موڭعوليا پرەمەر-ءمينيسترى لۋۆساننامسراين ويۋن-ەردەنە اقش-تى «ماڭىزدى ستراتەگيالىق ءۇشىنشى كورشى» دەپ اتادى. وتكەندە موڭعوليا پرەمەرى اقش-قا باردى. وندا ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى كەڭەيتۋ جانە تەرەڭدەتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى.

بىراق، وسىدان بىرنەشە ونجىلدىقتار بۇرىن بۇل ەل (موڭعوليا)  كسرو-نىڭ ءبىر بولىگى بولعىسى كەلدى. ورىس ءتىلى موڭعولدار ءۇشىن ەكىنشى انا ءتىلى دەرلىك بولدى، ول مەكتەپتەردە مىندەتتى ءتىل رەتىندە وقىتىلدى. ال بۇگىن ءبارى وزگەردى. موڭعوليا پارلامەنتىنىڭ كوكتەمگى سەسسياسىندا نەگىزگى شەت ءتىلى اعىلشىن ءتىلى بولۋى كەرەك دەگەن شەشىم قابىلداندى.

ساتسىزدىكتەر مەن جەڭىلىستەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالعاسىپ جاتقاندا، پۋتيندىك رەسەيدىڭ ديپلوماتيالىق ماشيناسى تاعى ءبىر جەڭىلىسكە ۇشىرادى. قىتايدان قورقاتىن جانە رەسەي ەكونوميكاسىمەن تىعىز بايلانىسى بار موڭعوليانى جوعالتۋ ۇلكەن جەڭىلىس. بۇنى بولدىرماۋ ءۇشىن كرەمل بارىن سالدى.

العاشىندا ماسكەۋدە ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى دامىتۋ جونىندەگى ۇسىنىستار مەن باستامالار مۇلدە ەلەنبەي، موڭعول مينيسترلەرى رەسەي مينيسترلەرىنىڭ قابىلداۋ بولمەلەرىندە ارىپتەستەرىمەن كەزدەسۋدى ساعاتتاپ كۇتەتىن. جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بويى كرەملدىڭ موڭعوليامەن ارىپتەستىككە قاتىستى ۇستانىمى وسى بولدى.

2003 جىلى رەسەيلىك كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسىپ، بۇل ەلدىڭ مينەرالدىق رەسۋرستارىن موڭعولدارمەن بىرلەسىپ يگەرۋ جانە بۇل جوبالارعا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ مۇمكىندىگى تۋرالى سۇراققا پۋتين اشىق ايتتى: «بۇل سىزگە كەرەك - ءسىز مۇنى ءوزىڭىز جاسايسىز، مەملەكەت وعان مۇددەلى ەمەس»، - دەدى.

ال، بۇل جاعدايدا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك ماسەلەسى كوتەرىلگەندە – مەملەكەت رۋبل بەرەدى، بيزنەس تاعى ەكى قوسادى – رەسەي پرەزيدەنتى بۇلىڭعىر تۇردە «ويلانامىز» دەپ ۋادە بەردى.

«وسىدان سوڭ 2000-شى جىلداردىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا قىتايدىڭ موڭعول ەكونوميكاسىنا ىقپالى ارتتى. ەل بيلىگى قانشا قارسىلىق تانىتقانىمەن، بيزنەس 90 پايىزعا دەيىن قىتايمەن بايلانىستى بولدى. ەڭ ءىرى كومىر كەنى (تاۆان-تولگوي) جانە ەڭ ءىرى مىس جانە التىن كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى (ويۋ-تولگوي) قىتايعا باعىتتالدى»، - دەلىنگەن جاقىندا جاريالانعان اناليتيكالىق زەرتتەۋدە.

كرەمل بۇل جاعدايعا بەي-جاي قارادى. دەگەنمەن، مەن تاعى ءبىر رەت اتاپ وتەيىن، ونىڭ بۇل ءۇشىن قۇرالدارى بولدى، ال قازىر ۆاشينگتون موڭعوليا ءۇشىن بەيجىڭمەن كۇرەسكە كىرىستى.

امەريكا شەنەۋنىكتەرىنە موڭعوليا پرەمەر-ءمينيسترى ويۋن-ەردەنەنىڭ امەريكاعا ساپارىن جانە وسى ورايدا ارنايى جاعدايدى دايىنداۋ ءۇشىن بار بولعانى بەس اي قاجەت بولدى، ونىڭ نەگىزى «اقش پەن موڭعوليا اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى بىرلەسكەن مالىمدەمە» بولىپ تابىلادى.

وعان، اتاپ ايتقاندا: «ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جول كارتاسى»، «پايدالى قازبالار جانە ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋم»، سونداي-اق قورعانىس سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق كىرەدى.

سونىمەن قاتار، امەريكالىقتار موڭعوليادا مۇمكىندىگىنشە كوپ اعىلشىن ءتىلى مۇعالىمدەرىن دايىنداۋ ءۇشىن ەردەنەت قالاسىندا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ باعدارلاماسىن باستايدى. ال USAID پەن موڭعوليا قارجى مينيسترلىگى اراسىندا موڭعولياداعى «دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى» دامىتۋعا، ارينە، امەريكاندىق جولمەن، جالپى سوماسى 25 ميلليون دوللارعا دەيىن گرانتتار بەرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى.

ءبىر قىزىعى، قىتاي ىقپالىنا قارسى ارەكەت رەتىندە اقش-پەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋ موڭعولياداعىلاردىڭ بارىنە ۇناي بەرمەيدى. بىراق كرەمل بۇعان نەمقۇرايلى قاراپ وتىر. وسىلايشا كرەملدەگىلەر افريكاداعى اۋقىمدى جوبالاردى ارمانداپ جاتقاندا، قولدارىندا بار نارسەنى قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن بىلمەي – موڭعوليانى ۋىسىنان شىعارىپ الدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz