Өзіңді-өзің тану тәжірибесінен

Біз кімбіз? Қайдан шықтық? Біз қалай Ұлы Дала мұрагері болдық? Біздің шынайы тарихымыз қандай?

Бұл сауалдар төңірегінде тәуелсіздік жылдары талай жан ізденіп, сан түрлі жауап ұсынды. Мәселе – солардың ішінен қажетіңді тауып, көкейіңе тоқуда. Телегей-теңіз әдебиеттен керегіңді іздеуде. Айналып келгенде, өзіңді іздеуде. Тамырыңды,  терең тарихыңды өз санаңда өзіңше түйсіне отырып жаңғыртуда.

Азаттық жылдары бұл тарапта күрт көбейген қилы еңбек осы жолдар иесіне де өзіңді-өзің тану, өз ойыңды қорыту мақсатымен өзіндік тәжірибе жасап көруге түрткі болды...

1.

Қазақ тарихын жазып жүргендер көп. Оған әркім өз тәсілімен кіріскені сондай, бүгінде әр рудың шежіресі түзіліп, өз тауарихы жаңғыртылған. Солардың бәрінің басын қоса келе, бәлкім,  нағыз қазақ тарихын жасауға болар. Бірақ бұл – қолыңды құшақ жетпеске жайғанға парапар тірлік. Мен Жалқыдан Жалпыға барғанды қош көрдім. Жекелеген тайпа шежіресін қарастыру жолымен жалпықазақ шежіресіне көз салмақ болдым. Халқымызды құрайтын рулық-тайпалық бірлестіктер ішінде ерекше аталатын бір рудың өткені арқылы баршаға ортақ тарихқа жол салмаққа ниеттендім...

«Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясының 9-шы томында  Шапырашты руының қазақ халқының құрамындағы Ұлы жүзге кіретін тайпа екені көрсетілген. Энциклопедия мақаласында оның дәстүрлі қазақ шежіресіне сүйенген тарихы да беріледі.  Шапырашты тайпасының ұраны – Бақтияр, Қарасай, таңбасы — айтаңба болып келген[1]. Ал тағы бір елеулі деректер көзінде:  Шапыраштының ұраны – Қарасай, таңбасы – Ай, Тұмар деп көрсетілген[2].

Шежіре мәліметтері бойынша: Абақтан – Бәйдібек, оның екінші әйелі Зеріптен – Жалмәмбет (Жәлменде), одан  – Шапырашты, Ысты, Ошақты тарайтыны айтылады. Диқанбай батырдың шежіресіне қарағанда, Шапыраштыдан Асыл, Шыбыл, Екей, Еміл, Есқожа, Айқым өрбитін көрінеді. Бұларды «Бесшам Шапырашты» деп те атайды[3].

Шапырашты тайпасы туралы ежелгі заманнан қалған мәліметтер өте сирек. Жазба дереккөздерінде Шапырашты деген атау ұшыраспағанымен, оның құрамындағы шыбыл мен еміл рулары Махмұт Қашқаридың жазбасында Чигил (Жікіл), Чумул есімімен аталады. Этнолог ғалымдар бұл екі руды шыбыл мен еміл, кейде екей болуы да мүмкін деген түжырым ұстанады. Ортағасырлық қытай жазба әдебиеттеріне карағанда, Батыс Түрік қағандығындағы нүшбелер  одағында азғыр (әскіл), қасо  тайпалары өмір кешкен. Олар Шапыраштының асыл, есқожа руларымен үндеседі. Әскілдер Шыбар  Ахилаш қаған тұсында нүшбелер арасындағы ең қуатты тайпа болған.

Шапырашты атауының қайдан шыққаны жөнінде де әртүрлі пікір бар.  Кейбір деректер бұл тайпа адамдарының көзі шапыраш болып келетіндіктен тайпа да солай аталып кеткен дейді. Тағы бір жорамал бойынша ол атаудың Шыбар Ахилаш қаған есімінен бастау алуы ықтимал. Оның «Ахилаш» есімі «ақи», «шапыраш» болып айтылып, уақыт өте келе, семантикалық-тілдік реңкін өзгертуі мүмкін.

Аталуы қайдан шықса да, Шапыраштының Жетісуды ерте замандардан мекендеп келе жатқан көне тайпа екендігі белгілі. Оның аталымы Жоңғар шапкыншылығына қатысты мәліметтерде жиі кездеседі. Сол заманда Шапырашты тайпасы басқаларға қарағанда көп шығынға ұшырап, ауыр зардаптарды басынан өткерген. Халық арасында жоңғарларға, кейіннен қоқандықтарға қарсы күрес жүргізген Қарасай, Кәшке, Бөлек, Жәпек, Байторы, Байқұлақ, Қаумен, Қастек, Наурызбай, Сатай секілді көптеген батырлардын ерлігі жайлы әңгімелер көп тараған.

2.

Алыс замандардан бері Жетісуды мекендеп келе жатқан  Шапырашты руы Қазақ хандығы құрамына кіріп, басқа да тайпалар құрайтын азаматтық қоғам секілді өзін-өзі басқарып, бір мемлекеттік орталыққа қарайтын қазақ халқының бір құрамдас бөлігі ретінде өмір кешті. Әртүрлі жаулап алушылардың басқыншылық, отаршылық іс-қимылдары салдарынан қазақ мемлекеттігінің түрлі ахуалды бастан кешкені мәлім, сол шақта да ол, қилы ауыртпалықтарға қарамастан, тарихи атамекенінде тұрып қалды. Қазақ елінің жер-суын Ресей империясы толығымен отарлаған дәуірде, сол шақтағы әкімшілік бөлініспен қарағанда, Шапырашты руының адамдары ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Верный, Әулиеата үйездерінде (қазіргі Алматы облысының шығысы мен Жамбыл облысының батысында) өмір сүрген[4].

Шапыраштылар жайындағы бірер деректі белгілі тарихшы Николай Аристовтың еңбектерінен табуға болады. Бұл ғалымның өмірбаяны қазақ оқырманы үшін назар аударуға тұрарлық. Ол  1847 жылы офицер отбасында дүниеге келген. Қазан университетінің заң факультетін камералистикалық (сарай қазынашылық, кең мағынасында – мемлекеттік) шаруашылықты жүргізу жөніндегі әкімшілік және шаруашылық білімдер жиынтығын қарастыратын ғылымдар бөлімі бойынша бітірді. 17 жасында Тобыл губерниялық басқармасына стол бастығының көмекшісі болып бекіді. Сеніп тапсырылған жұмысты үнемі бар ынтасымен мұқият орындады және  еңбекқорлығы арқасында сонда губерниялық хатшы, қазына палатасының санақ бөлімінде бухгалтер болып істеді. Жауапкершілігі мол, тәртіпке бағынған қызметші ретінде,  жақсы орындаушылық қабілетімен көзге түсті. Сондықтан да ол Тобыл губернаторының ұсынуымен 3-ші дәрежелі Әулие Станислав орденімен марапатталды. Одан тура сол мемлекеттік награда алған 1868 жылы Түркістан генерал-губернаторлығына қызметке жіберілді. Содан оның Түркістандағы және Дала өлкесіндегі отарлаушы билік орындарында отар чиновнигі ретінде қызмет етуі басталды.

Алғашында ол Жетісу  облыстық басқармасында іс жүргізуші болып тағайындалған. Әскери губернатордың айрықша тапсырмаларын орындайтын кіші дәрежелі чиновник дәрежесінде қызметке істеді. Білімі бойынша заңгер болғандықтан, 1869 жылы түрме комитетін басқарды. 1871 жылы Құлжаға қарсы соғыс науқаны басталғанда, генерал Колпаковскийдің жорық кеңсесінің меңгерушісі болды. Тікелей соғыс қимылдарына да қатысты. 2-ші дәрежелі Әулие Станислав орденімен марапатталды.

1872 жылы  Түркістан генерал-губернаторлығындағы Басқару туралы  ереже  жобасын жасайтын комиссия құрамына іс жүргізуші ретінде енгізіліп, Ташкентке жіберілді. 1873–1874 жылдары   Семей, Сергиополь және Жетісу облыстарындағы жер дауын реттеу жөніндегі билер съезін басқарды. 1879 жылы әуелі облыстық статистика комитетінің мүшесі, одан оның төрағасының көмекшісі болды. 1881 жылы Жетісу облыстық басқармасының әскери губернаторы көмекшісінің, одан әскери губернатордың міндетін атқарушы болып тағайындалды. 1882 жылы Дала генерал-губернаторлығына ауыстырылды. 1988 жылы доғарысқа шығып, Санкт-Петербургке кетті[5].

Ресей империясының отар аймағында чиновник болып ұзақ жылдар бойы қызмет атқарған Н. Аристовтың белсенді ғылыми-зерттеушілік қызметі де оның сол доғарыс алып, зейнетке шыққанынан кейін басталған. Әрине, ол қызметінің түркістандық кезеңінде әлсін-әлсін орталық және өлкелік мерзімді баспасөзде жергілікті тақырыпқа арналған мақалаларын жариялап тұрды. Олар негізінен өзінің чиновниктік міндетін атқаруына байланысты қағазға түскен жазбалар  болатын.

Жетісу облысында қызмет істеп жүргенінде  Н. Аристов қазақтар мен қырғыздардың жер-суға қатысты мүдделерін реттеумен және оларды әкімшілік тұрғыда қайта жайғастыру жобаларын жасаумен шұғылданды. «Жетісу облысының жер-суға жайғастырылуы туралы жазба» («Записка о поземельном устройстве Семиреченской области») деген оның алғашқы көлемді еңбегі сол жұмыстарды атқаруы нәтижесінде, 1871 жылы жазылған. Бұл ғылыми-практикалық жазба Түркістан генерал губернаторлығының мұрағатында жатып қалған және ол әлі күнге дейін жарияланған жоқ[6]. Аристовтың жетісулық жергілікті халықтардың жер-суға жайғастырылу мәселесіне көзқарасы жайын неғұрлым толық түсінуге жәрдемі тиеді деген оймен, оның сол жарияланбаған еңбегінен академик В.М. Плоских мынандай үзінді келтіреді:

«...Орта, Үлкен және Қырғыз (Дикокаменная) ордаларды біздің бодандыққа қабылдай отырып, онда орын алып тұрған жер-су қатынастарын үкімет толығымен өз күшінде қалдырған болатын...

Үлкен және Қырғыздық (Дикокаменная) ордада 1869 жылға дейін әкімшілік болыстарға бөлудің өзі болған жоқ, сондықтан қазақтар руларға бөлініп жатты. Оларды мұрагерлік жолмен ру сұлтандары басқарып, оларға рулардың бөліктері болып табылатын болыстардың мұрагер басқарушылары бағынатын. Үлкенордалықтар (қазақтар) мен қаракиргиздерді (қырғыздарды) басқаруға осылай араласпағандықтан, үкімет жер-су қатынастарына да мүлдем тиіскен жоқ, тек әрәдік пайда болып қалып жүрген дау-дамайларды тыюмен ғана шектелді...

Жер-суға жайғастыру ісіне мемлекеттің осылай қарауы салдарынан, өзінің басты сипаттары бойынша, ол қазір де орыстар тұңғыш тап келген күйде сақталған. Жерге ие болуға негіздеме оның көнелігі болып табылады. Бірақ рулардың тек ұсақ бөліктері ғана емес, тұтас рулардың өзі орыннан орынға тұрақты түрде ұдайы көшіп жүретіндіктен, қазақтардың белгілі бір жерді иелену көнелігі соншалықты терең емес: көшпендіні жерге ешкім байлап қоймайды, жер мен шабындық пұшпағы табылса болғаны, ал бұларды ол күллі дала кеңістігінен тауып ала алады. Соған қарамастан, белгілі бір ру тым болмаса бір ұрпақ ғұмыры бойы немесе бірнеше жыл бойы көшіп-қонып жүрген жер сол рудың меншігіне саналады...»[7]

Этнограф ретінде Аристов әуелде 6-шы ғасырда қытайлар жазып қалдырған, одан Рашид ад-Дин мен Әбілғазы еңбектерінде келтірілген жалпы түркі шежірелеріне назар аудара келе, «тарихи оқиғалар туралы естеліктердің екі-үш ұрпақ ауысқаннан кейін айқындығы жоғалатынын» айтады[8]. Сол сияқты, зерттеушінің пайымы бойынша, рулық одақтардың құрылу жағдайы, олардың түрлерін өзгертуі мен ыдырауы  да сондай күйге ұшырайды. Содан да түркі-көшпенділер өз шығу тектерін адамдардың табиғи өсіп-өнуі нәтижесінде пайда болған деп біледі. Профессор М. Ковалевскийдің 1886 жылы Мәскеуде шыққан «Алғашқы қауымдық құқық» деген еңбегінде дәлелденгендей, рулық қоғамдық топтарда оларды біріктіріп-тұтастыратын жәйт «шығу тегін ортақ бір рубасы еркектен басталады деп білетін  ұғым және осы рубасы болған адамның культі (жеке басына табыну)» болып табылады. Аристовтың айтуынша, ауызша шежірелер көшпенділік өмір салтын және рулық тұрмысты сақтаған түркілерде жиі кездеседі.

Қазақ  руларында онымен қатар жазба шежірелер де болған. Сондай шежірелердің бірі ретінде, этнограф Аристов 1876 жылы қайтыс болған Диханбай батырдың жазбасын атайды. Оның артында қалған шежіреде Адам атадан бастап Әбілқайырға дейін 54 буын аталады. Әбілқайырдан үш ұл: Байшора (үлкен орданың ру басы), Жаншора (орта орданың атасы) және Қарашора (кіші орданың рубасы) туған. Байшорадан Жұманбай, одан Кейкібай, одан Төбей. Төбейдің төрт ұлы болған. Үлкені Майқыдан да төрт ұл туған. Оның үлкен ұлы Бақтиярдан Үйсін және Сіргелі деген балалар болған. Үйсіннен Ақсақал (абақ-таңба) және Жансақал (тарақ-таңба),  Ақсақалдан Қарашаби, одан Бәйлібек (осы күндері Бәйдібек деп аталады) туған. Бәйдібектің үлкен әйелі Сары бәйбішеден Сарыүйсін деген ұл, Зеріп атты екінші әйелінен Жолмамбет, оның Мапыраш есімді үлкен әйелінен Шапырашты, екінші әйелінен Ысты, үшінші әйелінен Ошақты деген балалар туған. Ал Бәйдібектің Домалақ есімді үшінші әйелінен Жарқышақ, одан Абдан (Албан болса керек), Дулат, Суан деген ұлдар туған. Осыларды Диханбай батыр дерегі бойынша келтіре отырып, Аристов бұл шежірені Шымкент қазақтарының басқаша тарататынын да айта кетеді.

«Шапыраштының бес ұлы болған: Икей (Екей – Б.Қ.) (бұл есіммен аталатын ру қазіргі таңда Верный үйезінің Ұзын-Ағаш болысын құрайды), Исходжа (Есқожа – Б.Қ.) (қазір Қастек, Кіші Алматы және Үлкен Алматы болыстарының бөлігі), Асыл (Түрген және Күрті болыстарында), Чибыль (Шыбыл – Б.Қ.) (Күрті ауылының екі ауылы) және Айқым (сол үйездің Қарғалы болысы)», – дейді қазақ шежіресіне сүйенген және отарлық басқарма чиновнигі ретінде үйез қазақтарының жер-суға орналасу тәртібін жақсы білген этнограф-зерттеуші[9].

Жетісу аймағындағы жергілікті халықтың орналасуын қарастырғанда, Аристов Шапыраштының Верный үйезіндегі бес ірі бірлестігін екшей келе, Екейлер Ұзынағаш пен Шамалған болыстарындағы Қарасу, Тәуке-Тайлақ, Қасқабұлақ, Қызылауыз, Ұзынағаш, Сасықбай, Текенді, Сүмек, Сары Шыбыр шатқалдарын мекендейтінін жазған. Оның көрсетуінше, Қастек, Кіші Алматы, Үлкен Алматыда, ішінара Үзынағаш болысының Қарақастек, Құтырған, Найманбай, Түгереккөрші, Жиренайғыр, Қастек, Самсы өзендері бойындағы, Қойжалдамалы, Қарабастау мен Тасөзек шатқалдарында есенқожа руының көптеген аталары қыстаған. Шыбылдар Күрті болысының Тоқмоласаз, Қараөткел, Кемпірсай, Құрманбай, Қалбұлақ, Өтеген мен Үшшоқы шатқалдарын жайлады. Жайлаулары Іле Алатауында болды. Асылдың көптеген аталары Түгелсай мен Күрті болыстарындағы Терісбұтақ, Қаракемпір, Талдыбұлак, Жаманбұлақ, Қосағаш, Ақсеңгір, Шыбық пен Үшарал қойнауларын мекендеді. Бір тобы Кіші Алматы болысындағы Құрөзек, Талдыжидек пен Шамалғанға жақын Қаскелең өзені бойын  қыстап жүрген. Айқым руы Қарғалы болысының жерінде орналасты. Кеңес өкіметі орнағанға дейін Шапырашты руының өкілдері отырықшы және жартылай отырықшы өмір салтымен өмір сүрді. Егін, бау-бақша  екті, төрт түлік мал өсірді[10].

Н. Аристов Шапыраштының жалпы санын 7 мың түтін деп көрсетеді[11]. Ол бұл мәліметін Н. Гродековтың деректерін пайдалана отырып келтірген. Ал М. Тынышбаев Шапырашты руына жататын  адамдар саны 1917 жылы Верный үйезінде 70 мыңдай болған  деп санайды[12].

3.

Мемлекеттік тәуелсіздік алғанымызға жиырма шақты жыл өткеніне қарамастан, қазақ халқының шығу және қалыптасу тарихы жайында ғалымдарымыз бекем көзқарас қалыптастыра қоймаған тәрізді. Бұған Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Қазақ халқының ежелгі және орта ғасырлар тарихы кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Талас Омарбековтің  «Шынайы тарихымызды қалпына келтіре алдық па?» деген проблемалық мақаласы[13] дәлел бола алады.  Оның ойынша, бұл мәселе әлі күнге дейін әртүрлі этногенетикалық және этносаяси мәселелер төңірегінде айтыс-тартыстар туғызып, ғылыми негізі берік емес, біржақты тарихи болжамдарға жол ашуда. Ғалым мұның өзіндік себептері бар деп есептейді. Олардың бәріне тоқталып жатпайтынын ескертіп, ең бастыларының бірі ретінде, қазақ халқының этностық тарихына қатысты пікір білдірушілер әр түрлі ғылымдар са­ласындағы мамандардың ғылыми ізденіс­терінің негізінде тарихи-салыстырмалы зерт­теулер жүргізу қажеттігіне ой жүгірте бермейді дейді. Сондай жолмен жа­зылғанда ғана қазақ тарихының бір ізге түсіріліп, жүйелі сипат алатынын айтады.

Өкі­ніш­тісі, дейді ол, ғалымдарымыздың ежелгі және орта ға­сыр­лардағы тарихи кезеңдерді зерттеуде мұндай бағытта жасап жүрген  ізденістері әлі де көңіл көншітпейді. Жарық көріп жатқан еңбектерге көз салсақ, біріншіден, ұзақ уақыт бойы қалыптасқан евроцентристік көзқарастан күні бүгінге дейін бас тарта алмай отырғанымыз аңғарылады.  Екіншіден, ежел­гі және орта ғасырлардағы тарихы­мыз­ға қатысты деректердің жеткіліксізді­гі­ де өз әсерін тигізуде.

Мойындау керек, әсіресе, өзі­міз­дің көшпенді ата-бабалары­мыз қал­­дырған нақты жазба жылнамалар­дың жоқтығы немесе өте аздығы өткен жолымызды жаңғырту сынды аса жауапты мәселеде көп қолбайлау болуда. Сол жоқтық салдарынан әртүрлі үстірт, публицистикалық сипаттағы болжамдар мен тұжырымдар көптеп туды.

Автордың орынды атап көрсеткеніндей, қазіргі таңда тарихымыз туралы әркім ойы­на не келсе соны айтады, ақ пен қа­ра­ны ешкім дәл ажырата алмайды. Оның үстіне мерзімді басылымдарда, тіпті түрлі жеке шығарылымдарда ғалымдар бірін-бірі бірыңғай мақ­тау­мен және жа­рық көрген жұмыстарды көтер­ме­леп көрсетумен шектелетін болып алды.

Қазақ тарихын жазуға бел буған адамдардың шын мәнінде терең түйсініп ескере бермейтін тағы бір маңызды мәселесі бар. Ол – қолына қалам алған тарихшы, әдебиетші, журналист, тіпті қарапайым қатардағы тарих жанашыры санасында жалпықазақтық сезімнің өзге түйсіктерден әрдайым үстем тұруын басты парыз, міндеттілік, қажеттілік деп білу. «Қазақ деген кең­пейіл де жомарт халықтың тарихын жазу­ға бет бұрған адам, ең алдымен, өзінің жү­регін пендешілік және басқаларға деген өшпенділік пиғылдан тазалап алуы керек, – дейді жоғарыда аталған автор. – Ұлтымыздың біртұтас тарихын белгілі бір жүзді немесе нақты қазақ тайпасын басқаларынан аспандата асыра дәріптеу және өзіне ұнамайтындарды кемсіту немесе мұқату тұрғысынан жазуға ешкімнің қа­қы­сы жоқ».

Ол халқымыздың өткен жолын шұқшия зерттеп жаңғырту барысында ғылымда бекем орын алған бұрынғы атақты оқымыстылардың еңбектеріне де сын көзбен қарауға шақырады. Бұл ретте ғалым әйгілі шығыстанушы, академик В.Бар­тольдтің өз еңбектерінде найман, керей, дулат тайпаларын «олар түркілер емес, моңғолдар болатын» деп бағалағанына назар аударып, мәселеге тап осылай үстірт қараудан сақтанғанды жөн көреді.

Мұндай ұстанымдардың негізсіздігін, қазақ халқы  Ресей мемлекетіне басыбайлы отар болып отырған 1897 жылдың өзінде-ақ, орыс ға­лымы Н. Аристов айтып кеткен. Т. Омарбековтің ойынша, еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігі дәуірінде өмір сүріп отырғанымызға қарамастан, бүгінде  өзіміздің зерттеушілеріміздің кейбіреулері В. Бартольдтың бұдан ғасырдан астам уақыт бұрын салған тап­тау­рын жолына түсіп, ұлт тарихын жа­уап­­сыздықпен бұрмалауға бет бұрған­да­рын аңғара алмай отыр. Ескеретін жәйт, дейді ол, қазақтың этностық тарихын «Н. Аристов тәрізді қастерлейтіндер орыс зерттеушілері арасында бұрын да, қазір де саусақпен санарлықтай аз болған, бұл ешкімге құпия емес. Кезінде оның еңбегіне сын көзбен қараған В. Бартольд бұдан тағы да біржақты қорытынды жасап», орыс шығыстанушыларын басқалардан жоғары қойды.

В. Бартольдтың мұндай пікірі Н. Аристовтың «Түркі тайпалары мен ұлыстарының этностық құрамы жөніндегі жазбалар және олардың саны жайындағы мәліметтер» деген еңбегіне байланысты жазған рецензиясында, шынында, бар. Әйтсе де оны соншалықты әділетсіздікпен тұжырымдалған деу артықтау болар еді. Мәселен, Н. Аристовтың бұл кітабын В. Бартольд «сөз жоқ, шығыстану бойынша біздің әдебиеттегі ең қуанышты құбылыстың бірі» деп бағалап, «ғылымның ресми өкіліне жатпайтын риясыз зерттеушінің» «пәннің әдебиетін толық біліп» жазған осынау «еңбегі құрметтеуге лайық»  екенін атап өтеді.

Ал оның қазақтың кейбір ру-тайпаларының (мәселен, атауы моңғолдың «сегіз» деген сан есімінен шыққан деп саналатын наймандардың) ертедегі тегін моңғолдарға жатқызуына келсек, ондай ойларының да көптеген дереккөздерді қарастырған ғылыми ізденістер, зерттеулер нәтижесінде айтылғанын көреміз. Шығыс тарихын зерттеу В. Бартольдты «қарапайым ақиқатты түсінуге» алып келді: ол «Шығыста да, Батыстағыдай сияқты, кең көлемді қозғалыстарды тұлғалардың кең көлемді топтарының мүдделері тудырғанын», «Азияда да, Европада да бір ғана, бірдей тарихи эволюция заңдары әрекет ететінін» көрді. Сондықтан да оның көз алдында «Европа (әсіресе неміс) шығыстанушылары еңбектерінің ықпалымен «алтын Шығыс, ғажайыптар елі», «Мың бір түн» Шығысы біртіндеп аңыздар саласына» ығысқанын, есесіне, «шығыс халықтарының нақты өмірі жаңғырып, олардың тарихы және солардың адамзат тарихындағы рөлін нақтылаған себептері айқындалып жатқанын» атап айтты.

Сол орайда, «Орта Азияға біздің өткеніміз де, қазіргі өміріміз де жақын болғандықтан, әлемдік тарихи әдебиеттегі бос кеңістіктің тек орыс ғалымдарының жігерлі түрде қатысуымен ғана толықтырылуы ықтимал»[14]  деп, Т. Омарбеков айтқандай, «тағы да біржақты қорытынды» жасады[15].

Шынында да, ғылымның ресми өкілдерінен өзгелерге сын көзбен қарау өз алдына, ғылыми күш қатары жайындағы мәселеге де тап осылай үстірт қарау қасиеті оны  жергілікті халықтан шыққан бірлі-жарым зерттеушілерді ашық менсінбеуіне әкеп соқтырған тәрізді.

Осы орайда мына жәйтке назар аударайық. Түркістан өлкесінің жергілікті баспасөзінде «туземдік халықты басқаруға шақырылған адамдарға қарамағындағылардың тілін білу қажет» деген тілек көрініс тауып жүретін. Бұл олардың туземдіктермен тікелей, тілмәштің ара-ағайындығынсыз-ақ түсінісуі үшін керек-тін. Мұндай тілекке өлкенің жоғарғы әкімшілігі құлақ асады. Шығыстанушы, этнограф, доғарыстағы офицер, өзбектер арасында едәуір уақыт өмір сүріп, жергілікті халықтың тілін үйренген, тарихы мен қолжазба мұрасын зерттеген  Владимир Петрович Наливкинге (1852–1918)[16] жергілікті тілді білгісі келген орыс чиновниктері мен офицерлеріне сарт тілінде дәрістер курсын оқу тапсырылады. Осы шақтарда өлкеге империя астанасынан  ғылыми сапармен В. Бартольд (1869–1930) келіп жүрген. Ол 1894 жылы Ташкентте шығатын «Окраина» газетінде (№ 19, 7/19 шілде): «Сондай оқулар граф Н.Я. Ростовцовтың бастамашылдығымен енді Самарқанда да өтіп жатыр. Бұл істі жүргізу Самарқан әскери губернаторының аудармашысы Лапин мырзаға тапсырылған. Ол бұл шаруаны ақысыз-пұлсыз атқаруды өз мойнына алды», – деп хабарлай отырып, одан әрі «Лапин мырзаның өткен жылғы 10-шы қарашада оқылған кіріспе лекциясы жайындағы есеп «Орынбор парақшасының» («Оренбургский листок») үстіміздегі жылғы 6-шы нөмірінде басылғанын» жазады.

«Самарқанда туземдіктердің сөйлеу тілін үйрету» деп аталған сол мақаласында шығыстанушы Бартольд бірден: «Өкінішке қарай, «Сарттар және олардың тілі» деп аталған бұл мақала өте оғаш, ақылға қонбайтын әсер туғызады», – деген сөздермен, оны өте теріс бағалайтынын жария етеді. Ол Лапиннің бұл мақаласын «іс жүзінде халық ретіндегі сарт та жоқ, сарт тілі де жоқ» деген мәлімдемемен бастайтынын ашықтан-ашық жақтырмай, оның «білімсіздігін» көзіне шұқығандай сарында айтады.

Бартольдтың мақаласына қарағанда, мәселені ә дегенде жоғарыдағы мәлімдемесімен атап өткен Лапиннің ойынша, сарт деген сөз сары ит деген тіркесті бұрмалап айтудан шыққан, мұндай мысқыл-атауды өлкенің отырықшы халқына, шыққан тегін айырып қарамастан, көшпенді-қазақтар берген көрінеді. Бұл анықтаманы қазақтардың өздері де айтады екен.  Тіпті, сол сөздің шындығын растау үшін, әркім-әркім ел аузындағы аңызды да еске алатын сияқты. Сол аңызды өз мақаласында Лапин мырза да келтіреді дейді автор. Лапин мырза, әрине, Бартольдтің айтуынша, аңыздың шындыққа сай келетініне сене қоймайды, бірақ оның туу себебін: «...дала төсімен өтіп бара жатқан қазақ бір кезде киіз үй тігулі болған жұртта ...жалынышты үнмен ұлып тұрған сары итті көреді, сол сурет оған отырықшы тұрғынды елестетті де, ол оны сарт деп атай бастады, ал осы әжуә аталымды боямалау үшін, қазақтар арасында жоғарыда айтылған аңыз қалыптасты», – деп пайымдайды[17].

Одан әрі: «Автордың келесі пікірі теңдесі жоқ күлкілілігімен ерекшеленеді», – дей келіп, Бартольд Лапиннен мына үзіндіні келтіреді: «Өзінің арбаға жегілген аты (ат жегілген арбасы – Б.Қ.) үстінде аяғын жинап алып, тізелерін екі жағына кере, басын шалқайта көкке қарап, өзінің көңілсіз-мұңды, бір сарынды шексіз әнін шырқап отырған арбакеш-сартқа көз тастағанда, сол суреттің оларға қазақ берген лақап атауды өте көрнекі түрде еске салатынын лезде түйсінеміз».

Көшпенділер ойлап тауып, отырықшы бауырларына таққан сонау әжуәлі мазақ ат, Лапиннің растауынша, барлық отырықшы халықтың жинақталған атауы сияқты мәнге ие болып, қазақтар арасында тұрақты да табанды түрде сақталып қалғаны былай тұрсын, біртіндеп кең тарап кетті. Сондықтан да бұл сөзді Түркістанның отырықшы тұрғындарының ортақ атауы ретінде кейбір тарихшылар тарапынан қолданылса, онда тұрған таңғаларлық ештеңе де жоқ дейді ол.

«Сонымен, автор мынандай қорытындыға келеді», – Бартольд одан әрі Лапиннен мынандай үзінді келтіреді: «...бізде сарттар халқы жоқ, бізде тек сарт деген сөз артында барлық отырықшы халықты жәбірлейтін, өкпелететін жанама жалған ат қана бар; сарттар тілін сарт тілі деп атауға бізде негіз жоқ, өйткені тәжік тілі де, отырықшы өзбек тілі де сарт тілі деп түсінілуге тиіс, сондықтан да бұл тілді, осы уақытқа дейін жазылып және айтылып келе жатқандай, сарт тілі деп емес, отырықшы өзбектердің сөйлейтін тілі бойынша өзбек тілі деп атау жөн»[18]. Мұндай тұжырыммен әйгілі шығыстанушы Бартольд, әрине, келіспейді...

Осы жерде Лапиннің кім екеніне тоқтала кету ләзім. Серәлі Мұңайтпасұлы Лапин[19] (1868–1919) – қазіргі Қызылорда түбінде туып-өскен. Ташкенттегі Түркістан мұғалімдер семинариясында оқыған. Сонда оқып жүргенінде және кейінірек семинарияда оқытушы-репетитор қызметін атқарғанында да, өлкетану-зерттеу жұмыстарындағы алғашқы қадамдарын жасаған. Одан Императорлық Санкт-Петербург университетінің заң факультетін бітірген. В. Бартольд жоғарыда аталған мақаласында көрсеткендей – Самарқан облысы әскери губернаторы жанында аудармашы болып істеген шығыстанушы, қоғам қайраткері. Ол түркі тілдеріне қоса, араб, парсы, тәжік, т.б. шығыс тілдерін білген, көне сәулет ескерткіштеріндегі жазуларды, көне қолжазбаларды оқып, ғылыми айналымға қосқан. Өлкеде қызмет істеуші отар чиновниктеріне жергілікті тіл үйрету үйірмесін ұйымдастырған-ды. Орта Азияға ғылыми мақсатпен келген академиктер В. Бартольд пен Н. Веселовскийге түркі тілдерінен дәріс берген. Ол түркі ұлттарының атауларын дұрыс қолдану жайында мәселе көтерді. Орыс-тузем сөздігін шығарды[20].

Қысқасы, Серәлі Лапин – ХІХ ғасырдың соңындағы саусақпен санарлық ұлттық ғылыми кадрлардың бірі. Алайда, Ресей империясы ғылымының Бартольд сынды ресми өкілі жергілікті халық ішінен өзімен тайталасып пікір айта алатын жасы өзімен шамалас зерттеушінің шығуын қош көрмейді. Оны ашықтан ашық менсінбей, тіпті төменшіктете: «Өзінің, ыңғайы, титімдей де ұғымы жоқ нәрселер туралы Лапин мырзаның сондай бір өркөкіректеніп сөйлеуге батылы барғанына біз тек таңырқап қана қараймыз, – дейді. –  Өлкенің тарихымен және әдебиетімен ол мүлдем таныс емес...»

Осылай дей келе, В. Бартольд сарт атауының шығу тегіне қатысты дереккөздерді Науаи мен Бабырдан бастап өлкедегі сол кезгі зерттеуші және миссионер Остроумовқа дейін шола отырып, «оны біздің этнографиялық сөздіктен шығарып тастауға ешқандай да негізіміз жоқ» деп түйеді. Алайда, әйгілі шығыстанушы қынжыла жазғандай, «Лапин мырза сарт тілін өзбек тілі деп атауды талап етеді».

Алайда жергілікті тұрғын «Лапин мырзаға» айқын жәйт – алыстан келген өзге текті өркөкірек оқымысты үшін көп дәлел тілейтін бұлыңғыр нәрсе. Сондықтан да, ғылым тілінде «Лапин мырза талап еткен», көп ұзамай, большевизм төңкерісінен кейін әкімшілік жолмен тез-ақ жүзеге асқан жәйтті орыс шығыстанушылық ғылымының ресми өкілі сол кезде қабылдай алмайды: «Граф Н.Я. Ростовцовтың оқымыстылық бастамасына да, Лапин мырзаның риясыз еңбегіне де толық құрметпен қарай отырып, біз соңғы адамның туземдік сөйлеу тілдерді практикалық тұрғыдан үйретумен шектелмей, сарт халқының тарихы мен тілінің білгірі рөлінде сөйлеуге бел буғанына өкінбей тұра алмаймыз, – деп жазады ол. – Өзінің білімін көрсеткісі келген адам, оның орнына тек өзінің мүлдем надандығын көрсеткен адам, мұнысымен тек өзінің ғана емес, сонымен қатар өзі қызмет етіп отырған істің де абыройын төгіп, беделін түсіреді»[21].

Серәлі Лапин оған «Түркістан ведомостары» («Туркестанские ведомости») газетінің 1894 жылғы үш санында (№№ 36, 38, 39) «Сарт сөзінің мәні және шығу тегі» деген мақаламен жауап берді. Ұзамай сол газетте (№ 48) Бартольдің «Лапин мырзаға жауап орнына» деген мақаласы жарық көрді. Онда ғалым негізінен өз ойында қала отырып, Лапин өзінің «Орта Азия тарихынан, тым аздаған болса да, кейбір дереккөздер жақсы таныс екенін  дәлелдегендіктен», «авторды «мүлдем (абсолютті) надандықпен» айыптаған сөзін ықыласты түрде қайтып алады»[22], яғни артық та ағат айыптауы үшін кешірім сұрайды. В. Бартольд «сарт сөзін этнографиялық атау сапасында қолданудан бастартуымызға негіз жоқ» дегенді сол газеттің 1895 жылғы 30-шы санында жарияланған «Тағы да «сарт» сөзі туралы» мақаласында дәйектеп жазды[23]. Алайда оның бірнеше рет сын нысанасына айналдырған Серәлі Лапиннің  өзбек пен сарт деген сөздердің бір халыққа беріліп отырған атау екендігі туралы жазғандарын өмір ағыны дау-дамайсыз шындыққа айналдырды.

Кезінде Тянь-Шаньның екі мың жылдық тарихын қарастырған Николай Александрович Аристовтың ерен еңбегін (өзі әзірлеп берген жүздеген беттік машинкамен терілген қолжазбаны) Орыс Географиялық қоғамының ұсынысымен, сол шақтағы ең беделді археология профессоры Николай Иванович Веселовский (1848–1918) рецензиялаған екен. Оның сондағы сын көзбен айтқан пікірі әлі жарияланбаған қолжазба тағдырына тосқауыл сынды ықпал етіпті. Еңбек бір ғасырдан астам уақыт жарық көрмей, мұрағаттарда жатып қалыпты. Жұмыс академик В.М. Плоских ұсынған Н.А. Аристов қолжазбасының фотокөшірмесі бойынша, тұңғыш рет 2001 жылы Бішкекте жарық көрді. Кітап Орта Азиядағы түркі халықтарының тарихы, этнологиясы мен мәдениеті жайынан құнды мағлұматтар беретін дереккөз ретіндегі ғылыми мәнін күні бүгінге дейін жоғалтпаған[24].

Бүгінгі ғылыми жұмыстарда әлі күнгі еуроцентристік көзқарастан арыла қоймағандықтың әсері көзге ұрып тұратынын  белгілі зерттеуші, профессор Т. Омарбеков еліміздің бас газеті бетінде сынға ала отырып, «Н. Аристов тәрізді қазақтың этникалық тарихын қастерлейтіндер орыс зерттеушілері арасында бұрын да, қазір де саусақпен санарлықтай аз болғаны ешкімге құпия емес. Кезінде оның еңбегіне сын көзбен қараған В. Бартольд бұдан тағы да біржақты қорытынды жасап, Н. Аристов көтеріп отырған қазақтың этникалық та­ри­хының мәселелері туралы айтқанда, «...әлемдік-тарихи әдебиеттегі бұл бос орынды толтыру тек қана орыс ғалымдарының белсенді түрде қатысуы арқылы ғана мүмкін болмақ», – деп жазғанын жақсы білеміз» деген-ді[25]. В. Бартольд өзінің «Түркі және моңғол халықтарының тарихы мен филологиясы жөніндегі жұмыстар» деген еңбегінде[26] қазақтың этностық тари­хының мәселелерінен Аристовтың көтерген жайлары туралы біржақты қорытынды жасауға бейімдік көрсетті деп санайтын мұндай тұжырымды бүгінгі ұлттық тарих ғылымына жаңа жолдар жазу жолында тер төгіп келе жатқан ғалымдардың қостай қоймайтыны анық.

Әйткенмен, Т. Омарбеков көтерген мәселе негізсіз емес. Байырғы шығыстанушылардың айтқандарын ғана дұрыс деп танитын және өздерінің зерттеулерінде солардың тұжы­рым­дарына ғана жүгінетін біржақты пиғылдардан кейбір қазақ тарих­шы­лары әлі де арыла алмай отыр. Мұндай ұстанымдағы кісілер әдетте дәстүрлі қазақ деректерін менсінбейді. Көне дәуірдің қытай деректері және Орхон ескерткіш­тері секілді бірден-бір куәгерлерін орыс тарихшыларының тұжырымда­ры­нан кейінгі қатарға ысырып қояды. Осын­дай көзқарас жетегімен жасалған зерттеулер барысында қорытылған  пікірлер тарихи шындықты қал­пы­на келтіруге қызмет ете қоймайды, қайта, оны одан әрі шатастырып, әртүрлі бұр­ма­лауларға алып барады.

«Әдетте мұндай зерттеулер ұлттық рухтан жұрдай болып келеді, – дейді мәселені биік мінберден көтеріп отырған ғалым. – Бұлардан туындайтын тұ­жырым: қазақ халқының қалыптасуының эт­никалық мәселелері рухани дәстүрлі бол­мысты ашатын, аса маңызды бағыттар бойынша ғылыми негізді және нақты деректерге сүйенген басалқалы да, байыпты тұжырымдарға, қорытындыларға аса мұқ­таж болып отырғаны құпия емес».

Ол осы орайда қазақ халқының шығу тарихын өзінше жүйелейді. Осы кезге дейін жинақталған тарихи зерттеулерді ғылыми жүйеге түсіру және қазақ халқының тереңде жатқан этностық  тамырларын айқындап, ондағы тарихи сабақтастық мәселелерін бір ар­наға бағыттау үшін, ең алдымен, басты-басты тарихи кезеңдерді нақтылап жіктеу ләзім деп біледі. Содан соң  оларды рет-ретімен қарастырғанды дұрыс көреді. «Бү­гінгі күні университеттеріміздегі ежелгі және орта ғасырлардағы қазақ тарихын оқы­тудың кеңестік кезеңнен бері қалып­тасып, әлі де содан ауытқымай келе жат­қан әдістемелік бағдарламасы тәуелсіз ел­дің рухани сұраныстарына жауап беруден қалды, – деп қынжылады ол. – Мұндағы басты кемшілік, біздің ойы­мызша, қазақ деген халықты қалыптас­тырған этногенетикалық негіздерді тарихи үдерістермен қатар, сабақтастық тұрғыда қарастыруға баса мән бермеуімізде деп ойлаймыз»[27].

Осы орайда зерттеуші ежелгі тайпалар мен олардың тікелей тарихи мұрагерлері хақында біраз сұрақты алға шығарып, сондай ма­ңыз­ды сауалдарға әркім өзінше, әртүрлі жа­уап беретінін айтады.  Егер тарихи шын­дық біреу ғана болса, пікірлер неге алуан түрлі? Шындыққа жету үшін – сүйенетін дереккөздер ауқымын кеңейту керек екені түсінікті. Т. Омарбековтің ойынша, қазақ этногенезін зерттеуде генеология, археология, түрко­ло­гия, этноло­гия, филология, антропология, мәдениет­тану сынды  көптеген ғылым салаларының жетістіктерін тарихи салыс­тырмалы түрде айналымға қосу қажет. Олар күр­делі мәселелерді шешуде әлі күнге дейін тарихи-салыс­тыр­малы түрде қарасты­рылмай, мәселеге бір ғана ғылым саласы көзімен, біржақ­ты­лықпен қарауға жол берілуде. Әсіресе, тотали­тар­лық жүйе тұсында дамы­тылмаған генеология тәрізді сала­ның қазақ эт­но­ге­незі мәселелерін анықтау­да­ғы орны мен рөлі зор екенін түсіну ләзім. Бұл ретте, қазақ халқының өзіндік ерекшеліктеріне байланыс­ты, бірінші кезекте шежіре назар аударуға тиіс.

Ғалымның айтуынша, қазақ шежіресінде келтірілген деректердің 90 пайыздан аста­мы тарихи шындықпен үндесіп жатыр. Тарихи тұлғаларды қарастыруда шежірелік деректердің алатын орны ерекше. Қазақ хандығы орнығып, дәстүрлі шежіре жү­йе­сі жаңаша реформаланғанға дейінгі тарихи шежірелер ежелгі және орта ғасырларда өмір сүрген тарихи тұлғалар туралы тәп-тәуір мәлімет береді, бірақ мұны, Т. Омарбековтің пайымдауынша,  еуроцентристік көзқа­рас­тардан арыла қой­маған зерттеушілер әлі күнгі түсіне алған жоқ. Сондықтан да кәсіби тарихшылар ара­сында осы кезеңдердің шежірелік деректерін жазба дереккөздермен са­лыстыра қарап, шындықты солардан іздестіруге деген талпыныс күні бүгінге дейін сирек.

Қазіргі күндері тарихшылар пайдаланып жүрген шежірелер Қазақ хандығының алғашқы кезе­ңінде, дәлірек айтқанда, ХVІ ғасырда «Қасым ханның қасқа жолы» ата­латын құ­қықтық-мәдени әмбебап рефор­ма­ны жүзеге асыру барысында туған. Қожалар тара­пы­нан едәуір реформаланған бұл шежірелерді ежелгі қытай жыл­намаларымен салыстыра қарастыруды ғалым тарих үшін аса маңызды деп біледі. Т. Омарбековтың байқауынша, осындай дұрыс пиғыл бүгінгі зерттеушілер  бас шұлғып мой­ындайтын көптеген еуро­палық ғалымдарда болған жоқ. В.В. Бар­тольд сынды сұңғыла ға­лым да, қазақ тілін білмегендіктен, шежіре тәрізді құнды деректің өл­шеусіз маңызын дұрыс түсіне алған жоқ. «Ол сондықтан да кезінде Ди­қанбай батырдан жазып алған қазақ шежіресін басқа жазба деректермен тарихи-салыстырмалы түрде өзінің еңбегінде ке­ңінен пайдаланған Н.А. Арис­товтың зерттеуіне жазған көлемді ғылыми сын-пікі­рінде бұл туралы бір ауыз сөз де айтуға жараған жоқ болатын»[28].

Өкі­ніштісі, қазақ халқының және оны құ­раған ру-тайпалық бірлестіктердің шығу тари­хын қарастырып жүрген кейбір қазақ зерттеушілерінің өздері де шежіре деректерін әлі күнге дейін елемей жүр. Бұл орайда олар еуроцентристік ойлау ауқымынан шыға алмай, Бартольдтың қателігін қайталауда. Әрине, қазақ шежіресін біржақты асыра марапаттауға  болмайды, өйткені бар­лық дереккөздер секілді, шежіренің де өзіне тән обьективті және субьективті себептерден туындайтын кемшіліктері баршылық.

Т. Омарбеков оларды былай санамалайды: біріншіден, шежірелер ХVІ–ХVІІ ғасырларда жазылғандықтан, олар­да моңғолға дейінгі  түркілік кезең мәлімет­тер­інің біразы жоқ; екіншіден, шежірені жазуды қол­ға алған қазақ қоға­мын­дағы сауаттылар то­бы – қожалар бол­ған­дықтан, рулық-тайпалық шежірелердің  бас­тауларын қожалардан тарату әдетке айналған; үшіншіден, моңғолдардың жау­лауына байланысты, рулар мен тайпалар құры­лы­мын­да орын алған өзгерістер ХІV ғасыр­дан бастап шежіренің толықтырылған жаңа үлгісін қалыптастырды. Осы кезде тарихи тұлғалардың бірі екіншісімен алмастырылды. Мәселен, ХІV–ХV ғасырлар тоғысында өмір сүріп, жеті тайпаға (Сарыүйсін, Ша­пырашты, Ыс­ты, Ошақты, Дулат, Албан, Суан) билік жүргізген Бәйдібек би VІІ ғасыр қаһарманы болып кетті, ол «Он оқ еліне» «қарадан  шығып хан болған» Бай баба қаған орнын алды; төртіншіден, шежіре айтушы тарапынан субьективті қателіктер жіберілген. Әдетте шежірешілер ру тармақтарын таратқанда, әртүрлі себептермен, кейде өздері де байқамай, олардың орындарын, аталықтар тарайтын есімдерді ауыс­ты­рып алады. Бірақ бұны шежірелердің балама нұсқа­ла­рын өзара салыстыру және олардағы кісі есімдерін бас­қа деректермен тарихи-салыс­тыр­малы түр­де қарастыру жолымен түзетуге болады.

Осындай ол­қылықтарына қарамастан, шежіре мәліметтері өзіндік дәс­түр­лі ерекшеліктері бар төл тарихы­мыз­дың ұмы­тыл­ған немесе бұрмаланған кейбір тұста­рын қалпына келтіруге көп кө­мегін тигізеді. Бұған баспасөзде мәселе көтеріп отырған автордың сенімі кәміл.

Қазақтың қай тарихын да аңыздар мен әңгімелер толқыны басып кеткен. Бірақ, сол аңыз-әңгіме өзегінде сом алтындай жарқырап тарихи ақиқат жатады. Әрбір мысалдан тарихи дерек көрініп тұрады. Еліміз егемендік алып, төл тарихымызды өзіміз саралау қолға алынғалы бері, жазба деректер мен тарихи ақиқаттар негізінде, дала өркениетіне арналған көптеген құнды ғылыми шығармалар дүниеге келе бастады. Солардың бірі Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың «Тарих толқынында» атты еңбегі, ол бұл монографиясында қазақты түркілердің мәйегі есебінде қарастырады[29].

Ежелгі көшпелі және отырықшы өмір салтымен адамзат тарихынан  өз орнын алған, XXI ғасырға өзіндік ерекшеліктерімен, бітім-болмысымен даралана жеткен, өзіндік терең дәстүрлері бар халық – бүгінгі қазақтар екені дау туғызбайды. Артта қалған мыңжылдықтарда  ат үстінде күн кешіп, өмір сүрген  көшпенді бабаларымыздың ұрпақтары Солтүстік мұзды мұхит,  Тынық, Үнді, Атлант мұхиттары секілді төрт телегей-теңіз ұлы сулардың жағаларына, Азия  түпкірі,  Европа, Африка сынды үш материкке табан тіреген.  Бұлар  жайында адамзат тарихы беттерінде сақталған шежірелер бар. Орта ғасырдағы атақты фәлсафашы  Әбунәсір әл-Фараби өзінің  шындық туралы трактатында: «Табиғат қойнауынан тамыр тартатын нәрсенің барлығы да шындық... Өйткені, бұл – табиғи шындық, табиғат Заңының шындығы...» – деп, шындықты бұрмалауға да, оған қарсы тұруға да болмайтынын айтқан. Сондай табиғат заңы шындығының бірі – қазақ халқының түп-төркіні, шығу, қалыптасу тарихы.

Біздің дәуіріміздегі 96-шы жылы қытай жылнамашысы Бан Гу «Батыс өңір және Үйсін мемлекеті» атты тарихи еңбегінде біздің қазақ жеріндегі ежелгі үйсін тайпалары өз «... дәуірінде шалқи түсіп, шартарапқа шабуыл жасап, атақ абыройын мейлінше арттырды. Кейін сайыпқыран салт аттылар дұшпанының оң жағынан бұзып кіріп, оның ханын бағындырды...» – деп жазған[30].

Азиядан Европаға ұласқан Ұлы Далада – өзендері мен көлдерін, кең даласы мен жазықтарын, асқақ таулары мен биік тау қыраттарын ежелгі көшпенді, бүгінде отырықшы қазақ халқы біртұтастана иемденіп жатыр...

[1] «Қазақстан» .Ұлттық энциклопедия. 9-том. – Алматы, 2007. –443-б.

[2] Бәйдібек баба – Алып бәйтерек . Ұрпақтар шежіресі. – Алматы, 2000. –79-б.

[3] «Қазақстан» .Ұлттық энциклопедия. 9-том. – Алматы, 2007. –443-б.

[4] «Қазақстан» .Ұлттық энциклопедия. 9-том. – Алматы, 2007. – 443–444-бб.

[5] Аристов Н.А. Усуни и кыргызы или кара кыргызы. Очерки истории и быта населения  западного Тянь-Шаня и исследования по его исторической географии. – Бишкек, 2001. – V–VII-бб.

[6] Плоских В. Н.А.Аристов и его фундаментальный труд по истории кыргызов и Кыргызстана// Аристов Н.А. Усуни и кыргызы или кара кыргызы. Очерки истории и быта населения  западного Тянь-Шаня и исследования по его исторической географии. – Бишкек, 2001. – VII-б.

[7] Аристов Н.А. Усуни и кыргызы или кара кыргызы. Очерки истории и быта населения  западного Тянь-Шаня и исследования по его исторической географии. – Бишкек, 2001. – VII-б.

[8] Аристов Н.А. Опыт выяснения этническаго состава киргиз-казаков Большой орды и каракиргизов, на основании родословных сказаний исведений о существующих родовых делениях и о родовых тамгах, а также исторических данных и начинающихся антропологических изследований. – С.-Петербург, 1895. – 4-б.

[9] Аристов Н.А. Опыт выяснения этническаго состава киргиз-казаков Большой орды и каракиргизов, на основании родословных сказаний исведений о существующих родовых делениях и о родовых тамгах, а также исторических данных и начинающихся антропологических изследований. – С.-Петербург, 1895. – 4–6-бб.

[10] «Қазақстан» .Ұлттық энциклопедия. 9-том. – Алматы, 2007. – 444-б.

[11] Аристов Н.А. Опыт выяснения этническаго состава киргиз-казаков Большой орды... – 8-б.

[12] Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 9-том. – Алматы, 2007. – 444-б.

[13] Омарбеков Т. Шынайы тарихымызды қалпына келтіре алдық па?//Егемен Қазақстан, 29 желтоқсан 2010 жыл.

[14]Бартольд В.В. Сочинения. Том V. –Москва, 1968. – 266, 273–275, 279-бб.

[15]Егемен Қазақстан, 29 желтоқсан 2010 жыл.

[16] Қазақ Совет энциклопедиясы. 8-т. –Алматы, 1976. – 264-б.

[17] Бартольд В.В. О преподавании туземных наречий в Самарканде//Сочинения. Том ІІ. Часть 2.  – Москва, 1964. – 303-б.

[18] Бартольд В.В. Сочинения. Том ІІ. Часть 2.  – Москва, 1964. – 304-б.

[19] Қазақстан. Ұлттық энциклопедия.6-том. – Алматы, 2004. – 235-б.

[20]Қазақ Совет энциклопедиясы. 7-том. – Алматы, 1975. – 183-б.

[21] Бартольд В.В. Сочинения. Том ІІ. Часть 2.  – Москва, 1964. – 304–305-б.

[22] Бартольд В.В. Вместо ответа г-ну Лапину//Сочинения. Том ІІ. Часть 2.  – Москва, 1964. – 306–309-бб.

[23] Бартольд В.В. Еще о слове «сарт»//Сочинения. Том ІІ. Часть 2.  – Москва, 1964. – 310–314-бб.

[24] Плоских В. Н.А.Аристов и его фундаментальный труд по истории кыргызов о Кыргызстана// Н.А. Аристов. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. Очерки истории и быта населения западного Тянь-Шаня и исследования по его исторической географии. Бишкек, 2001. – ІІІ–Х-бб.

[25] Омарбеков Т. Шынайы тарихымызды қалпына келтіре алдық па?//Егемен Қазақстан, 29 желтоқсан 2010 ж.

[26] Бартольд В.В. Сочинения. Т.V. – Москва, 1968. – 266–279-бб.

[27] Егемен Қазақстан, 29 желтоқсан 2010 жыл.

[28] Омарбеков Т. Шынайы тарихымызды қалпына келтіре алдық па?//Егемен Қазақстан, 29 желтоқсан 2010 жыл; Бартольд В.В. Рецензия на книгу: Н.А. Аристов. Заметки об этническом составе тюркских пле­мен и народностей и сведения об их численности. (1997). // Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. – М., 2002. С.266–277).

[29] Қайдари Ә., Төлепбаев Б., Нұрпейісов К., Карл Байпақов ж.б. Бәйдібек баба// Бәйдібек баба – Алып Бәйтерек.Ұрпақтар шежіресі. Құрастырған А. Байғазыұлы. – Алматы, 2006. – 10-б.

[30] Сатыпалды Қ.С. Шежіре – біздің түп тамырымыз//Бәйдібек баба – Алып Бәйтерек.Ұрпақтар шежіресі. Құрастырған А. Байғазыұлы. – Алматы, 2006. – 5-б.

Бейбіт Қойшыбаев

(«Рух-Сарай», 5-том, «ҚазАқпарат» баспасы, 2012 ж.)

Жалғасы бар...

Abai.kz