم ەرەسەن بولعان كورىنەدى. ...الما اتا اعاشتى قاتتى قادىرلەپتى، سول ورايدا مايقى ءبيدى اۋزىنان تاستامايدى ەكەن. «مايقى اتامىز: جەتى جاسار بالا اسىرامايدى، جەتى جىلعى اعاش اسىرايدى دەگەن»، – دەپ، ۇرپاعىنا اقىل ايتىپ وتىرادى ەكەن.

ونىڭ جالعىز ۇلى ادىربەك اكە داۋلەتىنىڭ ارقاسىندا سالدىق قۇرىپ، ۇيلەنبەي ۇزاق ءجۇرىپتى. اقىرى التىن، بۇلان، نۇران دەگەن اپالى-ءسىڭلىلى ءۇش قىزدى الىپتى. ولاردان ارىن، شويىن، شور دەگەن ءۇش ۇل كورىپتى.

قازىبەك بەككە تىكەلەي اپاراتىن جەلى تىزبەگىندەگى ارىن اسقان كۇيشى بولعان كورىنەدى.  كوپتەگەن اۋەزدى اسپاپ جيناعان، ءوزى دە ولاردى جاقسى تارتقان. ارتىندا  – قالمان، قالعان، شوم، شىڭ، نۇعارا، قىز سىبىزعى، جىگىت سىبىزعى، سىرناي، كەرنەي، قوبىز، شاڭقوبىز، جەلقوبىز، جەتىعان، ارعان، شەرتەر، شەرمەر سىندى 55 ءتۇرلى اسپاپ قالعان ەكەن. بالالاردىڭ ەسىمدەرى  دە ەرەكشە: قالمان، قالعان، شوم دەگەن اۋەز اسپاپتارىمەن اتالعان.

وسى ءۇش جىگىتتىڭ ۇلكەنى قالمان – قازىبەك بەكتىڭ اتاسى. ول  ۇنەمى تاۋ اينالىپ، تاۋ قىستاپ، دالانى كورمەي ءوتىپتى. ونىڭ نەگىزگى تۇراعى لاباس تاۋىنىڭ ۇستىندەگى ۇلكەنساز جايلاۋىندا ەكەن. ۇلكەنساز ۇستىندە قالمان بيىگى دەگەن تاۋ بار. ءۇستى تەپ-تەگىس، ونقونىس اتالادى. سۋدى سايدان كونەكپەن تارتىپ ىشەدى. «مىنە، وسى بيىك تاۋ ارىستاعان اتامىزدىڭ ماڭگى قونىسى دا، مولاسى دا بولعان، سوندا قالمان اتى قالعان»، – دەيدى شەجىرەشى قازىبەك بەك.

ءبىزدىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن ەسەبىمىز بويىنشا المانىڭ ءىح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ومىرگە كەلگەنى ءمالىم.  ەندەشە، ونىڭ شوبەرەسى  قالمان (الما – ادىربەك – ارىن – قالمان) شامامەن ح عاسىردىڭ باسىندا تۋعان، ونىڭ جوعارىدا اڭگىمەلەنگەن جانە الدا ايتىلاتىن ءومىرى جايىنداعى دەرەكتەر سول ح عاسىر ىشىندە ورىن العان.

قالماننىڭ ەكى ءىنىسى قالعان مەن شوم، كەرىسىنشە، تاۋعا شىقپاي وتكەن كورىنەدى. ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپتى، جايلاۋ دا، قىستاۋى دا دالا بولسا كەرەك.  تۇرعان جەرلەرى دە، شەجىرەشىنىڭ ايتۋىنشا، ءالى كۇنگى ەكەۋىنىڭ قوساقتالعان اتىمەن شومقالعان اتالادى.

قالمان نە قىستا، نە جازدا مالدى باقپاي، تەك ايداپ تاستايدى ەكەن. تاۋدىڭ كۇنگەي بەت ەتەگىن قىستاپ، تەرىستىگىن جايلاپ ءجۇرىپتى. مال ءوزى جايىلىپ كەلەدى. سوندا قالماننان بىرەۋ: «قىسى-جازى تاۋدان تۇسپەيسىز، نە كورەسىز؟» – دەپ سۇراپتى. وعان قالمان: «قىسى-جازى بىردەي بۇكىل جەتىسۋدى، الاتاۋ اياسىن، ونى كىرتتەگەن، ارىستاعان دۋلات، شاپىراشتىنى جىل ون ەكى اي بويى ۇستىنەن كوزدەپ وتىرامىن. وسى جەتپەي مە؟» – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

شاپىراشتى ۇرپاعى وسى قالماننان بەرى بىلاي تارايدى: قالمان بالاسى قوڭىر، قوڭىردىڭ ۇلى اقتون، ونىڭ ءۇلى ۇش، ۇشتان حان، تاڭ ەسىمدى ەكى بالا تۋعان. حاننان وربىگەن بۇتاق قازىبەك بەككە بارادى.  اتىن حان قويعانىمەن، بۇل اتاسى ونداي مارتەبەگە جەتە الماپتى. بىراق  ونىڭ ون ءۇش ۇلى بولىپتى. سونىڭ بىرەۋىنىڭ – قازىبەك بەكتىڭ اتاسى كەرالدىڭ عانا اتى ەستە ساقتالىپ قالىپتى. بۇل اتاسى، ءار ۇرپاق جاسىن جوعارىداعىداي شارتتى تۇردە 25 جاستان ەسەپتەگەندە، ءحى عاسىردىڭ ورتاسىندا دۇنيەگە كەلگەن بولۋ كەرەك.

قازىبەكتىڭ كەرالدان كەيىنگى اتالارى دا (كەرال – باراق – شاش –ىرىق – توم – فارس) ايرىقشا ەشتەڭەسىمەن ەرەكشەلەنبەگەن مومىن ادامدار بولىپتى.

«مىسالى، ۇش دەگەن بابامىز عۇمىرىنىڭ ءبارىن قاراعاي وسىرۋگە ارناپتى. تەك توم، فارس بابالارىمىز ۇستالىق قۇرعان، زەرگەر ادامدار ەكەن. قالعانىنىڭ ىشىندە اۋىز تولتىرىپ ايتار، مىنانداي ەستە قالار ءىس ىستەپتى دەيتىن ەشكىم جوق. ءبارى-اق شارۋا باققان، ەگىن سالعان، باعباندىق جاساعان»، – دەيدى شەجىرەشى. ول لاباس باۋىرىندا قاراقىستاق دەگەن مەكەن بارىن ايتادى. ونىڭ تاۋدان اققان قاراقىستاق وزەنى جازدا وتكەل بەرمەيدى ەكەن. ات قۇيرىعىن بۇراتىن وسى قاتتى اعىستى، مول سۋلى وزەندى العاش توعانداپ، ارىق قازىپ، سۋدى ەگىنگە بۇرعان سول اتالى-بالالى جوعارىدا اتالعان بابالار ۇرپاعى كورىنەدى. قاراقىستاقتان بۇرىپ العان ۇلكەن توعان سول قازىبەك بەك زامانىندا دا بۇرعان اتالادى ەكەن. ونى سول شاقگا شاپىراشتىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ەكەي، ەمىل ۇرپاعى پايدالانىپ تۇرسا كەرەك.

قاراقىستاق توڭىرەگىن مەكەندەگەن شاپىراشتى ۇرپاعى، قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، اتامزاماننان ەگىنشىلىكپەن كۇن كورەدى. ونداعى قوساي دەگەن اتا ۇرپاعىن ۇنەمى ەگىن سالىپ جۇرگەندىكتەن، قارا قوساي اتاندىرعان. «مىنە، مەن بىلەتىن ءبۇل ەلدىڭ سالعان توعانى مەن شاپقان توعانىنا، قاراقىستاقتىڭ ەل قىستايتىن شيىرىنا، مىنە، مىڭ ەكى ءجۇز جىل بولدى»، – دەيدى قازىبەك بەك. قىسقاسى، ونىڭ ويىنشا، بۇل مىڭجىلدىق توعان – قازاق ەلىنىڭ ەرتەدەن-اق ەگىنشىلىكپەن اينالىسقانىنىڭ ايعاعى. بۇرىنعى قازاققا، ءتىپتى قازىردە دە قايدا تۇردىڭ، قايدا ءجۇردىڭ دەيتىن ەمەس دەپ پايىمدايدى ول. قازاق مالىنىڭ جايىمەن، ءوزىنىڭ شارۋاسىنىڭ ىڭعايىنا قاراي كوشىپ جۇرە بەرگەن. مىسالى، بەك بالالارى كوشىپ بىجنەك تەڭىزىنە دە، ءتىپتى ماڭگى مۇز تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا دەيىن بارا بەرگەن. مۇنداي ءورىس، جايىلىم قۋالاۋ بار قازاققا ءتان بولعان. بول ۇرپاعى قىپ پەن شاقتار دا ءۇش اي ءتۇن، ءۇش اي كۇن بولاتىن جاعالاۋعا دەيىن دە بارعان. ال بالدىڭ ەكىنشى ۇرپاعى قوڭ مەن راتتار ءبىر شاقتا ويپاتتاعى، التايدىڭ ارعى جاعىڭداعى كۇزگەس الاتاۋىنا دەيىن بارىپ جۇرگەن...

سول اتالارىنا ۇقساعان قازىبەك بەكتىڭ ءوز اتاسى فارستىڭ بالالارى ءبورىلى مەن بوستەرى اتا قونىسى بارسىعان – ىستىق كولدى قونىستانىپتى. التايدان قىرعىزدىڭ ءۇشىنشى لەگى كەلگەنشە، ەكى-ءۇش ۇرپاعى سوندا ءومىر سۇرگەن. ءبورىلى بالالارىنىڭ ۇلكەنى تۇرانباي جەتىسۋعا قايتقان دا، ونىمەن بىرگە تۋعان بوستەرى تۇقىمى ەكى-ءۇش بۇتاق بولعانشا جەتپىس-سەكسەن جىل ىستىق كول جاعالاۋىندا ىستىقاتادا كۇن كورگەن.

تۇرانباي بالالارى ۇران، قۇرىم ىستىق كولدە تۋعان دا، جەتىسۋدا وسكەن. ۇران ۇنەمى التاي جاعىن، ەرتىس وزەندەرىنىڭ بويىن قونىستانعان. تۇرانبايدىڭ ەكى ۇلى ارقايسىسى اتىنا ساي بوپتى. قۇرىمى مومىن، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن، الدىنداعى كوجەسىنە يە بولا الماي قالاتىن ىنجىقتاۋ كىسى بولعان. ال ۇران اتىنا ساي ۇرانداپ جۇرەدى ەكەن: «باقتيارلاپ» جاۋعا شاباتىن ەر، «الديارلاپ» داۋعا تۇسەتىن داۋكەس، ءتىلدى ادام بولعان، بيلىككە ارالاسقان كورىنەدى.

ۇراننىڭ وڭ اياعى جاسىندا وتقا كۇيىپ، تىزەسىنىڭ تامىرى تارتىلىپ قالعان دا، تاقىلجىرى جازىلمايتىن بولعان دەيدى شەجىرەشى. مۇنى جۇرت باسىندا بيلىككە ارالاسا باستاعانىن كەلەكە ەتىپ، قالجىنداپ، مايقى دەپ ءجۇرىپ، سويلەسە تىلىنەن، ىستەسە ىسىنەن پىسىقتىعى كورىنىپ تۇرعاندىقتان، اقىرى مايقى اتاندىرىپ جىبەرگەن كورىنەدى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ اكەسى قويعان جاپ-جاقسى ۇران اتى ۇمىتىلىپ كەتىپتى. «بۇل – زامانىندا شىڭعىستىڭ ءۋازىرىنىڭ ءبىرى بولعان كىسى، – دەيدى قازىبەك بەك. – مايقىنىڭ (ۇراننىڭ) شىڭعىسقا حانسىڭ دەمەي، قاتال سويلەۋى حانعا قاتتى ۇناعان. ول كوڭىلىندەگىسىن، تىلىندەگىسىن، دىلىندەگىسىن تىلىمەن جەتكىزە الاتىن، وتە ءدىلمار كىسى ەكەن. شىڭعىس ۇنەمى جاقتاپ، بار بولسا، سودان پىكىر، ءتۇيىن كۇتىپ وتىرعان»[39].

شىڭعىستى اق كيىزگە سالىپ حان كوتەرۋگە   «ۇلى ءجۇز قازاعىنان ءۇيسىن مايقي بي بارعان ەكەن».  مايقى بي، شاكارىم شەجىرەسى بويىنشا، «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى – ءبىر، ءتۇپ اتاسى – مايقى بي» دەپ ماقال بولعان كىسى». شىڭعىس حان مايقى بيگە تاڭباسىن – سۇرگى، ياعني مالاتەمىر، قۇسىن – بۇركىت، اعاشىن – قاراعاش، ۇرانىن – سالاۋات دەپ بەلگىلەپ بەرىپتى[40].

سونىمەن، VIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن شاپىراشتىدان حVIII عاسىردا اتا-باباسىنىڭ شەجىرەسىن جازعان قازىبەك بەككە تىكەلەي اپاراتىن بۇتاقتىڭ  21-ءشى بۋىنى (ىستىق – كۇرت – ابادان – ارلان – الما – ادىربەك – ارىن – قالمان – قوڭىر – اقتون – ۇش – حان – كەرال – باراق – شاش –ىرىق – توم – فارس – ءبورىلى – تۇرانباي – ۇران-مايقى) بولىپ تابىلاتىن، جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى ءۇشىن ەرتەدەگى داڭقتى باباسىنا لايىقتاپ مايقى اتالعان ۇران ەسىمدى جىگىت، شەجىرەشىنىڭ جازۋىنشا،  ءحىىى عاسىردا داڭقىمەن جەر-جاھاندى تىتىرەتكەن اتاقتى شىڭعىس قاھاننىڭ ءۋازىرىنىڭ ءبىرى بولىپتى...

21.

جوعارىدا ءبىز قازىرگى عالىمداردىڭ ءبىرىنىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنان بەلگىلى ءبىر جۇيەلىلىك ىزدەستىرگەن ماقالاسىنا توقتالىپ، وسى داۋىرلەردەگى قازاقتىڭ ەتنوستىق تاريحىن جالپىلاما بەس كەزەڭگە بولگەنىن كورسەتكەن بولاتىنبىز. سوعان كەيبىر رەتتە بىرەر ەسكەرتپە جاساي كەتكەن ءجون سياقتى. ايتالىق، عالىم-تاريحشىنىڭ الاش قاۋىمداستىعىنىڭ قاىپتاسۋ كەزەڭى رەتىندە جەكە ءبىر توپقا بولگەن ءحىىى عاسىردىڭ ورتالارىنان حV عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىنگى ۋاقىتتان جوشى ۇلىسى ءداۋىرىن نەگە ەرەكشە قاراستىرىپ كورمەسكە؟ بىزدىڭشە، كەيىنىرەك ايگىلى التىن وردا اتالعان الىپ مەملەكەتتى ۋاقىت جاعىنان دا، كەڭىستىك جاعىنان دا، اسىرەسە قازاق تاريحىنان دەربەستەندىرىپ قالدىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ءحىىى – حV عاسىرلارداعى جوشى ۇلىسى تاريحىن  كوپتەگەن حالىقتاردىڭ، سولاردىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ تاعدىرىنا اسەر-ىقپالى مول بولعان سول زامانعا دەيىنگى جانە  وعان ساباقتاسا جالعاسقان كەيىنگى ءىرى وقيعالاردان ءبولىپ قاراۋ قيىن.

بۇل وقيعالاردىڭ باستاۋىندا ءوزارا جاۋلاسقان كوشپەندى تايپالاردى بىرىكتىرۋ ناتيجەسىندە جاڭا دا الىپ مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ جوعارعى ءامىرشىسى بولىپ،  قاھان تاعىنا 1206 جىلى شىڭعىس حاننىڭ وتىرۋى تۇرعان-دى. ازيا مەن ەۆروپا سىندى ەكى كونتينەنتتىڭ توسىندە ءحىىى عاسىردا قانات جايعان تاعدىرلى وقيعالاردىڭ ءبارى وسى بيلەۋشىنىڭ ەسىمى مەن قىزمەتىنە بايلانىستى ءوربىدى.

شىڭعىس حان بار بولعانى 15–20 جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتىنىڭ اۋماعىنا سايان-التاي تاۋلارىن، وڭتۇستىك ءسىبىردىڭ بىرەر بولىگىن  مەكەندەگەن ءتۇرلى تايپالاردى، ۇيعىر بىرلەستىكتەرىن  قوسىپ الدى، سولتۇستىك قىتايدى، ورتا ازيانىڭ، سولتۇستىك كاۆكازدىڭ، قىرىمنىڭ مەملەكەتتەرى مەن حالىقتارىن، تاڭعۇتتار پاتشالىعىن باعىندىردى. ءسويتىپ ول الىپ تەرريتورياعا جايىلعان، حالقى جاعىنان كوپ ەتنوستى مەملەكەت قۇردى. وسىلاي ءىس جۇزىندە جاڭا يمپەريا – شىڭعىس حان يمپەرياسى دۇنيەگە كەلدى[41].

شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلگەندە ءبىر جۇمىرىعى جۇمۋلى – ۋىسىندا قان بولعان ەكەن، سونى ەستىگەن اقساقالدار  بۇل بالا بولاشاقتا ۇلكەن حان بولىپ، كوپ قان توگەدى ەكەن دەگەن بولجال قىلىپتى.  «اقىرىندا سونىسى دۇرىس كەلدى»، – دەيدى شەجىرەشى.  شىڭعىس حاننىڭ «ءبىر شەتى قىتاي، ءبىر شەتى اراب، بارشا ازياداعى جۇرتتى تۇگەل، ەۆروپانىڭ دا بەرگى شەتىن» جاۋلاپ   «العان جەرىن، قىلعان ءىسىن تۇگەل ايتۋ» – ۇلكەن كىتاپتىڭ شارۋاسى[42]...

وراسان زور يمپەرياسىن شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەردى: كىشى ۇلى تولەي شىڭعىس حاننىڭ نەگىزگى جۇرتىن – موڭعوليانىڭ ءوزىن جانە موڭعولدىڭ 129 مىڭ ادامدىق تۇراقتى ارمياسىنىڭ ۇلكەن بولىگىن – 101 مىڭ جاۋىنگەرىن الدى. موڭعوليانىڭ باتىسىنداعى جاۋلاپ الىنعان جەرلەر ۇلكەن ۇلدارىنا ارقايسىسىنا تۇراقتى ارمياسىنان ءتورت مىڭ جاۋىنگەرى بار اسكەرمەن بىرگە ءبولىنىپ بەرىلدى.

ۇلكەن ۇلى جوشى ەرتىستەن باتىسقا قارايعى ۇشى-قيىرسىز ايماققا يە بولدى. ەكىنشى ۇلى شاعاتايدىڭ يەلىگى وڭتۇستىك التايدان امۋدارياعا دەيىنگى جەر-سۋدى – شىعىس تۇركىستاندى، جەتىسۋ مەن ماۋارانناحردىڭ دەنىن قامتىدى. ءۇشىنشى ۇلى ۇگەدەيگە باتىس موڭعوليا مەن ۇلىسىنىڭ ورتالىعى ورنالاسقان جوعارعى ەرتىس پەن تارباعاتاي ايماعى ءتيدى. ول ءوزىن ۇلى حان دەپ جاريالاعان 1228–29 جىلدان 1241 جىلعا دەيىن ورحوندا، قاراقورىمدا تۇردى.

قازىرگى قازاقستان اۋماعى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ءۇش ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا ءبولىنىپ جاتتى.  ەڭ ۇلكەن دالالىق بولىگى جوشى ۇلىسىنا، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس بولىگى شاعاتاي ۇلىسىنا، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى ۇگەدەي ۇلىسىنا قارادى[43].

1227 جىلى شىڭعىسحان دۇنيەدەن كوشكەننەن كەيىن، ونىڭ جاۋگەرشىلىك، باسىپ الۋشىلىق ىستەرىن بالالارى مەن نەمەرەلەرى جالعاستىردى. شىعىستا جۋرجەندەر مەملەكەتى، وڭتۇستىك-سۋن اۋلەتىنىڭ يمپەرياسى، كورەيا تۇبەگىنىڭ مەملەكەتتەرى، وڭتۇستىك-باتىستا – اۋعانستاننىڭ، يراننىڭ، بۇرىنعى اراب حاليفاتىنىڭ قالالارى مەن ايماقتارى، سولتۇستىك-باتىستا ەدىل بۋلگارياسى، سولتۇستىك-شىعىس رۋس كنيازدىكتەرى، وڭتۇستىك-شىعىس ەۆروپانىڭ كەيبىر ايماقتارى جاۋلاپ الىندى.

وسى جەردە مىنا ءجايتتى دە ايتا كەتۋ كەرەك، جەكەلەگەن اۋماقتار – قيىر باتىس پەن سولتۇستىك-باتىستاعى  كنيازدىكتەر مەن وبلىستار شىڭعىس تۇقىمدارى مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا تولىعىمەن ەنگىزىلگەن جوق. ولار پروتەكتوراتتار جاعدايىندا بولدى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ولار تۇراقتى تۇردە الىمدار بەرىپ، سالىقتار تولەپ تۇراتىن وتارلار دارەجەسىندە ۇستالدى.

وسىلاي، باس-اياعى 40–50 جىل ىشىندە اۋماعى جونىنەن ۇلان-عايىر – تىنىق مۇحيتتان اتلانتيكا مۇحيتىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان، حالقى بويىنشا – مەيلىنشە سان ءتۇرلى، الاباجاق بولىپ كەلگەن چينگيزيدتەر (شىڭعىس تۇقىمداستار) دەرجاۆاسى – ۇلى موڭعول يمپەرياسى قۇرىلدى[44].

ۇيسىندەر، سونىڭ ىشىندە شاپىراشتىلار مەكەندەگەن جەتىسۋ ولكەسى شاعاتاي مەملەكەتى قۇرامىنا كىردى[45]. شاكارىم شاعاتاي ۇلىسىندا «ارعينۋت، ياعني ارعىن، كەرەيىت، ياعني كەرەي (بۇل جەردە كەرەيىت اتىن ساقتاپ قالعان تايپانىڭ دا بارىن ۇمىتپاعان ءجون – ب.ق.),  دوعلات، ياعني ۇلى جۇزدەگى دۋلات، كورلەۋىت، ياعني قارلۇق، قاڭلى، قىرعىز» بولعانىن ايتادى[46].

شاپىراشتىلاردىڭ اۋىزەكى تاريحىنىڭ بىردەن-ءبىر تولىمدى نۇسقاسى، داۋ جوق،  قازىبەك بەك جازبالارى بولىپ تابىلادى. ول اتاسى ماتاي جازباسىن نەگىزگە الىپ تۇزگەن شەجىرە بويىنشا – وتكەن تاراۋدا اتاعانىمىزداي، شاپىراشتىنىڭ 21-ءشى ۇرپاعى ۇران شىڭعىس حاننىڭ مايقى ەسىمدى ۋازىرىنە اينالعانىن كوردىك. ەندەشە، وسى شەجىرەدە ايتىلاتىن ايگىلى قاھان جايىنداعى دەرەكتەردى مازمۇنداي كەتكەن ءجون...

قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، حيجرا بويىنشا 478-جىلى نايماننىڭ حانى تامتىق ءولىپ، ونىڭ ەكى بالاسى بۇيرەك پەن بايبۇقا ءبىر جەسىرگە تالاسقان دا، سونىڭ سالدارىنان حاندىق ىدىراعان. وسىنى پايدالانعان تەمىر (شىڭعىس حان) ولارعا تارپا باس سالادى. «ەسۋكەي بالاسى تەمىردىڭ تاۋاريح بەتىنە شىققان شاعى وسى-ءدۇر»، – دەيدى شەجىرەشى.

ءسويتىپ، اكەسى ەسۋكەي ولگەننەن كەيىن ون ءۇش جىلدان سوڭ، تەمىر بايبۇقانى قاڭقاي تاۋىڭدا ءولتىرىپ، ەلىن باعىندىرعان.

بايبۇقانىڭ بالاسى قوشاق اعاسى بۇيرەككە قاشىپ بارىپ، قول جيناي باستايدى.

وسى جەردە قازىبەك بەك شىڭعىستىڭ كىم ەكەنىن ايتپاي تۇرىپ، شىڭعىس (تەمىر) نايمانعا نەگە شابۋىل جاسادى دەگەن ساۋالدىڭ باسىن اشا كەتكەندى ءجون كورەدى: «ول شاقتا ارقاس پەن سوقاق اراسىنداعى قالىڭ جۇرتتى ء(بىزدىڭ ەلدى قوسا) قارا قىتايدىڭ گورحانى بيلەيتىن-ءدى. تەمىر قارا قىتايدىڭ تەپكىسىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن، بار ەلدىڭ باسىن قوسپاق بولدى. قىتاي قارشىسى ول كەزدە شۋ بويىندا ەدى. مىنە، تەمىردىڭ نەگىزگى كوزدەگەنى وسى بولاتىن»[47].

ال عىلىمي تاريح ءحىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا ورتالىق ازيا مەن قازاق دالالارىندا كوشپەندى تايپالار وداعى بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىندا وزگە تايپالارعا دا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋ ماقساتىمەن جۇرگىزىلۋلى كۇرەستىڭ كۇشەيگەنىن، سوعىسۋ، شايقاسۋلاردىڭ ۇدەي تۇسكەنىنەن حاباردار ەتەدى. بۇل شاقتا كەرەيىتتەر حانى نايماندارمەن، مونعول تىلدەس تاتار جانە مەركىت تايپالارىمەن سوعىسقان بولاتىن. سول سوعىستارعا ۆان حاننىڭ ۆاسسالى رەتىندە تەمۋچين بەلسەنە قاتىستى. ءسويتىپ، سونداعى شايقاستاردىڭ بارىسىندا تەمۋچين (قازىبەك بەك بويىنشا – تەمىر) ورتالىق ازيا تايپالارىن بىرىكتىرىپ، ەڭ كۇشتى دە قۇدىرەتتى جاۋلاپ الۋشىعا اينالعان ەدى[48]. ودان سوڭ، ازيانىڭ ىشكى شالعاي اۋداندارىنىڭ ۇلان-بايتاق جەرىن يەلەنگەن موڭعول تايپالارى تەمۋچيننىڭ (شىڭعىس حاننىڭ) باسشىلىعىمەن XIII عاسىردىڭ ەكىنشى ون جىلدىعىندا قازاق ەلى اۋماعىن شاپقىنشىلىققا ۇشىراتتى.

ازيانى مەكەندەگەن رۋ-تايپالار ءحىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ءتۇرلى ساتىسىندا بولاتىن. ولار «ورمان» تايپالارى جانە دالالىق كوشپەندىلەر دەپ بولىنگەن ەدى. «ورماندىق» تايپالار نەگىزىنەن اڭ-قۇس اۋلاۋمەن كۇن كورەتىن. ال دالا تايپالارى كوشپەندى ءومىر سالتىن ۇستانىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستىن-دى.  كوشپەندىلەر سان جاعىنان باسىم بولعاندىقتان، سول شاقتاعى رۋ-تايپالار قاۋىمداستىقتارىنىڭ ساياسي ومىرىندەگى جەتەكشىلىك سيپات تانىتقان نەگىزگى  كۇش ءرولىن اتقاردى. مۇنى «ءبىرتۇتاس موڭعول مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى جانە شىڭعىس حان» دەگەن ەڭبەگىندە زەرتتەۋشى ش. سانداگ اتاپ وتەدى. ول XII—XIII عاسىرلاردىڭ مەجەسىندە مونعول قوعامىندا فەودالدىق قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتقانىن، كوشپەندىلەردىڭ وسى قوعامىندا تاپتىق سيپاتتىڭ كوزگە ۇرعانىن، قوعامنىڭ  ەكى توپقا – بيلەۋشى نوياندار مەن ەزىلگەن اراتتارعا بولىنگەنىن كورسەتەدى. مۇنداي پىكىردى «ەجەلگى موڭعولدار» دەگەن ەڭبەگىندە زەرتتەۋشى ن. مۋنكۋەۆ تە ايتادى[49].

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، XIII عاسىردىڭ باسىندا تەمۋچين كوشپەندى تايپالار اراسىنداعى شايقاستاردا ەرجۇرەك جاۋىنگەر داڭقىنا يە بولدى. ۇدايى تايتالاس، كۇرەس جاعدايىندا ءوز اينالاسىنا سەنىمدى نوكەرلەرىن توپتاستىرىپ، جاۋىنگەر جاساق قۇردى دا، كورشى تايپالارعا ءساتتى شابۋىلدار جاساپ، باعىندىردى. اقىرى، ءوزىنىڭ نەگىزگى قارسىلاستارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، اينالاسىنداعى كۇللى كوشپەندى تايپالاردى تۇگەلگە جۋىق ءوز قول استىنا بىرىكتىرۋدى اياقتادى. ول كەرەيىتتەر مەن نايماندار ۇلىستارىنىڭ بيلەۋشىلەرىن كۇيزەلتە جەڭگەن ساتتە ورتالىق ازيا دالالارىن مەكەندەۋشىلەردىڭ بارشاسى مويىنداعان بىردەن-ءبىر قۇدىرەتتى قولباسشىعا اينالدى. ءسويتىپ، تاتار-مونعول تايپالارىن ساياسي جاعىنان بىرىكتىرىپ، مونعول مەملەكەتتىگىنىڭ تۋىن كوتەردى.

وسى جەردە «كوشپەندى» تەرمينىنىڭ عىلىمي ادەبيەتتە كەيىنگى جىلدارى «كوشپەلى» تۇرىندە ايتىلاتىنىنا قاراماستان، نەگە ءبىزدىڭ ونى قابىل الماي، ەسكىشە جازىپ كەلە جاتقانىمىزدى تۇسىندىرە كەتكەن ءجون سياقتى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «كوشپەندىنى» «كوشپەلىمەن الماستىرۋ» – ءتىلدى قولدان كەدەيلەندىرۋگە اپاراتىن جول، ويتكەنى، بۇل ەكى ءسوز، شىنداپ كەلگەندە، ەكى ماعىنا بەرەدى  («كوشپەندى» – كوچەۆنيك، كوشپەندى تايپالار – كوچەۆىە پلەمەنا، ال «كوشپەلى» ءسوزى – «پەرەدۆيجنوي» دەگەن ۇعىمدا تۇسىنىلەدى، سوندا «كوشپەلى تايپالار» – «پەرەدۆيجنىە پلەمەنا» بولىپ شىعار ەدى). دەمەك، «كوشپەندى» دەگەن انىقتامالىق ءسوزدى تىلدىك قوردان مۇلدەم سىزىپ تاستاۋ – اعاتتىق. مۇنداي جولمەن ءتىلدى بايىتپايمىز، كەرىسىنشە، ماعىناسى ەكى ءتۇرلى ەكى ءسوزدى جالعىز سوزبەن الماستىرۋدىڭ سالدارى ءتىلىمىزدى كەدەيلەندىرە تۇسۋگە اپارادى...

ۇزاماي شىڭعىس حان ەسىمىمەن جەر-دۇنيەنى سىلكىنتەتىن وسىناۋ موڭعول مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى تەمۋچين (تەمۋدجين، تەمۋجين) 1155–1162 جىلدار شاماسىندا ونون وزەنى (ۇزىندىعى 1000 شاقىرىمنان اساتىن بۇل وزەننىڭ 300 شاقىرىمدايى موڭعوليا جەرىمەن، قالعان 700-دەي شاقىرىمى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ زابايكالە ولكەسى اۋماعىمەن اعادى)[50] بويىنداعى دەلگۋن بولدوگ (دەليۋن-بولدوك القابى سەلەنگا مەن ونون وزەنارالىعىنان بۋرياتيا اۋماعىنا دەيىن سوزىلادى)[51] القابىن (مەكەندەگەن ەسۋگەي (ەسۋكەي، ەسۋگاي، ەسۋگە) ءباھادۇردىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ەدى. (1227 جىلعى تامىزدىڭ ورتاسى اۋا قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ گانسۋ ولكەسىندەگى سيا ەلدى مەكەنىندە ومىردەن كوشكەن). ول اۋەلى 1189 جىلى موڭعول حانى سايلاندى. سول جىلدان باستاپ 1206 جىلعا دەيىن قاجىرلىلىقپەن جۇرگىزگەن كۇرەستەرى ناتيجەسىندە شىعىس موڭعوليادان التاي تاۋىنا، وڭتۇستىگىندە ۇلى قىتاي قورعانىنا  دەيىنگى اۋماقتا ءوزارا قىرقىسقان كوشپەندى تۇركى-موڭعول تايپالارىن باعىندىرىپ، ءبىر ورتالىققا بىرىكتىردى. ەگەر بۇرىن موڭعوليانى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ كوپشىلىگى ارالارىنداعى ەڭ قۋاتتى تايپالاردىڭ ءبىرىنىڭ اتاۋى بويىنشا – تاتار دەگەن اتپەن بەلگىلى بولسا، ەندى جاڭا تۇرپاتتى مەملەكەتتىك بىرلىكتىڭ قۇرىلىپ، نىعايۋىنا بايلانىستى، بارشاسى دا وزدەرىن  مونعول دەپ اتاي باستادى.  وسىلايشا، مونعول اتالىمى جيناقتاۋشى ەتنوستىق-ساياسي مانگە يە بولدى[52].

تەمۋچيننىڭ جاڭا دا ەرەن مەملەكەت قۇرۋداعى ەڭبەگىن كوپ ۇزاتپاي،  1206 جىلدىڭ كوكتەمىندە، ونون وزەنىنىڭ ساعاسىندا وتكەن كوشپەندى  اقسۇيەكتەردىڭ ۇلى قۇرىلتايى ساياسي تۇرعىدا راسىمدەدى. تەمۋچيندى جاقتاۋشىلاردىڭ جينالىسىندا توعىز قىل قۇيرىق بايلانعان قاسيەتتى اق تۋ سالتاناتپەن جەلبىرەتە كوتەرىلدى. وسىنداي جاعدايدا تەمۋچين مونعولداردىڭ ءامىرشىسى، ۇلى حان، قاھان بولىپ سالتاناتتى تۇردە جاريا ەتىلدى. سونىمەن بىرگە كۇرىلتاي تەمۋچينگە شىڭعىس حان اتاعىن بەكىتىپ بەردى. شىڭعىس حان دەگەن ات ارتىنشا-اق ونىڭ ومىرىنەن ءوز ەسىمىن ىعىستىرىپ شىعاردى.

قازاقى شەجىرە بويىنشا ول 2003 (دۇرىسى – 2006 – ب.ق.) جىلى «شىڭعىس تاۋىندا حان كوتەرىلىپ، حاقان، ياعني حانداردىڭ حانى اتانىپ، ۇلكەن حان» بولعان[53]. بايقالىپ تۇرعانداي، قازاقتار وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى اۋىزەكى شەجىرەسىندە شىڭعىس حان تاققا وتىرعان ورىندى التايدىڭ ارعى جاعىنداعى ايماقتان ەمەس، ءوز اراسىنان اتاعان. بۇل، بىرىنشىدەن، قازاقى سانادا ونىڭ قازاق تىنىس-تىرشىلىگىنە ەتەنە كىرىگىپ كەتكەندىگىنەن تەرەڭ ۇيالاپ قالۋىنىڭ ناتيجەسى. ەكىنشىدەن، دەگەنمەن، اتالمىش جەردە،  الەمدى تىتىرەتكەن ءامىرشى شىڭعىسحاندى  قازاق جەرىنە اياق باسقانىندا، ۇلى حان رەتىندە، الدەبىر جاعدايعا وراي ۇلىقتاۋ شاراسى وتۋىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. سوندىقتان دا «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەسكى سوزىنشە»، ونى قازاقتىڭ ءار تارابىنان جيىلعان يگى جاقسىلارى قۇرمەتتەگەن.

«شىڭعىس تاۋىنىڭ شىڭعىس  اتانعانى – باياعىدا شىڭعىس حان تامام ماعول-تاتاردى الىپ، ۇلكەن حان بولعاندا، وسى شىڭعىس تاۋىندا قول استىنداعى ەلدەردىڭ تاپباسى بەكتەرى كەلىپ، مىنا قاراۋىل وزەنىنىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى حان بيىگىنىڭ باسىنا اق كيگىزگە سالىپ، حان كوتەرىپ، شىڭعىستى الىپ شىققان»، – دەيدى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. ول شىڭعىستىڭ ءوز اتى تەمۋجين ەكەنىن، ونى ۇلكەن حان بولعاندىقتان شىڭعىس دەپ اتاعانىن اڭگىمەلەيدى. شىڭعىستىڭ ماعىناسى – «بەك مىقتى، زور» دەگەندى بىلدىرەدى. تاۋدىڭ شىڭعىس اتانۋىن دا، جانىنداعى توبەنىڭ حان بيىگى اتانۋى دا، ەتەكتەگى ەل قىستاپ وتىرعان وزەننىڭ حان وزەنى اتانعانى دا، شاكارىمنىڭ ەل ىشىندەگى ساقتالعان اڭگىمەلەرگە سۇيەنىپ ايتۋىنشا، سول جاھاندى ءدىر قاققىزعان شىڭعىسحان ەسىمىنە بايلانىستى بولعان. ابىلعازى جازبالارىنا قاراعاندا، بۇل تاۋ بۇرىن نايمان كۇرە دەپ اتالعان ەكەن[54].

شىڭعىسحان ءوزى يمپەرياسىنىڭ تاعىنا رەسمي وتىرعان سوناۋ 1206 جىلعى تاريحي ۇلى قۇرىلتايدا: «مەن... بارشا ءتىل توعىسقان مەملەكەتتى شىنايى اقيقات جولىنا باعىتتادىم جانە حالىقتاردى ءوزىمنىڭ ءبىرتۇتاس بيلىگىمە قاراتتىم»، – دەپ مالىمدەگەن-ءدى[55].

سول مالىمدەمەسىن جاساعان ساتتە ول، بالكىم، وزىنەن قاشقان نايماندار مەن مەركىتتەردى وكشەلەي قۋىپ كەلە جاتقانىندا دا، ولاردى ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا 1208 جىلى ەكىنشى مارتە تاس-تالقان  ەتىپ جەڭگەنىندە دە، ودان سوڭ شاپقىنشىلىقپەن ماقساتتى تۇردە باتىس پەن شىعىسقا شىعا باستاعانىندا دا، ءوزىنىڭ جەڭىستى جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە قانداي بيىكتەردى باعىندىراتىنىن، قانداي اتاق پەن داڭققا بولەنەتىنىن ەلەستەتە الماعان دا بولار.

«الەمدى باعىندىرۋدى ويىنا العان تەمۋچين» دەگەن ەڭبەگىندە شىڭعىس حاننىڭ شەرۋلەرىن جان-جاقتى قاراستىرۋعا تىرىسقان ە.ي. كىچانوۆ مەركىتتەر مەن نايمانداردىڭ ۇلكەن توبى  شىڭعىسحانعا قارسى بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋگە كوشكەنىن ايتادى. الايدا 1209 جىلى ۇيعىر بيلەۋشىسى  (يديقۇتى) ولاردى، ءوز يەلىگىن كەسىپ وتپەككە ارەكەتتەنگەن شاقتارىندا،  تاس-تالقانىن شىعارىپ جەڭدى. سوندىقتان دا سودان ءارى ولار ءار جولمەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى[56]. نايمان  رۋ-تايپالارىنىڭ امان قالعان بولىگىن كۇشلىك حان جەتىسۋداعى قاراقىتايلار يەلىگىنە اكەتتى. ال مەركىتتەر ورتالىق قازاقستان جازيرالارىنداعى قىپشاقتارعا قاراي قاشتى. كەيىنىرەك مەركىتتەرمەن تورعاي دالالارىندا جوشى شايقاسىپ، ولارعا كۇيرەتە سوققى بەرگەنى سونداي، باستارى بىرىكپەيتىندەي ەتىپ  ىدىراتىپ جىبەردى.

جەتىسۋدا قالىپتاسقان كۇردەلى جاعدايدى كۇشلىك-حان نايمانداردىڭ ەداۋىر بولىگىمەن شەگىنىپ كەلگەن بەتتە پايدالانىپ قالۋعا تىرىسقان بولاتىن. ول جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستاننىڭ جوعارعى بيلەۋشىسىنىڭ (گۋرحانىنىڭ) سەنىمىنە كىرىپ الدى. گۋرحان سول تۇستا (XII عاسىردىڭ سوڭى – XIII عاسىردىڭ باسى شەگىندە) وزىنە باعىنۋدى قويىپ بارا جاتقان جەرگىلىكتى ۆاسسالدارىن – شىعىس تۇركىستانداعى تۇرفان كنيازدىگىنىڭ ۇيعىر يديقۇتى مەن  جەتىسۋ قارلۇقتارى مەن قاڭلىلاردىڭ مۇسىلمان بيلەۋشىلەرىن – نايمان جاۋىنگەرلەرىنىڭ ارقاسىندا باسىپ-جانشىپ، جۋاسىتىپ، ابدەن مويىنداتىپ الۋدان دامەلەنگەن ەدى. الايدا ونىڭ سەنىمىنە كىرىپ العان كۇشلىك حان 1210 جىلى مەملەكەتتەگى بيلىكتى باسىپ الدى. گۋرحاندى تاقتان تايدىردى، بىراق ولتىرگەن جوق، وكىمەتتىڭ بارلىق سىرتكى اتريبۋتتارىن دا وزگەرىسسىز قالدىردى. ول قاراقىتايلارعا ۆاسسالدىعىن مويىنداماي، ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز بولىپ كەلە جاتقان قارلۇقتاردى، قاڭلىلاردى، ۇيعىرلاردى وزىنە باعىندىرۋدى كوزدەپ، ولارعا قارسى ويراندى شاپقىنشىلىقتارىن باستادى.

نايمانداردى جەتىسۋعا باستاپ كەلگەن كۇشلىك-حاننىڭ قاراقىتاي وكىمەتىن تارتىپ الۋىمەن تىنباي، وزدەرىنە قاتەر توندىرگەنىنە نارازى بولعان  جەرگىلىكتى شونجارلار، اقىرى، وسىنداي احۋالدان شىعۋ جولىن ىزدەستىردى.  ولار (قارلۇقتاردىڭ بيلەۋشىسى ارسلان-حان، ىلە وزەنى اڭعارىنداعى المالىقتىڭ بيلەۋشىسى وزار (بۇزار), ۇيعىر يديقۇتى بارشىق-ارت-تەگىن) كۇشلىك-حان مەن نايمانداردىڭ دۇشپانى بولىپ تابىلاتىن موڭعولداردان كومەك سۇرادى[57]...

شىڭعىسحاننىڭ باستاۋىمەن سوعىس ولجاسىنا كەنەلۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى مول ەكەنىن كورگەن تايپالار جاۋلاپ الۋشىلىق جولعا تۇسكەن كوشپەندىلىك مەملەكەتكە ىقىلاستانا ۇيىستى. مەملەكەتتىڭ نەگىزىنە اسكەري-ۇيىمدىق ءۇردىس الىنعان-دى. بۇكىل اۋماق پەن حالىق وڭ قانات (بارۋنعار), سول قانات (جوڭعار) جانە ورتالىق (گول) دەپ اتالىپ، ءۇش اسكەري-اكىمشىلىك ايماققا ءبولىندى. وسى ايماقتار ارقايسىسى ون مىڭ ادامنان تۇراتىن تۇمەندەرگە ءبولىندى. ءاربىر تۇمەن (ون مىڭ ادام) – «مىڭدىقتاردان»،  «مىڭدىق» – «جۇزدىكتەردەن»، ال «جۇزدىك» – «وندىقتاردان» قۇرالاتىن. وسىنداي رەتپەن ەلدى دە، اسكەردى دە باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلدى.

بۇكىل موڭعول ەلى 95 «مىڭدىققا» بولىنگەن بولاتىن. سولاردىڭ ءبارى شىڭعىسحاننىڭ تۋىستارى مەن ۇزەڭگىلەستەرىنە يەلىك ەتۋلەرى ءۇشىن ۇلەستىرىلىپ بەرىلدى. مۇنداي اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىس ەلدى جاۋگەرشىلىك مۇددەگە لايىقتاپ باسقارۋ ىسىنە وتە قولايلىلىق تۋعىزاتىن.

قاھاننىڭ تىكەلەي وزىنە 10 مىڭ ادامنان تۇراتىن كۇزەتتىك حان گۆاردياسى (كاشيك) قىزمەت ەتەتىن. بۇل گۆارديا كوشپەندى  اقسۇيەكتەردەن جاساقتالدى. شىڭعىسحاننىڭ اسكەرباسىلارىنىڭ كوپشىلىگى وسى كاشيكتەن ءوسىپ شىقتى.

وسىنداي رەتپەن قۇرىلعان اسكەري-اكىمشىلىك جۇيە شىڭعىسحاننىڭ كورشى ولكەلەرگە جاساعان جاۋلاپ الۋشىلىق جورىقتارىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان ەدى[58].

1207–1208 جىلدارى شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى ەنيسەي قىرعىزدارى مەن ءسىبىردىڭ وڭتۇستىگىندەگى باسقا دا «ورمان حالىقتارىن» باعىندىردى. 1207–1209 جىلدارى شىڭعىسحان تاڭعۇت مەملەكەتىن ويراندادى. وعان تاڭعۇتتاردىڭ باتىستاعى كورشىلەرى (قازىرگى شىعىس تۇركىستان اۋماعىنداعى ۇيعىرلار) دا باعىندى. راشيد اد-دين، دجۋۆەيني، بارتولد ەڭبەكتەرىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، ۇيعىر بيلەۋشىسى   بارشىق يديقۇت، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كۇشلىك-حان باستاعان نايمانداردان قورعانۋ ءۇشىن ولاردىڭ جاۋى موڭعولدارعا يەك ارتا باستاعان-دى، سول سەبەپتى ول ءوزىن 1211 جىلى شىڭعىسحاننىڭ ۆاسسالى بولۋعا مويىنسۇندى. سول جىلى قولباسشى قۇبىلاي باسقارعان موڭعول جاساقتارى جەتىسۋعا دا كىردى. سوعان وراي قارلۇق بيلەۋشىسى ارسلان-حان قويلىقتاعى قاراقىتاي نامەستنيگىن ولتىرۋگە ءامىر ەتتى دە، ءوزىن شىڭعىسحاننىڭ بودانىمىن دەپ جاريالادى. المالىقتا وتىرعان بۋزار دا شىڭعىسحانعا تاۋەلدىلىگىن مويىندادى. ولاردىڭ شىڭعىسحانعا قالاي باعىنعانى قىتاي، موڭعول، اراب، پارسى جازباشا دەرەككوزدەرىندە ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعان، بۇل «قازاقستان تاريحىندا» اتاپ وتىلەدى[59].

سول 1211 جىلى شىڭعىسحاننىڭ قولى سولتۇستىك قىتايعا – تسزين يمپەرياسىمەن سوعىسقا اتتانعان ەدى. سودان، موڭعولدار تسزين مەملەكەتىنىڭ استاناسى چجۋندۋ (بەيجيڭ) قالاسىن 1215 جىلى باسىپ الىپ ناۋقاندى ويداعىداي اياقتاعاننان كەيىن، 1216 جىلى قايتادان باتىسقا قاراي قوزعالدى. قازاقستان مەن ورتا ازيا اۋماعىن الۋ ارقىلى وزىنە  شىعىس ەۆروپا مەن الدىڭعى ازياعا جول اشاتىنىن ويلاعان شىڭعىسحان وعان زور ءمان بەردى.

باتىس جورىعىنا ۇزاق ءارى تىڭعىلىقتى ازىرلەنۋ بارىسىندا موڭعولدار وزدەرىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن مۇسىلمان كوپەستەرى مەن قاشىپ كەلۋشىلەردەن اۋەلدە قاراقىتايلار مەملەكەتىنىڭ، سودان سوڭ حورەزمشاحتىڭ ىشكى جاعدايى مەن سوعىس كۇشتەرى تۋرالى مالىمەتتەر الىپ، ساراپتادى. ءسويتىپ، سولاردىڭ نەگىزىندە ابدەن ويلاستىرىلعان ءىس-قيمىل جوسپارىن جاساعان بولاتىن.

1218 جىلى مونعولداردىڭ باتىسقا قاراي جورىعى تەگەۋىرىندى تۇردە جاڭعىردى. شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ قولباسشىسى جەبە-نويان نايمان حانى كۇشلىكتىڭ يەلىگىندەگى ايماق شەگىنە كىرگەن بەتتە ارنايى بۇيرىق شىعاردى. جارشىلار شۇعىل تۇردە حابارلاعان جاڭا ءامىر بويىنشا – بىرىنشىدەن، بەيبىت تۇرعىنداردىڭ دۇنيە-مۇلكىنە جاۋىنگەرلەردىڭ تيۋىنە تىيىم سالىندى، ەكىنشىدەن،   مۇسىلمانداردىڭ ءدىني قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋ قامتاماسىز ەتىلدى. بۇعان دەيىن جەتىسۋلىق جەرگىلىكتى مۇسىلمان بۇقارا قاراقىتاي گۋرحانى تۇسىندا جاسالماعان ءدىني قۋدالاۋشىلىققا تاپ بولىپ، حريستيان جانە بۋدداشىل نايمانداردىڭ قىسىم كورسەتۋى مەن ولاردىڭ جەتەكشىسى كۇشلىكتىڭ اكىمشىلىك جولمەن تىيىم سالۋى  سالدارىنان نامازدارىن مەشىتتەردە وقي الماي، قاتتى زارداپ شەگىپ جۇرگەن ەدى. سوندىقتان جەتىسۋلىقتار موڭعولداردى قۋانا قارسى الدى[60].

نايمانداردىڭ بيلەۋشىسى ەل-جۇرتتى ءدىني قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقاندىقتان، وزگە دىنگە ءتوزىمدى قارايتىن شىڭعىسحان قۇددى ازاتتىق اكەلۋشىدەي قابىلداندى.  ونىڭ بارشا ءدىن بىتكەنگە تەڭ قارايتىنى، ەشقايسىسىنا ارتىقشىلىق بەرۋدى قولدامايتىنى شاكارىم جازعان «شىڭعىس حان شەجىرەسىندە» دە اتاپ وتىلەدى. ول: «جەر ءجۇزىنىڭ ءبارى قۇدايدىڭ ءۇيى بولسا كەرەك»، ياعني بارشا جۇرت ءۇشىن «ءبىر عانا جەردى قۇدايدىڭ ءۇيى دەمەك دۇرىس ەمەس»، – دەپ ساناعان[61]. ءوزى ءتاڭىرشىل، بىراق بوداندارىنىڭ باسقا يلانىم ۇستانۋىنا كەدەرگى  جاسامايتىن شىڭعىسحان جانە ونىڭ موڭعولدارى كۇشلىك حان مەن  حريستياندىق جولداعى نايمانداردىڭ مۇسىلماندارعا وزبىرلىق كورسەتىپ، ولاردىڭ باس قوسىپ قۇلشىلىق جاساۋ راسىمدەرىنە تىيىم سالعانىن، ءدىني قۋدالاۋشىلىققا سالىنعانىن ونىڭ مەملەكەتىن باسىپ الۋ ىسىنە شەبەر پايدالاندى.

مۇسىلمانداردىڭ جاريا تۇردە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ قۇقى قالپىنا كەلتىرىلسىن دەگەن بۇيرىق وڭ ناتيجەسىن بەردى. كۇشلىكتىڭ يەلىگىندەگى قالالار موڭعولدارعا ەشبىر ۇرىسسىز-اق بەرىلدى. ال قاشىپ كەتكەن كۇشلىك-حاندى موڭعولدار (دجۋۆەيني، بارتولد بويىنشا – باداحشاندا، راشيد اد-دين  بويىنشا – شىعىس تۇركىستانداعى سارىكولدە) قۋىپ جەتىپ، ءولتىردى[62].

شىڭعىسحان مونعولدارىنىڭ شىعىس تۇركىستان مەن جەتىسۋدى باسىپ الۋى ولاردىڭ الدىنان وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتا ازياعا بارار جولدى اشتى. ورتا ازيادا شىڭعىسحاننىڭ جەڭىمپازدىعى جايىندا جەتكەن حابار ءتۇرلى پىكىر تۋعىزدى. حورەزمشاح مۇحاممەد مونعولياعا از ۋاقىتتا ەكى بىردەي ەلشىلىك اتتاندىردى. 1218 جىلدىڭ كوكتەمىندە شىڭعىسحان دا وعان ەلشىلىك جىبەردى.  سودان كەيىن ورتا ازياعا قاراي ساۋدا كەرۋەنى جولعا شىقتى. 500 تۇيە، 450 ادامى بار ۇلكەن  كەرۋەن 1218 جىلدىڭ جازىندا وتىرارعا جەتتى. وتىراردىن بيلەۋشىسى قىپشاق عايىر-حان كوپەستەرگە تىڭشىلىق جاسادى دەگەن كۇدىك كەلتىردى دە،  ولاردى ولتىرۋگە بۇيىردى.

شىڭعىسحاننىڭ عايىر-حاندى ۇستاپ بەرۋ جونىندەگى تالابىن حورەزمشاح مۇحاممەد ورىندامادى. ورىنداي دا الماس ەدى، ويتكەنى، ءنيساۆيدىڭ ايتۋىنشا، اسكەردىڭ كوپ بولىگى جانە جوعارى دارەجەلى اسكەرباسىلار عايىر-حاننىڭ قىپشاق تۋىستارى بولاتىن: مەملەكەتتەگى تولىق بيلىك جۇرگىزۋ ءىس جۇزىندە سولاردىڭ قولىندا ەدى[63].

حورەزمگە قارسى سوعىسۋ ءۇشىن، جالپى ورتا ازيانى باعىندىرۋ ءۇشىن شىڭعىسحان وداقتاستارىمەن – جەتىسۋ قارلۇقتارىمەن جانە شىعىس تۇركىستان ۇيعىرلارىمەن بىرىگىپ 150 مىڭ جاۋىنگەرى بار ارميا جاساقتادى.

1219 جىلدىڭ كىركۇيەگىندە شىڭعىسحان جورىققا ەرتىس جاعالاۋىنان شىقتى. اسكەرىن بۇرىنعى جيھانگەرلەر جۇرگەن جولمەن، جەتىسۋ ارقىلى سىردارياعا باستادى. وتىرارعا تايانعاندا – قالانى  قورشاپ الۋعا ۇلدارى شاعاتاي مەن ۇگەدەي باسقارعان قوسىنداردى  قالدىردى. سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنداعى  جەنت جانە جانكەنت قالالارىنا ۇلكەن ۇلى جوشىنى جىبەردى. سىردىڭ جوعارعى اعىسىنداعى قالالاردى باعىندىرۋعا ءۇشىنشى جاساقتى اتتاندىردى. ال ءوزى نەگىزگى كۇشتەرىمەن بۇحاراعا بەتتەدى.

وتىراردى 1219 جىلدىڭ قارا كۇزىندە قورشاۋعا العان جاۋلاۋشىلارعا جارتى جىلداي قارسىلىق كورسەتىلدى. قامال  قورعاۋشىلار تۇگەل قىرىلعاننان كەيىن عانا، 1220 جىلعى اقپاندا الىندى. داريا بويىنداعى باسقا قالالاردىڭ تۇرعىندارى دا ەرلىكپەن قورعاندى. قىپشاقتاردىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىگىنىڭ ورتالىعى سىعاناقتى جوشى جاساعىمەن جەتى كۇن، جەتى ءتۇن قورشاپ تۇرىپ، اقىرى، شابۋىلداپ باسىپ الدى دا، تۇرعىنداردى تۇگەل قىرىپ سالدى. ودان سوڭ موڭعول قولى اشناسقا كەلدى. قاتتى  قارسىلىق كورسەتكەن قالا تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگىن تاس-تالقان  ەتتى.  بۇل وقيعالار 1220 جىلعى قىس پەن كوكتەمدە ورىن الدى.

جوشى 1220 جىلى ارال وڭىرىندەگى جەنتتە تۇردى، ال 1221 جىلى سولتۇستىك حورەزم اۋماعىنداعى امۋدارياعا بارىپ، اۋىر شايقاسپەن ۇرگەنىش قالاسىن الدى.  سوسىن ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى قازاق جازيراسىنا جورىققا اتتاندى. قالىڭ قولمەن بارىپ، كىپشاقتاردى جەڭدى.

جەبە-نويان مەن سۇبەدەي-نويان 1220 جىلى سولتۇستىك يراننان شىعىپ، كاۆكازعا باسىپ كىردى.  الانداردى، ورىس جىلنامالارىندا پولوۆەتستەر دەپ اتالاتىن قىپشاقتاردى جەڭدى. قالقا وزەنىندە ورىستاردى تاس-تالقان ەتتى. ودان ورىس جەرىنىڭ وڭتۇستىك ايماعىنا ويران سالدى. سوسىن شىعىسقا ورالدى. اقىرى، قازاق جەرى ارقىلى شىڭعىسحاننىڭ ەرتىستەگى ورداسىنا 1224 جىلى قايتىپ كەلدى.

ءسويتىپ، مونعولداردىڭ بەس جىلعا سوزىلعان جيھانگەرلىگى ناتيجەسىندە اتالعان زور ايماق، ونىڭ ىشىندە ۇلان-بايتاق قازاق جەرلەرى شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. وسىناۋ قۇدىرەتتى يمپەريا ورتالىق ازيانىڭ تۇركى تايپالارى نەگىزىندە قۇرىلعان ەدى، مۇنى سان ءتۇرلى تىلدە ساقتالعان جازباشا دەرەككوزدەر كۋالاندىرادى[64].

بۇعان، سونداي-اق، شىڭعىس حاندى قازاق رەتىندە قاراستىراتىن شەجىرەلەر، اسىرەسە ءبىز تىلگە كوبىرەك تيەك ەتىپ وتىرعان قازىبەك بەك جازبالارى دا كۋالىك ەتەدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وسىناۋ ماتاي–قازىبەك شەجىرەسىندە شاپىراشتى ۇران ەسىمدى ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى ارقاسىندا ەجەلگى زامانداعى اتاسىنىڭ ەسىمىمەن مايقى اتانىپ، شىڭعىس حاننىڭ ۋازىرلەرىنىڭ ءبىرى بولعانى اتالادى[65].

جەتىسۋ جەرىندەگى  مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ شىڭعىس حان جاساقتارىن، عىلىمي تاريحتا ايتىلاتىنداي، قۋانا قارسىلاعانىن ەسكە العاندا، سول شاقتاعى كەيبىر جايتتەردىڭ اڭىز تۇرىندە شەجىرەگە قازاق ءومىرىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتى ەنىپ كەتۋىنە تاڭىرقاۋعا بولماس تا. شىڭعىس ءومىرى الەمدىك تاريحي ادەبيەتتە جەتكىلىكتى تۇردە زەرتتەلگەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا قازىبەك بەك شەجىرەسىندەگى دەرەكتەر عىلىمدى ەلەڭ ەتكىزەرلىكتەي ناقتى اقيقاتتى بىلدىرە قويۋى نەعايبىل، ايتسە دە، قاراستىرىپ وتىرعان تاقىرىبىمىز ىڭعايىندا ونى شولا كەتۋ ابزال.

شەجىرەشى تەمۋچيندى قازاقى تىلمەن تەمىر دەپ اتاي وتىرىپ: «تەمىر دە جالايىر (مەركە) تايپاسىنان شىققان، – دەيدى. – ونىڭ اتالارى جالايىردان — وراقتى، ونىڭ ىشىندە انداستان تارايتىن. جاننىڭ بالاسى مەركەنىڭ (جالايىردىڭ شىن اتى) شىڭعىس حان-تەمىر — جيىرما بەسىنشى ۇرپاعى». بۇل، ارينە، تازا قازاقىلاندىرىلعان، عىلىمي دەرەكتەرگە جۋىسپايتىن ماعلۇمات.  تەمۋچين موڭعولدىڭ قيات-بوردجيگين (شاكارىمشە – بورجىعىن قيات[66]) تايپاسىنان شىققان ەسۋگەي-ءباھادۇر مەن قوڭىرات تايپاسىنىڭ ولقۇنۇت  رۋىنان شىققان وەلۋن-ءفۋدجيننىڭ (حاتۋننىڭ) شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن[67].

ەسۋگەي ءباھادۇردىڭ وەلۋنگە ۇيلەنۋى جايىندا قازىبەك بەك بىلاي دەيدى: «شىڭعىستىڭ (تەمىردىڭ) شەشەسى ولەڭ (وەلۋن – ب.ق.) ۇيىندە ەسۋكەيدەن جۇكتى بولىپ، اكەسى قوڭىرات اساۋ حان ونى قۋىپ جىبەرگەن. ەكىقابات ولەڭ قاڭعىپ ءجۇرىپ ەسۋكەيدى تاپقان. ەسۋكەي اسا باتىر ادام بولعان». ال بۇگىندە عىلىم مويىنداعان مالىمەت بويىنشا، ەسۋگەي-ءباھادۇر بىردە مەركىت حانزاداسىنىڭ قالىڭدىعىنا كوزى ءتۇسىپ، عاشىق بولادى دا، مەركىتتەر كەرۋەنىن شابادى. كۇيمە ىشىندەگى ايداي سۇلۋ وەلۋندى ولجالاپ اكەتىپ، ايەلى ەتەدى[68].

قازىبەك بەك ودان سوڭ شىڭعىسحاننىڭ اتالارىن بىلاي تاراتادى: «مەركەنىڭ (جالايىردىڭ) بالاسى – ماناق، ودان – وراقتى، ودان – انداس، ودان – ور، ودان – ءونتۇر، ودان – باكىر، ودان – ۇزىق، ودان – تور، ودان – كوك، ودان – بوگدە، ودان – قارا، ودان – بۇرىق، ودان – كەر، ودان – قۇنمىر، ودان – بۇرىل، ودان – شامشى، ودان – تىلەۋبەردى، ودان – كاشاۋ، ودان – دوسان، ودان – تۇرىمتاي (اتاقتى شەشەن بولعان), ودان – تۇماعۇل، ودان – ءدىن، ودان – بايان، ودان – ەسۋكەي». شىڭعىسحان شەجىرەسىنە شاكارىم دە كوڭىل بولگەن. ول بۇل رەتتە ابىلعازى دەرەكتەرىنە سۇيەنەدى. «شىڭعىس حاننان بۇرىنعى اتالار كوڭىلگە اسا سەنىمدى بولماسا دا، ءبىزدىڭ مۇسىلمان شەجىرەسىندە وسى ابىلعازى سوزىنەن انىقتىسى بولماسا كەرەك، سەبەبى ابىلعازى حان ون جەتى شەجىرە كىتابىن سالىستىرىپ، ابدەن انىقتى دەگەنىن الىپ جازعان»، – دەيدى ول[69].

شاكارىمشە – ادام-اتا مەن حاۋا-انا «بالالارى بۇزىقتىق قىلىپ، دىننەن شىققان سوڭ، اللا تاعالا قاھار قىلىپ، توپان سۋ جىبەرگەن» دە،  جەر بەتىندەگى ادامدار مەن جان-جانۋاردىڭ ءبارى قىرىلىپ كەتكەن. سول اقىرزاماندا «نۇح پايعامبار ءۇش بالاسىمەنەن، ونىڭ قاتىندارى  اللا تاعالانىڭ امىرىمەنەن كەمەگە كىرىپ، امان قالىپتى. وسى كۇنگى بارشا ادام بالالارى سول نۇحتىڭ ءۇش بالاسى – سام، حام، يافاستىڭ ءناسىلى». يافاستىڭ سەگىز بالاسى بولعان، ۇلكەنى – تۇرىك (تۇرك، تۇركى – ب.ق.). تۇركىدەن – ەلجە حان،  ودان – باكوي حان، ودان – كيىك حان، ونىڭ بالاسى – الانشى حان. «مۇنىڭ ۋاقتىنا شەيىن حالىق مۇسىلمان ەدى، سول كەزدە بۇزىلىپ، سۋرەتكە تابىندى. الانشىنىڭ ەكى بالاسى – تاتار، ماعول. الانشى قول استىنداعى ەلىن ەكى بالاسىنا ءبولىپ بەرگەن سوڭ، تاتار قول استىنداعى ەل تاتار اتانىپ، ماعول قول استىنداعى ەل ماعول (موڭعول – ب.ق.) اتاندى...»[70]

تاتار مەن ماعول اۋەلدە تاتۋ بولعان، تاتار حاننىڭ جەتىنشى ۇرپاعى ءسۇيىنىش حاننىڭ تۇسىندا ولار «جاۋلاسىپ شابىستى». ماعول حاننىڭ الدەنەشە عاسىردان كەيىنگى ۇرپاعى تۇمەن حاننىڭ توعىز بالاسى بولعان ەكەن. ىشىندە قاجۇل جانە قابۇل ەسىمدى ەكى ۇل ەگىز بولىپتى. سولاردىڭ ءبىرى «قابۋل – شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتاسى، قاجۋل – ءامىر تەمىردىڭ ارعى اتاسى». قابۋلدىڭ ۇلكەن ۇلى – بارتان حان،  ونىڭ ۇلكەن ۇلى ەسۋكەي باتىر (ەسۋگەي ءباھادۇر)[71]...

«ەسۋكەيدىڭ ايەلى ولەڭ قوڭىرات ىشىندە كوكتىڭ ۇلى دەيتىن اتانىڭ قىزى ەدى، – دەيدى قازىبەك بەك. – تەمىردىڭ (شىڭعىستىڭ) اكەسى ەسۋكەي ەرتە ءولىپ، ونىڭ شەشەسى ولەڭ قوڭىراتتىڭ بەلگىلى ءبيى مەڭلەكەگە تيگەن-ءدى. ولەڭنىڭ مەڭلەكەدەن تۋعان ون ۇلى تەمىردى بولەكتەپ شىداتپاعان. سونان سوڭ ول ولاردان بەزىپ، قايتا جالايىر ىشىنە قاشىپ كەتتى. مىنە شىڭعىستىڭ، جالپى تورەلەردىڭ تاراق تامعالى (تاڭبالى – ب.ق.) بولۋى دا وسىدان ەدى»[72].

بۇل جەردە اۋىزەكى شەجىرەدە ايتىلعانداردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنگەن ەڭبەكتەردە راستالا بەرمەيتىنىنە ەرىكسىز نازار اۋدارا كەتۋگە تۋرا كەلەدى.

ەسۋگەي ءباھادۇر وەلۋننەن تەمۋچيننەن كەيىن ءۇش ۇل (حاسار، حاچي-ۋن، تەمۋگە-وتچيگين) جانە ءبىر قىز (تەمۋلين) كورگەن، ەكىنشى ايەلى سوچيحيلدەن بەكتەر جانە بەلعۇتاي دەگەن ەكى ۇلى بولعان. تەمۋچين 9–10 جاسقا كەلگەندە، ونىڭ اكەسى ەسۋگەيدى التايدان ارعى دالا توسىندە قاتار كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تاتار تايپاسى ىشىندەگى  دۇشپاندارى ۋلاپ ولتىرەدى. سوندا ونىڭ تۋىستارى مەن باعىنىشتىلارىنىڭ كوپشىلىگى كوپە-كورنەۋ وپاسىزدىق جاساپ، كۇنى كەشە قۇزىرىنا باس شۇلعىپ تۇرعان ءباھادۇردىڭ وتباسىنا، ول وپات بولعاننان كەيىن،  قاراماي كەتەدى. اينالاسىنان سونداي ساتقىندىق كورگەن تەمۋچين اناسى وەلۋنمەن جانە  باۋىرلارىمەن بىرگە وزدەرىمەن وزدەرى، اڭ-قۇس، بالىق اۋلاپ كۇن كورۋگە ءماجبۇر بولادى[73].

قازىبەك بەكتىڭ شەجىرەسىنە مۇنداي جاعداي ىلىكپەگەن، وندا جوعارىدا ايتىلعان احۋالدان كەيىن دە تەمۋچين ءومىرى قازاقى تۇردە بىلاي وربىتىلە بەرەدى: «ول كەزدە ماڭعول، قازاق دەگەن جوق، ۇرۋ-ۇرۋمەن عانا اتالسا كەرەك-ءتى. سونىمەن، ون جاستان جاڭا اسقان تەمىر قوڭىرات تاربيەسىمەن ءوستى دە، ءوزى دە العاشقى ايەلى بورتەنى – جوشىنىڭ، شاعاتايدىڭ، ۇگەدەيدىڭ، تولەنىڭ شەشەسىن – قوڭىراتتان الدى. شىڭعىس، بۇگىنگى تاۋاريح ساراپتاۋشى عالىمدار ايتقانداي، ءبىر ىڭعاي مۇڭعول دەۋ ەشبىر شىندىققا كەلمەيدى. ونىڭ بار ءبىتىم-بولمىسى قازاقى ەدى دە، قازاقتى جاپپاي قىردى دەگەن حايبار». – ءحىىى عاسىردا تۇركى تايپالارى قازاق اتىمەن ءالى دە ۇيىسا قويماعاندىقتان، مۇنى دا اۋىزشا ايتىلاتىن شەجىرەنىڭ كەمىستىگىنە بالايمىز. ءحى عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان التايدىڭ ارعى بەتىندەگى قازىرگى رەسەي فەدەراتسياسى مەن موڭعولياعا كىرەتىن دالالىق اۋماقتا موڭعول جانە تۇركى (قيات، قاتاعان، تاتار، مەركىت، كەرەيىت، نايمان، قوڭىرات، ولحۋنۋت، قىرعىز، ت.ب.) تايپالارى ارالاس-قۇرالاس كوشىپ قونىپ جۇرەتىن. ولار تۇگىل، سول شاقتا قازاق جازيراسىندا تۇرعان تايپالار دا قازاق اتىن الا قويماعان.

دەگەنمەن، قازىبەك بەكتىڭ جازباسىنداعى كەيبىر دەرەكتەرى ەلەڭ ەتكىزەدى، ماسەلەن، شەجىرەشى: «ونىڭ جامان ءدارىپ الۋى بۇيرىق حاننىڭ قولىنداعى جەتى تۋلى، دالىرەك ايتساق، جەتى مىڭ قولدى باسقارعان نايمان قولباسى كۇشىكتى ءولتىرۋى ەدى»، – دەيدى. بۇل جەردەگى كۇشىك – عىلىمي تاريحتا ايتىلاتىن، جوعارىدا كەلتىرىلگەن كۇشلىك-حان بولۋعا كەرەك. جەتىسۋ مەن ورتالىق قازاقستاننىڭ تولىق بيلەۋشىسى بولىپ العان كۇشلىك باسقارعان نايمانداردى 1218 جىلى موڭعولدار تالقانداپ، قاشىپ كەتكەن كۇشلىكتى قۋىپ جەتىپ ءولتىردى[74].

«كۇشىك – قازىرگى ون ەكى اتا جالايىردىڭ ءبىر اتاسىنىڭ باسى، – دەپ ناقتىلاي تۇسەدى شەجىرەشى. – ونىڭ تۇقىمى بۇگىندە جالايىر كۇشىك اتالادى. قازاقتىڭ تەمىردى (شىڭعىستى) ءبىر جەك كورگەنى – وسى ءوز تۋىسقانى جالايىر تۇقىمىنا قول سالعاندىعى». الايدا، كۇشلىك – ەلىن شىڭعىس شاباتىن نايمان حانى تاياننىڭ ۇلى[75]. عىلىمي تاريحتا دەرەككوز رەتىندە قارالعان دجۋۆەيني، راشيد اد-دين، بارتولد ەڭبەكتەرى بويىنشا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جەتىسۋعا قىرعيداي تيگەن حريستيان-نايمانداردىڭ باسشىسى كۇشلىكتى موڭعولدار قاشىپ بارا جاتقان جەرىنەن قۋىپ جەتىپ، باداحشاندا، الدە شىعىس تۇركىستانداعى سارىكولدە باسىن العان[76]. اتالمىش شەجىرە، بىراق، سول وقيعاعا بايلانىستى: «شىڭعىستى – تەمىردى – حان كوتەرگەن جالايىر، ارعىن، نايمان – ءبارى قارعاپ-سىلەگەن»، – دەيدى. قىزىعى، «اقىرى تەمىر ءوز قاتەسىن مويىنداپ، قازاقتىڭ ايتۋلى ءۇش ۇرۋى – ارعىن، نايمان، جالايىر جاقسىلارى الدىندا قۇلدىق ۇرعان»، – دەپ، قاتىگەز ءامىرشىنىڭ تاققا وتىرۋ تاريحى مەن مىنەز-قۇلقىنا قازاقى سيپات بەرە تۇسەدى...

«سول بيلەر ءۇيسىن ۇران-مايقى بي، بورىبەك شەشەن قازاقتىڭ ودان باسقا دا قالدار، ورقاش، تۇمەن، تەمىرقۇت، تۋلاق بيلەرى ونى (ياعني، شىڭعىسحاندى – ب.ق.) تىرەپ تۇردى»، – دەگەن جازبا جولدارى دا تاريحي اقيقاتتان گورى اۋىزشا اتا شەجىرەسى ماقساتىنا ءتان اسىرەلەۋگە بۇرىلىڭقىراپ كەتەتىن ءتارىزدى. دەگەنمەن، شەجىرەشىنىڭ: «ۇران-مايقى – بايدىبەك بايدىڭ جيىرما ءۇشىنشى ۇرپاعى»، – دەگەن جولدان بايدىبەك پەن مايقى بي ءومىر سۇرگەن ارالىقتا بەس-التى عاسىر وتكەنىن شامالايمىز. «ال بورىبەك – بايدىبەكپەن بىرگە تۋعان جانىبەك ۇرپاعى. بۇگىندە ولار بۇكىل ەلى وتىز-قىرىق قانا ءتۇتىن» دەگەن جولدار سول الىس زامانداردا جەكەلەگەن رۋ-تايپالاردىڭ ءبىرى كوبەيىپ، ءبىرى ازايىپ، ءتىپتى ءوشىپ جاتقانىن تۇسىنۋگە جاردەمدەسەدى.

ءوز جازبالارىندا قازىبەك بەكتىڭ: «تەمىردى العاش اق كيىزگە وراپ حان كوتەرگەن دە نايمان تاۋ (كەيىن شىڭعىس اتاندى), دەگەلەڭ توڭىرەگىڭدەگى ارعىن، نايمان، جالايىرلار بولاتىن. ول 605-جىل ەدى»، – دەگەنىنىڭ شاكارىممەن ۇندەس[77] شىققانىن اڭعارا وتىرىپ، دەگەنمەن، اۋىزەكى شەجىرە بويىنشا ايتىلىپ وتىرعان ۋاقىتتىڭ ناقتى مەزگىلدەن – تەمىردى (تەمۋچيندى) شىڭعىس اتاندىرعان ۇلى قۇرىلتاي وتكەن 1206 جىلدان مۇلدەم الشاقتىعىن دا ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز: شەجىرەدە «تەمىردى العاش اق كيىزگە وراپ حان كوتەرگەن» ۋاقىت دەلىنەتىن حيجرانىڭ 605-ءشى جىلى  حريستيان جىلساناعىنىڭ 1190-شى جىلىنا سايكەس كەلەدى. بۇل شامامەن – تەمۋچيننىڭ العاش رەت موڭعول ۇلىسىنىڭ حانى بولىپ سايلانعان (1182 ج.[78] الدە 1189 ج.[79]) ۋاقىتى...

قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىسحاننىڭ «ۇنەمى قارا قىتايلارمەن جانى قاس بولدى. ال نايماندى، كەرەيدى شابۋى دا وسىعان بايلانىستى بولاتىن». موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى مەن وزگە دە تاريحي جازبالارىن، ورتاعاسىرلىق شىعىس اۆتورلارىن مۇقيات زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ورتاق پىكىر قورىتىلعان، بۇل كۇندە كوپكە ءمالىم ماعلۇمات بويىنشا، شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرى امباعاي حاندى قىتايلار ازاپتاپ ولتىرگەن-ءتىن. ولەر الدىندا ول ۇرپاقتارىنا ءوزىن قىتايلارعا ۇستاپ بەرگەن تاتارلاردان ءوش الۋدى امانات ەتكەن ەدى. شىڭعىس قاھان جاۋىنان اتا كەگىن قايتارۋ ءۇشىن تىنىمسىز كۇرەس جۇرگىزدى، سونداي مۇقالماس ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا، ءوزىنىڭ 1223 جىلى قىتاي عۇلاماسى تسيۋ چي جيگە سىر ەتىپ ايتقانىنداي، ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى[80].

شىڭعىس قاھاننىڭ جەكە باسىنىڭ جۇرەكجۇتقان باتىلدىعى، باتىرلىعى، ەرلىگى جانە ۇشقىر ويى مەن كەڭ پايىم جاساي بىلەتىن العىرلىعى ونى جاس كەزىنەن ەرەكشە تۇلعا رەتىندە تانىتقان-دى. شىڭعىسحان سونىمەن بىرگە ءور مىنەزدى ەدى، وتە تاباندى، ايرىقشا ماقساتكەرلىگىمەن تامساندىراتىن عالامات قايراتكەر ەدى. العا قويعان ماقساتىن ورىنداسىمەن، ول ارتىنشا ودان دا بيىك مەجەگە ۇمتىلاتىن.  سول قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا شىڭعىسحان دەربەس تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، بىرىككەن موڭعوليانىڭ ۇلى حانى – قاھان بولعاننان سوڭ، ءوزىنىڭ اسكەري قولباسشىلىق، اسكەري-ۇيىمداستىرۋشىلىق دارىنىن سىرتقى دۇشپاندارىن جەڭۋگە، باسقا ەلدەردى باعىندىرىپ الۋعا  جۇمسادى.

ول ءاربىر جۇرگىزگەن سوعىسىن ءساتتى اياقتاپ، ايبىنىن اسقاقتاتا ءتۇستى. 1211 جىلدان ەكە مونگول ۋلۋس (ۇلى موڭعول ۇلىسى،  ۇلى موڭعول مەملەكەتى) اتانعان يمپەرياسى 1224 جىلعا قاراي سولتۇستىك قىتايدان باستاپ كۇللى قازىرگى ورتا ازيا مەن قازاقستاندى الىپ جاتتى. شىڭعىسحان قايتىس بولعاننان كەيىن دە ۇلى قاھاننىڭ جاۋگەرشىلىك جولىن ۇرپاقتارى ساتىمەن جالعاستىرىپ، 1260 جىلعا قاراي بارشا الەمدىك يمپەريالار ىشىندەگى ەڭ ءىرى، جەرى ۇلان-بايتاق جانە قۋاتى بارىنەن كۇشتى، شىعىسىندا – سارى تەڭىزدەن، باتىسىندا – دۋناي مەن ەۆفراتقا دەيىن  سوزىلعان، قيىر شىعىس پەن شىعىس ەۆروپا، الدىڭعى ازيا اۋماقتارىن مەكەندەيتىن سان حالىقتى، ەلدەر مەن مەملەكەتتەردى بىرىكتىرگەن الىپ يمپەريا قۇردى[81].

شىڭعىسحان بولەك-بولەك كوشپەندى تايپالاردى ءبىر ۇلىسقا بىرىكتىرۋدى اۋەلدە كەرەيىتكە سۇيەنىپ، «ماعولدى از-ازداپ جيناپ، تاتار ءھام مەركيتپەن جاۋلاسىپ»، شىنىندا، ەڭ الدىمەن نايماندى الۋدان باستادى[82]. «ونىڭ اتاعى كەرەيىتتەر حانىنىڭ نايماندارمەن، مەركىتتەرمەن جانە تاتارلارمەن سوعىستارىندا ارتا ءتۇستى، بۇل سوعىستاردا بولاشاق شىڭعىسحان كەرەيىت حانىنىڭ ۆاسسالى رەتىندە ارەكەت ەتە كەلە، ەرەكشە جىگەرمەن قاتىسۋىن تانىتقانى سونداي، وعان ءتىپتى قۇرمەتتى مارتەبە دە بەرىلدى»[83]. ايرىقشا ەرلىكتەرىمەن كوزگە تۇسكەن جاس باتىر تەمۋچينگە «شەكاراداعى وكىلەتتى دالا كوميسسارى» ماعىناسىنداعى «چجا وحۋري» اتاعى بەرىلگەن بولاتىن[84]. سودان باستاپ ونىڭ قۋاتى ارتا باستادى دا، كەرەيىت حانىنا باعىنىشتىلىق احۋالى دوعارىلدى. ول 1203 جىلى كەرەيىتتەردى شاپتى، كەلەسى جىلى قىرىق بەس مىڭدىق قولمەن نايماندار مەن مەركىتتەرگە قارسى جورىق جاسادى. ەرتىس جاعاسىندا ولارعا 1208 جىلى ەكىنشى رەت سوققى بەرىپ، تاس-تالقان ەتتى. نايمان مەن مەركىتتىڭ وعان باعىنعىسى كەلمەگەن بولىگى ەرتىستەن ءوتىپ، قازىرگى قازاق دالاسىنا قاشتى...[85]

قازىبەك بەك «نايمان حانى تامتىق» دەپ، ىڭعايى، تايان حاندى اتاعان سەكىلدى. نايمان حانى «قارا قىتايعا قارسى سوعىسقا، جەتىسۋدى بوساتۋعا قاتىسقىسى كەلمەدى»، – دەيدى شەجىرەشى. ناقتى احۋالعا سايكەس كەلمەيتىن پايىمىن ول ودان ءارى: «قولدان بيلىكتى تەمىرگە بەرۋدى وزىنە ار سانادى، نامىستاندى. پەندەشىلىك تۇرعىدان كەلگەندە، تامتىقگىكى دە دۇرىس دەۋ شاماعا كەلەدى، ويتكەنى ءوزى بي، ءوزى قوجا بولىپ وتىرىپ، ەندى جۇرت سولاي ۇيعارعان ەكەن دەپ، ىرگەلى ەل نايماندى نەگە جالايىردىڭ جەتىمىنە ۇستاتا سالماق»، – دەپ ساباقتايدى. شەجىرەشىنىڭ ويىنشا، بۇل دۇرىس ەمەس: نەلىكتەن «قازاق قاۋىمى – ارعىن، الشىن، ءۇيسىن بولىپ تەمىردى توبەسىنە كوتەرەدى» دە، ىرگەلى ەل نايماننىڭ حانى «تامتىقتى نەگە شەتتەتەدى؟» وسىنداي قاتە كوزقاراستىڭ سالدارىنان، «مىنە، شىڭعىس جۇرت ۇيعارىمىنا قارسى بولعان تامتىقتىڭ اقىرى تۇبىنە جەتتى». – بۇل جولدار دا جوعارىدا كورسەتىلگەن كەمشىلىكتىڭ جالعاسىنداي. اۋىزشا اڭگىمەلەۋشىنىڭ ناقتى تاريحي جاعدايدى تىم قارادۇرسىن، بۇرمالاڭقى، ءتىپتى قاتە ادىپتەۋى سالدارىنان وسىلاي تۇجىرىمدالعان سىقىلدى.  اتالعان بۇرمالاۋلار جازبا جۇرگىزگەن شەجىرەشىنىڭ ەل اۋزىنداعى ءسوزدى، ىڭعايى، سىني پايىمعا سالماي، سول قالپى قاعازعا تۇسىرگەنىنەن تۋعان بولار.

تاپ سونداي، اڭىز ىسپەتتى سوزدەر كەرەيىتتەرگە قاتىستى دا ايتىلعان. «ال كەرەيدى شاپقانى دا وسى سەبەپ ەدى، – دەيدى شەجىرەشى، – ونىڭ ۇستىنە كەرەيدىڭ اباق-كەرەيىنەن تارايتىن مەركىتتە بۇرىننان كەتىپ جۇرگەن ءوشى دە بار ەدى. بۇرىنعى ءبىر سوعىسىندا بورتەنى مەركىتتەر قولعا ءتۇسىرىپ، ونى قۇرساقتاندىرىپ قايتارعان. سوندىقگان مەركىتتى دە شاپتى». ونىڭ بايانداۋىنشا، مەركىتتەر وسى كەزدە اتاسىنىڭ ءۇيسىن ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، قابىرعالى ەل، قالىڭ ءۇيسىننىڭ يگى جاقسىلارىنا حات جازعان كورىنەدى. ونىڭ:  «مەن مەركىت – شاپىراشتى بالاسىمىن، ءۇيسىن – كەرەي ەكەۋىنىڭ تالاسىمىن. سارساقالدان قورعاعىن، قونىس بەرگىن، قالايمىن تاۋدىڭ ءۇستىن قارقارانى، لاباس، ارقاس ەكەۋى اراسىنىڭ»، – دەگەن ءبىر اۋىز ولەڭى اتالمىش شەجىرەشى ءومىر سۇرگەن داۋىرگە دەيىن ەل اۋزىندا جۇرگەن كورىنەدى. اۆتور: «شىنىندا دا، مەركىتتەر سول شاقتا مۇزارت پەن تورايعىر ەكەۋىنىڭ اراسىنان قارقارا جايلاۋىنان قونىس العان. مەركىتتەر جەتىسۋعا كەلگەن سوڭ، يسلام دىنىنە كىرىپ، الحامعا ءتىلىن كەلتىرىپ، كاليماعا كەلگەن»، – دەپ جازادى.

بۇدان بۇرىن دا ايتقانىمىزداي، 2006 جىلى تەمۋچين ونون وزەنى جاعاسىندا وتكەن ۇلى قۇرىلتايدا شىڭعىس ەسىمدى قاھان بولىپ سايلانعاننان كەيىن، 2008 جىلى، ەرتىس جاعالاۋىندا نايماندار مەن مەركىتتەردى ەكىنشى رەت تالقاندادى. ودان، بىرىگىپ قيمىل جاساماق بولعاندارىندا، ولاردى ۇيعىر بيلەۋشىسى (يديقۇتى) تاس-تالقان ەتتى. سودان سوڭ، تاريح عىلىمى تۇجىرىمداعانداي، نايمانداردى كۇشلىك حان جەتىسۋعا اكەتتى. ال مەركىتتەر ارقاعا قاشتى. ورتالىق قازاقستان دالالارىنداعى قىپشاقتار اراسىنا كەتتى...[86]

شەجىرەشىنىڭ: «تەمىر نايمان تاۋدا بۇكىل قازاق اق، جان، بال، بول – تورتەۋىنىڭ تۇقىمى تەگىس حان كوتەرگەن سوڭ، ءوزىنىڭ ورداسىن، قارشىسىن تۇگەندەدى. باس ۋازىرگە ەلگە اتاق-داڭقى دارىپتەلگەن تۇرانباي بالاسى ۇراندى الدى. ەركىن ۋازىرلىككە ارعىن قۋاندىق توقى ءبيدى قويدى. جالايىر قورىم بالاسى مۇقالى ءامىر بولدى»، – دەگەنى، وكىنىشكە قاراي، كونە دەرەككوزدەرگە ىلىكپەگەن مالىمەتتەر ءتارىزدى. جارتى ميلليوندىق اسكەردى باستاعانداردىڭ كوبى «ءبىزدىڭ تۇركىلەر – قازاقتار» ەدى دەيدى ول. راس، شىڭعىس قولىندا موڭعولدار دا بولعانىن مويىندايدى، تەك ولاردى بارى-جوعى ءتورت جارىم مىڭ عانا ادام دەپ بىلەدى. «ودان باسقا وتىز ەكى مىڭ تاتارلار بار-دى. تاتارلار دا تۇرىكشە سويلەيتىن جۇرت بولاتىن. شىڭعىستىڭ جارتى ميلليون سوعىس قولى تەگىس تۇرىكشە سويلەيتىن، 450 مىڭدايى ارىستىڭ بەس بالاسىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى بولاتىن».

ال عىلىمي تاريح بويىنشا، 1219 جىلى ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىن الۋ ءۇشىن ەرتىستەن باستالعان ونىڭ جورىعىنا قاتىسقان اسكەردىڭ جالپى سانى، جەتىسۋلىق قارلۇق ارسلان-حان مەن شىعىستۇركىستاندىق ۇيعىر يديقۇتى بارشۇق جاساقتارىن قوسقاندا، 120–150 مىڭداي ادامنان تۇراتىن[87].

مويىنداۋ ءلازىم، جوعارىدا كەلتىرىلگەن پايىمدارىمەن قاتار، شەجىرەشىنىڭ: «ەگەر تاۋاريحتىڭ جۇزىنە تۋرا قارار بولساق، شىڭعىس قازاق جەرىندەگى بيلىككە تالاسقاندارعا عانا قاتتى كەلدى. ول ارعىننىڭ، ءۇيسىننىڭ، قىپشاقگىڭ قىلشىعىن قيسايتقان جوق. قايتا ولاردىڭ جاۋىنگەرلىگىنە قۇلدىق اسىپ وتىردى»، – دەگەنى، سونداي-اق: «شىڭعىس ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن، ساۋاتى جوق ادام بولاتىن. ونىڭ بارلىق شەشىمى، وكىلى ۇران-مايقى مەن توقى ءبيدىڭ قۇپتاۋىنسىز جۇزەگە اسپادى»، – دەپ تۇجىرىلعان سوزدەرى دە بىرجاقتىلاۋ، الەمدى تىتىرەتكەن ۇلى ءامىرشى دارەجەسىن رەتسىزدەۋ ءارى قيسىنسىز تومەندەتۋگە تىرىسۋ جانە قازاقى ارعى اتالاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن تىم ارتىعىراق دارىپتەۋ بولىپ شىققان[88].

كوزى قاراقتى وقىرمان اڭعارعان بولار، قازىبەك بەك شەجىرەسىندە شىڭعىسحاننىڭ شىققان تەگى جالايىر بولىپ كورسەتىلگەن. بۇل جازبادا، سونداي-اق، اڭىزعا اينالدىرىلعان وزگە دە قازاقى بايانداۋلار جەتكىلىكتى. اۋىزەكى شەجىرە سونىسىمەن  ەرەكشەلەنەتىن بولسا كەرەك. جوعارىدا  كەلتىرىلگەن جانە تومەندە دە رەتىنە قاراي اڭگىمەلەنەتىن جازبا تاريح پەن اۋىزشا شەجىرە ايىرماشىلىعىن وقىرماننىڭ ءوزى اڭعارۋى ءۇشىن، مىنا ۇزىككە كوز سالايىق:  «شىڭعىس حان اباق كەرەيمەن جاۋلاسىپ جۇرگەندە، بورتە بايبىشە اباقتىڭ تۇقىمى مەركىتتەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، جوشىعا مەركىتتىڭ بەرەن دەگەن جىگىتىنەن جۇكتى بولىپ قايتىپتى. سوندىقتان شىڭعىس ءومىر باقي جوشىنى ۇناتپاي، كوڭىلىندە كۇپتىلىك تۇرىپ الىپتى. جوشى جەتىسۋدى، قازاقستاننىڭ تۇستىگىن قانشا جالىنىپ سۇراسا دا، بەرمەي قويىپتى. ونداعىسى شىڭعىس مەركىتتىڭ ءتۇبىنىڭ اقساقالدان (ساقالدىڭ اعىنان) ەكەنىن بىلگەندىكتەن، بۇ جاققا جولاتپاپتى. جوشى ءتۇبىن تاۋىپ، ول وسەككە جول اشادى، ال وسەك شىڭ-قۇز بولىپ تۇرعان حاننىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى-ءمىس. ءبارىبىر جوشى مۇنداي تومەننەن تۋعانىنا قىسىلا قويماپتى. عۇمىرىنىڭ ءبارىن ءبىر قازاق قالاي وتكىزسە، سولاي وتكىزگەن. ءتىپتى بالاسى باتىيعا دا مۇنى جاسىرماي ايتىپ وتىرادى ەكەن دەگەن ءسوز قالعان. شىڭعىس جىلىلىق تانىتپاعاندا، جوشى اكەسىنە بىلاي دەپتى دەگەن ءبىر اۋىز ولەڭ بىزگە جەتكەن. ونى ماعان جەتكىزۋشى ەلىمىزدىڭ ءۇش سەركەسىنىڭ ءبىرى بوگەنباي قارت. «– سەنىڭ ءتۇبىڭ – جالايىر، مەنىڭ تەگىم – اباق-تى، ەكەۋى دە ءبىر تۋعان بەرسەي جىلى قاباقتى؟» شىڭعىس ساپ-سارى ساقالىن سىيپاپ كۇلىپ جىبەرىپ، جاۋاپ بەرمەي، ورنىنان تۇرىپ كەتىپتى»[89].

جوشى حان – شىڭعىس قاھاننىڭ قۇرعان يمپەرياسىنىڭ ءتورت نەگىزگى تىرەۋى بولعان، قاھاننىڭ «ءتورت كۇلىگى» اتانعان ءتورت ۇلىنىڭ ۇلكەنى، سول كەزگى ساياسي سانا تۇرعىسىنان – «التىن ۇرىقتىڭ» («التىن رۋدىڭ»، «اسىل تۇقىمنىڭ») باسىندا تۇرعان شىڭعىستۇقىمدى شىنايى ءتورت اتانىڭ (جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي، تولەي) ءبىرى.

1219–1224 جىلدارى ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىنداعى ەلدەردى باعىندىرۋدى اياقتاعاننان كەيىن، شىڭعىسحان «ءتورت كۇلىكتىڭ» ارقايسىسىنا ءبىر-ءبىر ۇلىس ءبولىپ بەردى. ۇلىستاردىڭ قاھان ورداسىنان قاشىقتىعى «كۇلىكتەردىڭ» جاسىنا سايكەس بەلگىلەندى.

«ءتورت كۇلىكتىڭ» ەڭ كىشىسى – ءتورتىنشى ۇلى تۋلۋي (تولەي) ءوزىنىڭ «وتچيگين»، ياعني «ۇيدەگى وشاقتىڭ، وتتىڭ يەسى، قارا شاڭىراقتى ۇستايتىن ۇل» دەگەن قۇرمەتتى مارتەبەسىنە ساي، شىڭعىسحاننىڭ تۇپكىلىكتى جۇرتى – ورتالىق موڭعوليانى يەلەنۋگە تاعايىندالدى. تولەيدەن ۇلكەنى – ءۇشىنشى ۇلى ۇگەدەيگە باتىس موڭعوليانى تارباعاتايعا دەيىن، ەكىنشى ۇلى شاعاتايعا شىعىس تۇركىستان، جەتىسۋدىڭ كوپ بولىگى جانە ماۆەرانناحر بەرىلدى.

ال ءبىرىنشى «كۇلىك» – ۇلكەن ۇلى جوشى ەرتىستەن ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى جازيرانى، جەتىسۋدىڭ ءبىر بولىگى مەن سولتۇستىك حورەزم شەگىنە شەيىنگى القاپتى بيلەۋگە تاعايىندالدى.

جوشىنىڭ تەگىنە كۇدىك كەلتىرەتىن وسەككە بايلانىستى، بورتە-حاتۋندى جاقتاپ سويلەگەن يمپەرياداعى ىقپالدى ادامداردىڭ ءبىرى كوكو-تسوس: «ءبىزدىڭ قاسيەتتى حانشانىڭ جانى تازا – قۇددى كوكتە كوز ۇيالتا جارقىراعان كۇن دەرسىڭ، ويى كەڭ-شالقار – قۇددى كول دەرسىڭ»، – دەي وتىرىپ، قاھاننىڭ «كۇلىكتەرىنىڭ» – ۇلدارىنىڭ ءوز اناسىنا كۇدىك كەلتىرۋى جاقسى ەمەستىگىن ايتقان-دى. سوندا شىڭعىسحان دا «كۇلىكتەرىنىڭ» ۇلكەنى جوشى ەكەنىن بالالارىنىڭ ەستەرىنە سالىپ، ونداي اڭگىمەنىڭ  بۇدان ءارى قايتالانۋىنا قاتاڭ تىيىم سالعان بولاتىن[90].

تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ءجايت – جوعارىدا كەلتىرىلگەن شەجىرە ۇزىگىندە جوشى حاننىڭ بالاسى باتىي دەپ اتالادى، الايدا، ول ورىستاردىڭ قويعان اتى[91], قازاقتار ونى ءوز اتىمەن – باتۋ حان، نەمەسە لاقاپ اتىمەن – سايىن حان دەسە كەرەك ەدى...

قازىبەك بەكتىڭ جازبالارىندا: «ال ەندەشە شىڭعىس قازاق قالالارىن نەگە قيراتتى دەگەن ساۋال كەلەدى»، – دەگەن سۇراق قويىلىپ، «شىڭعىستىڭ جەرمەن جەكسەن ەتكەن قالالارى كوبىنە قارا قىتايلار بيلەپ وتىرعان ءۇش، اقتوبە، تاراز، وتىرار، باقىن سياقتى قالالار بولاتىن»، – دەگەن انىقتاما كەلتىرىلەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، اتالعان قالالاردىڭ يەلەرى «شىڭعىستىڭ كۇشىنە، ونى كوپ قولداپ وتىرعانىنا سەنگىسى كەلمەدى».  سول سەبەپتى «ولار ەلشىلىك ءراۋاياتىنا جاتپايتىن وعاش ءىس ىستەدى».  اتاپ ايتقاندا، شىڭعىس حاننىڭ «ءجۇز الپىس تۇيەمەن جىبەرگەن كەرۋەنىن تۇگەل توناپ» الدى. كەرۋەن «باسى توعىشاردى، توقى ءبيدىڭ ۇلكەن ۇلى ەرەندى الپىس بەس ادام دۇبىرىمەن تۇگەل قىرىپ تاستادى». سول الپىس بەستىڭ ءبىرى بولار، «اساندى ەكى كوزىن ويىپ، ەكى قۇلاعىن كەسىپ شۇنتيتىپ، قۇيقاسىن ءۇش جەردەن ءتىلىپ، ءوزىن قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، ەكى قولىن ارتىنا، ەكى اياعىن ەسەكتىڭ باۋىرىنان بايلاپ ءبىر تۇندە شىڭعىس شاتىرىنا جەتكىزىپ تاستادى».

وسى جەردە اۋىزەكى اڭگىمەگە ءتان اسىرەلەۋشىلىك ورىن الىپ وتىرعانىنا تاعى ءبىر نازار اۋدارا كەتكەن ءجون ءتارىزدى. شىڭعىس قاھان ەرتىستەن باستالعان جورىعىنا قاتىسۋشى اسكەرىن وتىرارعا تاقالعاندا تورتكە بولگەن-ءدى. بىرنەشە تۇمەنىن شاعاتاي مەن ۇگەدەيدىڭ قاراماعىنا، وتىراردى الۋ ءۇشىن قالدىردى. جوشى باستاعان قوسىنداردى سىرداريامەن تومەن قاراي، جەنت پەن يانگيكەنتتى  شابۋىلداۋعا جۇمسادى. سىردىڭ جوعارعى اعىسى بويىنداعى قالالاردى باعىندىرۋعا تاعى ءبىر جاساعىن جىبەردى. شىڭعىسحاننىڭ ءوزى «ءتورت كۇلىگىنىڭ» كىشىسى تولەيمەن بىرگە اسكەرىنىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن باستاپ، بۇحاراعا اتتاندى. 1220 جىلى جاعىتۇرىم وعان كۇللى ماۆەرانناحر ء(امۋ مەن سىردىڭ اراسى) باعىندى. 1220–1221 جىلدارى حوراساننىڭ قالالارىن، حورەزمدى جاۋلاپ الىپ، ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ جولىنداعى سوعىس قيمىلدارىن اياقتادى[92].

ال ونىڭ 1219 جىلى جورىققا شىعۋىنا سىلتاۋ بولعان ارانداتۋشىلىق – وتىرار بيلەۋشىسىنىڭ ساۋدا كەرۋەنىن توناپ، كوپەستەردى قىرىپ تاستاۋى – 1218 جىلى ورىن العان-دى. قازىبەك بەك جازباسىنداعى ءجايت كوپكە ءمالىم تاريحي ادەبيەتكە ىلىكپەگەن وقيعا بولۋ كەرەك، ايتسە دە، شەجىرەدە اتالعان قالالاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا شىڭعىسحاننىڭ كەرۋەنباسىن «ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، ەكى قولىن ارتىنا، ەكى اياعىن ەسەكتىڭ باۋىرىنان بايلاپ ءبىر تۇندە شىڭعىس شاتىرىنا جەتكىزىپ تاستادى» دەۋ، جوعارىدا باياندالعان  سوعىس قيمىلدارى گەوگرافياسى تۇرعىسىنان قاراعاندا، ورىندالۋى ەكىتالاي ارەكەت ەكەنى كۇمانسىز. الايدا اۋىزەكى اڭگىمەنىڭ ۋاقىت وتە كەلە، اڭگىمەلەۋشىلەر تاراپىنان وزگەرىسكە ۇشىراي بەرەتىنى – تابيعي نارسە.

شەجىرەشىنىڭ جازۋىنشا، «قوڭىرات توعىشار – شىڭعىستىڭ كۇيەۋ بالاسى»، سونى ءولتىرۋ سالدارىنان «590–95 جىلدار اراسىندا ءبىرتالاي ەل بوسقا قان توكتى».   بۇل جەردە دە كوزگە ۇرىپ تۇرعان سايكەسسىزدىكتى كورسەتۋگە ءماجبۇرمىز: مۇسىلمان جىلساناعىمەن كەلتىرىلگەن «590–95 جىلدار» يۋلي، گريگوري كۇنتىزبەلەرىمەن 1179–1184  جىلداردى بىلدىرەدى، بۇل – تەمۋچيننىڭ التايدىڭ ارعى جاعىندا، بايكال كولى ماڭىندا كوشپەندى تايپالاردى بىرىكتىرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن شاعى...

شەجىرەشىنىڭ بايان ەتۋىنشە، ساۋداگەرلەردى قىرعان دا، كەيىن قور اسان اتانعان بىرەۋىن قورلاپ، شىڭعىسحانعا تۇندەلەتىپ جەتكىزىپ تاستاعان دا قوڭىراتتار ەكەن. سوندىقتان، مۇنداي جاۋلىق جاساعان «قوڭىراتتاردى قىرۋعا شىڭعىستىڭ قىزى موقىن سۇلۋ قاتتى قاھارلانىپ، سوعىستى ءوزى باسقاردى. بۇكىل ءبىر بالىقگى – ءمۇساپىردى جەرمەن جەكسەن ەتتى»[93].

شىڭعىسحاننىڭ تەك بورتەدەن ايگىلى «ءتورت كۇلىگىنەن» باسقا بەس قىزى بولدى[94]. بىراق ولاردىڭ الدەبىرەۋى سوعىس قيمىلدارىنا قاندايدا ءبىر مارتەبەمەن قاتىسقانى تۋرالى دەرەك بىزگە ۇشىراسپادى، شاماسى، «شىڭعىستىڭ قىزى موقىن سۇلۋ» جايى ءوز زەرتتەۋشىسىن  توسىپ تۇرعان بولار...

شىڭعىستىڭ مۇنداي قاتىگەزدىگى الدەنەشە مارتە قايتالاندى دەيدى قازىبەك بەك. وسىدان كەيىن «بۇرىن شىڭعىس دەسە جان الىپ، جان بەرەتىن قوڭىراتتار» ىشىندە رەنىش كوبەيگەن كورىنەدى. «قوڭىراتتار بۇرىن سەنىمدى بولعاندىقتان، ءتورت جارىم مىڭ ماڭعولدىڭ ىشىنە دە كوپ جىبەرىلگەن-ءدى». جوشى مەن شاعاتاي مىنەزدەرىنەن مۇنداي قاتىگەزدىك پيعىل بايقالدى دەگەن بۇل ەلدە ەستىلمەگەن ەكەن. كەيىنىرەك قوڭىراتتار قايتا باس كوتەرىپ، اسىرەسە اقساق تەمىر زامانىندا ەل بيلەۋگە مولىراق قاتىسىپتى. ماسەلەن، «كەيىن قىرىمعا، حيجرانىڭ 739-جىلى حايدار مىرزا شابۋىل جاساپ، ونى باسىپ الدى. حايدار مىرزامەن ەدىل بويىنا كەتكەن سول قوڭىراتتىڭ ءبارى قىرىمعا ءسىڭىپ كەتتى».

«ۇران (مايقى) زامانىن ونىڭ تۇرعىلاسى شىڭعىستى جامال بابا قارشى بالاسى قالپىنشا تاۋاريحقا تۇسىرگەندىكتەن، مەن وعان اسا كوپ توقتالمادىم، – دەپ ساباقتايدى شەجىرەسىن قازىبەك بەك. – مەن وزىمنەن بۇرىن جاساعان ادامداردىڭ ايتقانىنا الدەقانداي ءبىر اۋىتقۋشىلىق جاساعىم كەلمەيدى. ۇران بابامىزدان كەيىن ماعان دەيىن ماملاكات اسپەتىندە، ياعني حان توڭىرەگىندە قىزمەت قىلعان ادام جوق. ىشىنەن بابالارىمىزدىڭ باتىر شىققانى بار بولار، كوبى-اق شارۋا باققان ادام ەدى. ونى مەنىڭ بالا كەزىمدە ماتاي اتام: «بىزدەن قازاقتى بيلەگەن ءبىر ادام شىقپاي-اق قويدى، بيلىكتىڭ ھاممەسىن اتام ۇران اكەتكەن بە؟» – دەپ وتىراتىن. بىراق اتام مەنىڭ دە حان جانىندا وڭقال بولعانىمدى كورە الماي كەتتى، اكەم دە كورمەدى. اتام سۋدىراتىپ وقىپ، جىلدام قاعاز تۇزەتىن ۇرپاعىن دا ارماندادى»[95].

حVIII عاسىر اۆتورىنىڭ اتا-بابا شەجىرەسىن تارقاتۋ بارىسىندا وزىنە دەيىن اۋىزشا جەتكەن اڭىز-اڭگىمەلەردى قاعازعا ءتۇسىرۋى، سونىڭ ىشىندە، ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتالارىنىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى مەن شىڭعىسحان مەملەكەتى جايىندا ەل ىشىندە ايتىلاتىن جايتتەردى كەلتىرۋى قىزىقتى ەكەنى داۋسىز. ولار عىلىمي تاريح ماعلۇماتتارىمەن دالمە-ءدال ۇيلەسە بەرمەيتىندىگىنە قاراماستان، تانىمدى ەرتەگىلەر سيپاتتى، دەربەس ءومىر سۇرە بەرۋگە تولىق قۇقىلى بولار.

اتالمىش شەجىرەنىڭ حIII عاسىرداعى تاريحي تۇلعا، مەملەكەت قايراتكەرى، اسكەري قولباسشى شىڭعىسحاندى ءتۇبى تۇركى تەكتى سىندى قاراستىرۋى تەگىن ەمەس. شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ ەداۋىر دارەجەدە تۇركىلىك رۋ-تايپالاردان كۇرىلعانىن ءحح–ححى عاسىرلارداعى عىلىمي زەرتتەۋلەر  دالەلدەگەن.   تۇركى قاعاناتى داۋىرىندە قالىپتاسقان، ودان بەرگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا دا بۇزىلماي ساقتالعان ءداستۇر مونعول مەملەكەتتىلىگىنىڭ ۇيىسۋىنا ەلەۋلى ىقپالىن تيگىزگەنى مويىندالعان شىندىق. وسى ورايدا، تۇركىلىك ادەت-عۇرىپتىڭ شىڭعىسحان يمپەرياسىندا كەڭ قولدانىستا بولعاندىعىنا دالەل رەتىندە، ۆ.ۆ.بارتولد ەڭبەكتەرىنەن بىرەر مىسال كەلتىرەيىك.

عالىم ارنايى بارىپ تانىسقان اقىرتاس كونە ەسكەرتكىشىنەن وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 15 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا، تاۋعا تاقاۋ  ۇكىتاس قازاق قىستاۋىنداعى ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ قۇرىلىسىنا بالبال تاس قولدانىلىپتى. تاستىڭ بەت جاعى سىرتقا قاراتىپ قالانعان ەكەن. بارتولد ونى «ورىس تۇركىستانىنداعى بالبال تاس تابىلعان ەڭ باتىس شەت» دەپ ەسەپتەيدى. مۇنداي تاستار وسىعان دەيىن سىرداريا وبلىسىنىڭ شىعىس بولىگى  مەن جەتىسۋدا وتە ءجيى كەزدەسەتىن.

مولالارعا وسىنداي تاس فيگۋرالار ورناتۋ ادەتى قىتايدا ب.ز.ب. ءىىى عاسىردا بولعان دەگەن حاباردى بارتولدقا قۇلجا كونسۋلى ۆ. م. ۋسپەنسكي جەتكىزەدى. عالىمنىڭ ويىنشا، «ونى قىتايلىقتاردان كوشپەندىلەر ءوز عۇرپىنا ءسىڭىرىپ السا كەرەك». ال ورحان ەكسپەديتسياسى كەزىندە تابىلعان ولجالاردى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە  قولىنا سەمسەر مەن توستاعان ۇستاعان فيگۋرالاردىڭ بالبال دەپ اتالاتىنى، ونى تۇركىلەر ب.ز. VII جانە VIII عاسىرلارىندا ورناتقانى بەلگىلى بولدى. بالبال ولگەندەردىڭ وزدەرىن ەمەس، جەرلەۋ راسىمىنە ەرەكشە ۇلەسىمەن قاتىسقان تۇلعالاردى بەينەلەۋگە ءتيىس بولاتىن.

بەيىتتەر باسىنا بالبال تاس قويۋ ادەتى VI–VIII عاسىرلار تۇركىلەرىندە عانا ەمەس، ولاردان كەيىن دە بىرنەشە جۇزجىلدىق بويى ساقتالعان. مۇنداي فيگۋرالاردى IX جانە X عاسىرلاردا جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىسىنىڭ شىعىس بولىگىنە يەلىك ەتكەن قارلۇقتار دا تۇرعىزىپ ءجۇرىپتى. ح عاسىر ساياحاتشىسى ءابۋ دۋلەف ولاردىڭ وتقا جانبايتىن اعاشتان سالىنعان حرامى بولعانىنا، ونىڭ قابىرعالارىندا وتكەن پاتشالارىنىڭ سۋرەتتەرى بەينەلەنگەنىنە كۋالىك ەتەدى.

وسى كونە تۇركىلىك ادەت شىڭعىسحان داۋىرىندە دە ساقتالعان بولىپ شىقتى. ءتىپتى، بۇل ءداستۇر الەمدى دىرىلدەتۋشى ۇلى ءامىرشى دۇنيە سالعاننان كەيىن دە بۇزىلماعان ەكەن: «بالبالدار شىڭعىسحان، ونىڭ ۇلى تولەي مەن تولەيدىڭ قۇبىلاي مەن حۋلاگۋدان وزگە بالالارى جەرلەنگەن زيراتتا دا تۇرعان; راشيد اد-ءديننىڭ كۋالىك ەتۋىنە قاراعاندا، وسى ورىندا «ولاردىڭ (حانداردىڭ) بەينەلەرىن جاساپ الىپ، جۇپار ءيىس شىعاراتىن زاتتاردى تۇراقتى تۇردە جاعىپ تۇرعان»[96].

تۇركىلەردىڭ العاشقى مەملەكەتتىلىگىندە تۋىپ، بەرتىندە، نايماندار مەن كەرەيىتتەردىڭ ۇلىستارىندا دامىتىلعان اسكەري-اكىمشىلىك جۇيە شىڭعىسحان يمپەرياسىنىن نەگىزىنە اينالدى. يمپەريا حالقى سوعىس مۇددەسىنە قاراي شۇعىل تۇردە قاجەتتى اسكەري جاساقتار (تۇمەن،  مىڭدىق، جۇزدىك، وندىق) شىعارىپ بەرە الاتىنداي دارەجەگە سايكەستەندىرىلىپ، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 95 اكىمشىلىك بىرلىككە ۇيىستىرىلدى. سونداي قۇرىلىم، شىڭعىسحاننىڭ بۇلجىماستاي ەتىپ ورناتقان تەمىردەي قاتاڭ ءتارتىبى مەن بىرىڭعاي باسقارۋ ءادىسى ارقاسىندا، يمپەرياداعى بۇكىل كوشپەندى بودان بويىندا اسكەري ءومىردى تۇرمىس سالتىنا اينالدىرعان جيناقىلىق پەن شاپشاڭ ءازىر بولۋشىلىق قابىلەتتەردى قامتاماسىز ەتتى.

شىڭعىسحاننىڭ اتتى قوسىندارى ارقاشاڭدا جوعارى جاۋىنگەرلىك ساپاسىمەن جانە وراسان زور شاپشاڭدىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن، سوندىقتان دا ونىڭ اسكەرى تاۋ سۋىنداي ەكپىندى ءارى تاسقىندى، قاھارلى دا جويقىن كۇشكە اينالدى.

جاھاندى تىتىرەتكەن ايبارلى شىڭعىسحاننىڭ سوعىستاردا ءاردايىم جەڭىسكە جەتۋ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – ونىڭ مونعول تايپالارىن عانا ەمەس، تۇركى تايپالارىن (ورتالىق ازيا مەن قازاق جازيراسىنداعى كوشپەندى حالىقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك كۇشتەرىن) تۇركىلەردىڭ قاعاناتتارى تاريح ساحناسىنان كەتكەننەن كەيىن كوپ ۋاقىت وتكەندە تۇڭعىش رەت ەلەۋلى تۇردە، جاڭا ساتىدا، جاڭاشا بىرىكتىرۋىندە  بولاتىن.

مونعولداردىڭ ءوز بايىرعى جۇرتى سانالاتىن مونعوليانىڭ وزىنە تيەسىلى شەگىنەن تىسقارى جەرلەردى جاۋلاپ الۋى، ءسىبىردىڭ، كازاقستاننىڭ، شىعىس تۇركىستاننىڭ تۇركى حالىقتارىن وزدەرىنە قوسىپ الۋى – كۇللى ورتالىق ازيا كوشپەندىلەرىنىڭ بىرلىگىن بىلدىرەتىن سيمۆول ىسپەتتى «كيىز تۋىرلىقتى پانا ەتىپ تۇراتىن حالىقتاردى» بىرىكتىرۋ ۇرانىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.  شىڭعىسحاننىڭ كوشپەندى حالىقتاردى ءبىرتۇتاس يمپەرياعا توپتاستىرۋ قاجەتتىگىن ۋاعىزداۋى، تۇركىلەردى مونعول بوداندارىنا اينالدىرۋ ماقساتىمەن قيلى مامىلەگەرلىك امالدار جاساۋى، ترەپاۆلوۆتىڭ ايتۋىنشا، جەتىسۋ جانە فەرعانا كنيازدىكتەرىن باسقارۋشى كارلۇقتارمەن، ۇيعىر تۇرپان كنيازدىگىنىڭ، وڭعىت ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىلەرىمەن  اۋلەتتىك قۇداندالى بولۋعا ۇلاسىپ جاتقان «وداقتىق قارىم-قاتىناستار» جاساۋعا الىپ كەلدى[97].

مونعول جيھانگەرلەرى شاپقىنشىلىق جاساۋ، جاۋلاپ الۋ جورىقتارى بارىسىندا باسقا ەلدەردى باعىندىرۋدى كوزدەيتىن قۇرالداردىڭ اۋقىمدى امال-ادىستەرىن قولداندى. ولار اسكەري جانە مامىلەگەرلىك تاسىلدەردى دە، جانسىزدار  جۇمساۋدى، تىڭشىلىقتى ءتۇرلى جولمەن ۇيىمداستىرۋدى، پسيحولوگيالىق سوعىس قۇرالدارى رەتىندە قارسىلاستارى ىشىنە ۇرەي تاراتۋدى، ولاردى الدەبىر شالىس قادامعا قاساقانا ارانداتۋشىلىقتى، ارالارىنان كەپىل الۋ ادىستەرىن، تاعىسىن-تاعى قۋلىق-سۇمدىقتار قاتارىن  تۇگەلدەي دەرلىك پايدالاندى، – بۇلارعا  قيلى جىلنامالاردان نەشە-الۋان دالەلدەر كورۋگە بولادى.

شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ شاپقىنشىلىعى بارىسىندا ءبىر بولىگى موڭعوليادان قۋىپ جىبەرىلگەن، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ سول كەزگى اۋماعىندا تۇرعان نايماندار مەن كەرەيىتتەر، سونداي-اق باسقا ايماقتاردى – ورتا ازياداعى حورەزمشاحتار مەملەكەتىن، يراندى، اۋعانستاندى، سولتۇستىك كاۆكاز بەن وڭتۇستىك ورىس دالالارىن مەكەندەگەن قىپشاقتار مەن قاڭلىلار وتە اۋىر سوققىعا ۇشىرادى. ولار موڭعول جاۋلاپ الۋشىلارىنا قارسى حورەزممەن، رۋسپەن، سولتۇستىك كاۆكاز تۇرعىندارىمەن وداقتاسا وتىرىپ، تابان تىرەسە قارسىلىق كورسەتتى. جەتىسۋدا تۇراتىن قارلۇقتار، سونداي-اق قىپشاقتاردىڭ، قاڭلىلاردىڭ، نايمانداردىڭ، كەرەيىتتەردىڭ شىڭعىسحانعا قارسىلاسپاي، بىردەن باعىنعان بولىكتەرى دە مونعولداردىڭ باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋ سوعىستارىنا قاتىسۋلارى سالدارىنان ەلەۋلى شىعىن شەكتى.

تاريح عىلىمى موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ قازاقستانعا دا، جاۋلاپ الىنعان وزگە ەلدەرگە دە اسقان زور اپات اكەلگەنىن ايتادى. جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قارسىلىق ارەكەتتەرىن باسۋ ءۇشىن شىڭعىسحان جاپپاي تەررور جاسادى. ول زورلىق-زومبىلىقتى ادەتتەگى ءىس-ارەكەت داعدىسىنا اينالدىردى، ءسويتىپ، تۇلپارىنىڭ تۇياعى تيگەن تۇتاس اۋدانداردى ويرانداپ وتىردى.

وڭتۇستىك قازاقستان اۋماعىنا كىرەتىن سىرداريا بويىنداعى قالالار مەن قونىستار سونداي سويقانداردىڭ العاشقى قۇربانىنا اينالدى. وتىرار، سىعاناق، اشناس قالالارىنىڭ تۇرعىندارىن موڭعولدار تۇگەلدەي جويىپ جىبەرگەن ەدى. ولار ەلدەردى شابۋ بارىسىندا ادامداردى جاپپاي قىرىپ-جويىپ، وندىرگىش كۇشتەردى قاۋساتتى، ماتەريالدىق جانە مادەني قۇندىلىقتاردى قيراتىپ جوق قىلدى. شيحاب اد-دين ان-نيساۆي جازعانداي، «ادامدار ارتتا قالعان عاسىرلاردا – كەلمەسكە كەتكەن مەملەكەتتەر زاماندارىندا – ەستىلمەگەن اپاتتارعا كۋا بولدى». ورتاعاسىرلىق دەرەكتەر كوزدەرىنە جانە كوپتەگەن ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە كەلە، عىلىمي تاريح شىڭعىسحان موڭعولدارىنىڭ شاپقىنشىلىعىن ورتا عاسىرلارداعى اسقان زور الاپات تراگەديا رەتىندە باعالايدى[98].

[1] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 813-ب.

[2] زۋەۆ يۋ.ا. كيتايسكيە يزۆەستيا و سۋيابە//«يزۆەستيا ان كازسسر، سەريا يستور.، ارحەول. ي ەتنوگر.»،  ۆىپۋسك 3. – الما-اتا،  1960. – 88-ب..

[3] كلياشتورنىي س.گ. درەۆنەتيۋركسكيە رۋنيچەسكيە پامياتنيكي كاك يستوچنيك پو يستوري سرەدنەي ازي. – موسكۆا، 1964. – 122-ب.

[4] يستوريا كازاحسكوي سسر.  1-ت. – الما-اتا، 1977. – 328–334-بب.; يستوريا كازاحستانا. 1-ت. – الماتى، 2010.  – 300–304-بب.

[5] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 813-ب.

[6] قازاق ستۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 7-ت. – الماتى، 1975. – 111-ب.

[7] شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. شىعارمالارى.  ەكى تومدىق. ءىى توم. – الماتى،2007. – 136-ب.

[8] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 814-ب.

[9] ەرتەدەگى ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر//قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 296–346-بب.

[10]  يستوريا كازاحستانا. ت.1. – الماتى، 2010. – 296–314-بب.

[11] ماحمۋد كاشگارسكي. ديۆان لۋگات ات-تۋرك. ت. ءى. – 330-ب.

[12] بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا، VIII ت. – 51-ب.

[13] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.1. – 342-ب.

[14] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 814-ب.

[15] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.1. – 343–344-بب.

[16] شاكارىم. تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى//شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى توم. – الماتى، 2007. – 137-ب.

[17] قازاق سسر تاريحى. 1-توم. – 339-ب.

[18] شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى توم. – الماتى، 2007. – 137-ب.

[19] قازاق سسر تاريحى. 1-ت. – 462-ب.

[20] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 814-ب.

[21] كەرەي//شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى توم. – الماتى، 2007. – 161-ب.

[22] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 815-ب.

[23] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استانا، 2006. – 22-ب.

[24] كەرەي//شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى توم. – الماتى، 2007. – 161-ب.

[25] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 815–816-بب.

[26] قىرعىز//قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 7-ت. – 107-ب.

[27] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 7-ت. – الماتى، 1975. – 107-ب.

[28] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. –الماتى، 2008. – 815-ب.

[29] تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى//شاكارىم. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 137-ب.

[30] قازاق سسر تاريحى. 2-توم. الماتى، 1983. – 34–35-بب.

[31] تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى//شاكارىم. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 137-ب.

[32] قازاق سسر تاريحى. 2-توم. الماتى، 1983. – 36-ب.

[33] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. -815–816-بب.

[34] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 6-ت. – الماتى، 2004. – 196–199-بب.

[35] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 816–817-بب.

[36] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 817–819-بب.

[37] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 5-ت. – الماتى، 2003. – 444-ب.

[38] قازاقستان تاريحى. 1-توم. – الماتى، 2010. – 216–397-بب.

[39] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 818–822-بب.

[40] تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى//شاكارىم. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 154-ب.

[41] سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 26-ب.

[42] قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 178-ب.

[43] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 77-ب.

[44] ۋسمانوۆ م.ا. زولوتايا وردا: يستوكي ي ناسلەديە//سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. –26–27-بب.

[45] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 80-ب.

[46] قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 139-ب.

[47] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. –الماتى، 2008. – 822–823-بب.

[48] قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 440-ب.

[49] تاتارو-مونگولى ۆ ازي ي ەۆروپە. – موسكۆا، 1977. – 26, 385-بب.

[50] http://ru.wikipedia.org/wiki/ونون

[51] http://ru.wikipedia.org/wiki/دەليۋن-بولدوك

[52] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا.  9-ت. – الماتى، 2007. – 608-ب.; قازاق سسر تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 2-ت.  – الماتى، 1983. – 118–119-بب.

[53] شىڭعىس حان شەجىرەسى//قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 178-ب.

[54] قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 154-ب.

[55] يستوريا كازاحستانا. س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ پياتي توماح. ت.1. – الماتى، 2010. – 440-ب.

[56] كىچانوۆ ە.ي. جيزن تەمۋچينا، ۆزدۋماۆشەگو پوكوريت مير.  موسكۆا، 1972.; قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 440-ب.

[57] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 440–441-بب.

[58] يستوريا كازاحسكوي سسر. س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ پياتي توماح. ت.2. – الماتى، 1979. – 115-ب.; سوكروۆەننوە سكازانيە. مونگولدسكايا حرونيكا 1240 گ. ت.1. – موسكۆا–لەنينگراد،  1941. – 158-ب.; مۋنكۋەۆ ن.تس. زامەتكي و درەۆنيح مونگولاح//تاتارو-مونگولى ۆ ازي ي ەۆروپە. – موسكۆا، 1977. – 386-ب.

[59] بارتولد ۆ.ۆ. وچەرك يستوري سەميرەچيا. سوچينەنيا. ت.ءىى. چ.ءى. – موسكۆا، 1963. – 54-ب.; راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.ءى، كن،2. – موسكۆا-لەنينگراد، 1952. – 163-ب.;  يستوريا كازاحسكوي سسر. س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ پياتي توماح. ت.2. – الماتى، 1979. – 116-ب.; قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 441-ب.

[60] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 441-ب.

[61] قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 178-ب.

[62] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.ت.2. – الما-اتا، 1979. – 116-ب.

[63] پەترۋشەۆسكي ي.پ. پوحود مونگولسكيح ۆويسك ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ ۆ 1219–1224 گگ.  ي ەگو پوسلەدستۆيا//تاتارو-مونگولى ۆ ازي ي ەۆروپە. – موسكۆا، 1977. 115–116-بب.; قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 443-ب.

[64] زاۆوەۆانيە مونگولامي تەرريتوري كازاحستانا//يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. – الماتى، 1979. – 114-119-بب.; شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى//قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 440–445-بب.

[65] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. -822-ب.

[66] قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 178-ب.

[67] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استانا، 2006. – 11-ب.

[68] اڭىز ادام. 2010, № 2. – 5-ب.

[69] حان شەجىرەسى//قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 173-ب.

[70] شەجىرە باسى//قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 124–125-بب.

[71] حان شەجىرەسى//قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 173–178-بب.

[72] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 823-ب.

[73] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استانا، 2006.  – 11-ب.

[74] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت. 2. – الما-اتا، 1979.  –  49-ب

[75] قالىباي ج. بالا تەمۋجيننەن – شىڭعىس قاعانعا دەيىن//اڭىز ادام، 2010, № 2. – 16-ب.

[76] قازاق سسر تاريحى. 2-توم. – الماتى، 1983. – 120-ب.

[77] قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 154-ب.

[78] قالىباي ج. بالا تەمۋجيننەن – شىڭعىس قاعانعا دەيىن//اڭىز ادام. № 2, 2010. – 14-ب.

[79] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استان، 2006. – 11, 53-ب.; قالىباي ج. بالا تەمۋجيننەن – شىڭعىس قاعانعا دەيىن//اڭىز ادام. № 2, 2010. – 16-ب.

[80]  اڭىز ادام. № 2, 2010. – 10-ب.

[81] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استانا، 2006. – 12–13-بب.

[82] شاكارىم. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 138-ب.

[83] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح يىسياچەلەتي. – الما-اتا، 1992. – 172-ب.

[84] اڭىز ادام. 2010, № 2. – 11-ب.

[85] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح يىسياچەلەتي. – الما-اتا، 1992. – 172-ب.

[86] قازاقستان تاريحى. 1-توم. – الماتى، 2010. – 440-ب.

[87] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح يىسياچەلەتي. – الما-اتا، 1992. – 176-ب.

[88] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 823–824-بب.

[89] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 815-ب.

[90] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استان، 2006. – 21–30-بب.

[91] قازاقتىڭ قايدان شىققانى//شاكارىم. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 142-ب.

[92] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح يىسياچەلەتي. – الما-اتا، 1992. – 176, 179-بب.

[93] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. –الماتى، 2008. – 824–825-بب.

[94] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استانا، 2006. – 20-ب.

[95] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 825-ب.

[96] http://www.bartold.ru/node/941

[97] ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. گوسۋدارستۆەننىي ستروي مونگولسكوي يمپەري ءحىىى ۆ. – موسكۆا، 1993; يستوريا كازاحستانا. ت.1. – الماتى، 2010. – 442-ب.

[98] ناشەستۆيە چينگيسحانا//يستوريا كازاحستانا. س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ پياتي توماح. ت.1. – الماتى، 2010. – 440–445-بب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz