قازاقتىڭ ابايى – الەمنىڭ وي الىبى، بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني ۇستازى. بۇلتارتپاس دالەلدىڭ ءبىرى – بۇگىندە 38-ءشى قاراسوز دەلىنىپ جۇرگەن «عاقليات-تاسديقات» (قىسقاشا – «تاسديق») تراكتاتى. «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى» دەپ وسى ەڭبەگىندە ايتقان. ارابتىڭ «تاسديق» ءسوزى – «شىندىقتى تانىپ-ءبىلۋ»، «حاقيقاتتى بەكىتۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «شىننان وزگە قۇداي جوق» (شاكارىم). سوندىقتان ابايدىڭ كۇردەلى تۋىندىسىن «قۇدايدى تانىتۋ» كىتابى دەسەك تە بولادى.

دانالىق تراكتات –  ۇلتتىق برەندىمىز

ابايدا پروزا كىتاپ ەكەۋ. اۋەلگىسى – تۋعان ۇلتىنا ارناپ جازعان ناسيحات كىتابى (وعان اباي «عاقليا» دەپ ات قويعان). ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «تاسديق» –  ەكىنشى كىتابى. ول – بۇكىلالەمدىك وي-ساناعا قوسقان ۇلەسى. بىراق 1933 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جارىق كورگەن تۇڭعىش تولىق جيناقتا قوس كىتاپ تا ءتول اتىنان اجىراپ، «قارا سوزدەر» دەگەن ورتاق اتپەن توپتاستى (وعان مۇحاڭدى قاھارلى ۋاقىت ءماجبۇر ەتتى). وسىلايشا، ابايدا پروزا كىتاپ ەكەۋ ەمەس، بىرەۋ دەگەن جاڭساق ۇعىم قالىپتاستى.

سول سەبەپتى قارا سوزدەر مۇراسىنىڭ جازىلۋ مەرزىمى «شامامەن 1891-1898 جىلدار» دەلىنۋدە. شىندىعىندا بۇل – اۋەلگى «عاقليا» اتتى قولجازبا كىتاپقا عانا قاتىستى مەرزىم. ال دانالىق تراكتاتى «تاسديق» كىتابىنا اباي كەيىن كىرىسكەن، اتاپ ايتقاندا، ونى 1899-1901 جىلدارى جازعان.

وعان كۋا – ايگىلى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» (1902) ولەڭى. اتالعان ولەڭىندە اباي «تاسديق» تراكتاتىندا تاراتقان تانىمدارىن ۇعىنۋعا جەڭىل قىلىپ، قايىرا ايتقان. مىسالعا بەسىنشى شۋماقتى الايىق. ونىڭ باسى – «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى»، ءارى قاراي: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى». مىنە، وسى ءسوزدىڭ ءمانىسىن تۇسىنىكتەمەلەۋ تراكتاتتا كولەمى ەكى بەتتەي ورىن العان. ال ولەڭدە نەبارى ءبىر-ەكى جولمەن عانا وڭاي، جەڭىل تۇردە بەرىلگەن.

ءسويتىپ، «تاسديق» تراكتاتى مەن «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭى وزەكتەس ءارى تامىرلاس، ەكەۋىن تۇتاستىقتا قاراستىرۋعا ءتيىسپىز. ولاردىڭ اراسى ءتورت-بەس جىل الشاق دەگەن ءسوز ەشقاندايدا سىن كوتەرمەيدى.

1899-1902 جىلدارى اباي حاكىم دەڭگەيىنە كوتەرىلدى، كوڭىلى قايتا تۇلەپ، جانى جاي تاپتى. شىنى سول، ءتاڭىرىنىڭ وزىنە نۇر-شۋاعىن توككەنىن سەزىندى، جالعىزدىقپەن دە ماڭگىلىككە قوشتاستى. اباي شالقىعان شابىتپەن جۇرگەن وسى كەزدەردە قاسىندا بولعان ءارحام كاكىتايۇلى بىلاي دەپ جازادى: «اباي كەي تۇندە ۇيىقتامايدى، شامدى ءسوندىرىپ توسەككە جاتىپ قالادى دا، ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتتا شامدى قايتا جاعىپ كىتاپ وقىپ وتىرادى، نە قاعاز جازىپ وتىرادى. ازدان كەيىن شامدى ءوشىرىپ جاتىپ قالادى، ازدان كەيىن تاعى شام جاعىپ كىتاپ وقىپ وتىرادى».

تراكتات كىرىسپەدەن، ەكى نەگىزگى («اللا تاعالانى تانىماقتىق»، «ءوزىن تانىماقتىق» دەگەن) جانە قورىتىندى  («جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق» دەگەن) بولىمنەن تۇرادى.  «تاسديق» مازمۇنىن تۇگەسە بايانداۋ ءبىر كىتاپقا جۇك بولماق. تومەندە كىرىسپەدەگى بىرەر تەزيسكە تالداۋ جاساۋمەن عانا شەكتەلمەكپىن.

بۇرىنىراقتا اباي: «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى» (7-ءسوز) دەگەن بولسا، وسى پايىمىن تراكتات كىرىسپەسىندە تارقاتىپ ايتقان. مىسالعا «قاشان ءبىر بالا عىلىم-ءبىلىمدى ماحابباتپەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى» دەي كەلە، بالاعا جارىم-جارتى ەمەس، بۇكىل بولمىس قامتىلاتىن، «ءھاممانى بىلەتۇعىن» عىلىم-ءبىلىم كەرەكتىگىن ۇقتىرادى.

ولار: «اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماقلىق» دەيدى. عىلىمنىڭ وسى ءتورت تارماعىن بالا ۇيرەنسە، بىلسە، ەڭ بولماسا شالا، سوندا عانا اتى ادام بولماقشى. ايتپەسە «جارىم ادام، جارىم موللا، جارىم مۇسىلمان» دەيدى.

قالاي ويلايسىز، عۇلاما عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءرولىن ءوسىرىپ ايتقان با؟ جوق، ولاي ەمەس. اللا تاعالانىڭ سەگىز ۇلىق سيپاتى اراسىندا عىلىم بارىنەن بيىك تۇر. وسىنى اباي عىلىمي تۇرعىدان تۇڭعىش دالەلدەي كەلە: «وزگە سيپاتتار ەش نارسەگە حارەكەت بەرمەيدى، ھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن عىلىمنىڭ ءوزى» دەپ تۇجىرادى. مىنە، بۇل – اباي جاڭالىعى. ايتا وتەرلىگى، قۇراننىڭ «وقى، وقى جانە وقى» دەگەن اياتى مەن «قىتايعا بارساڭ دا عىلىم ىزدە!» دەگەن ءحاديستىڭ ماعىناسى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

عۇلاما «ءھاممانى بىلەتۇعىن عىلىمعا ىنتىقتىق، ءوزى دە ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى» دەيدى. سەبەبى، ادامنىڭ عىلىمى – اللا تاعالا عىلىمىنىڭ زارەدەي بولشەگى. دەمەك، ادامنىڭ عىلىمى شەكسىز وركەندەپ، دامي بەرۋىنە كەدەرگى جوق ء(تول عىلىمىن دامىتۋ ءار ۇلتتىڭ پارىزى ەكەندىگى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى). عىلىم – بارلىق وركەنيەتتىڭ اناسى. بالانىڭ اتى ادام بولۋى ءۇشىن ول عىلىم-ءبىلىمدى ءبۇتىن تۇرىندە ۇيرەنۋى كەرەك. كىرىسپە سوزىندە اباي سانامىزعا سىڭدىرەتىن باستى وي-پايىم وسى بولىپ تابىلادى.

«تاسديق» كىرىسپەسىندەگى بىرەر تەزيستى تالدادىق.  سونىڭ وزىنەن-اق، اباي الەمنىڭ ابايى ەكەندىگى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىقتالىپ وتىر. سول سەبەپتى دانالىق تراكتاتتى ءتول اتىمەن اتاپ، قارا سوزدەر اراسىنان بولەكتەپ الۋ، ەڭ باستىسى، الەمدىك دەڭگەيدەگى قۇندىلىق ەكەندىگىن مويىنداۋ ماڭىزدى يدەولوگيالىق ماسەلە. بۇل ءىستى كەيىنگە ىسىرا بەرۋ – ابايعا اۋىر جازا.

اباي ارمانى جايىندا بىرەر ءسوز

اباي ارمانىن ۇلتتىق جانە جالپىادامزاتتىق دەپ ەكى ساتىدا قاراستىرۋعا بولادى. ۇلتتىق ارمانى – قازاق حالقى وزگە حالىقتارمەن تەرەزەسى تەڭ بولسا دەگەندىك ەدى. سول ءۇشىن شارشاماي، تالماي عىلىم-ءبىلىم الۋعا، ونەرلى بولۋعا شاقىردى. پوەزياسى مەن قارا سوزدەرىن ەلدىك سانا-سەزىمدى وياتۋعا، ءومىردىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇيرەتۋگە ارنادى. اباي قازاق جاستارى قانداي بولسا ەكەن دەپ ارمانداعانى سۇيىكتى بالاسى ابىشكە ارنالعان جوقتاۋ ولەڭدەرىنەن انىق كورىنىس بەرەدى. مىسالعا:

كەشەگى وتكەن ەر ءابىش،

ەلدەن ءبىر اسقان ەرەك-ءتى.

جۇرەگى – جىلى، بويى –قۇرىش،

تۋىسى جاننان بولەك-ءتى.

ونەرى ونىڭ جۇرت اسقان،

عىلىمعا كوڭىلى زەرەك-ءتى، –

دەيدى. ءابىش نەلىكتەن ەلدەن اسقان ەرەك بولدى؟ اباي ونىڭ جۇرەگى جىلى جانە عىلىمعا ىڭكار بولعانىن باسا ايتىپ وتىر. مىنە، ەلدەن ەرەك قىلاتىن وسى ەكى قاسيەت. دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن ءبىلۋدىڭ، ياعني تولىق ءبىلىم ەگەسى بولۋدىڭ ءمانىسى وسى ەكى قاسيەتكە تىرەلمەكشى.

بۇل جايىندا «جيىرما جەتى جاسىندا» دەپ باستالاتىن كەلەسى ولەڭىندە اباي:

دۇنيەلىككە كوڭىلى توق،

اعايىنعا باۋىرمال.

عىلىم وقىپ بىلگەنشە،

تىنىم، تىنىشتىق تاپپاعان.

دۇنيەنى كەزىپ كورگەنشە،

راحات ىزدەپ جاتپاعان.

...جاڭا جىلدىڭ باسشىسى – ول،

مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم، –

دەپ جالعاستىرعان. «جاڭا جىلدىڭ باسشىسى» دەگەنى – عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس ورنەك جاياتىن كەلەشەكتى مەڭزەگەنى. مىنە، ءبىز قازىر سول داۋىردە ءومىر سۇرۋدەمىز. بىراق جاس بۋىندى اباي ارمانداعان جىلى جۇرەكتى جانە عىلىمعا ىنتىق ازامات قىلۋعا باۋلىدىق پا؟ جوق، ولاي بولمادى.

كەزىندە اباي:

يا ءتىلماش، يا ادۆوكات،

بولسام دەگەن بارىندە وي، –

دەسە، قازىرگى كۇنى كوكەيىمىزدى تەسكەن كوتتەدجدە تۇرسام، دجيپ مىنسەم دەگەن وي. مۇنداي ماقساتتان شىققان ءمۇيىزىمىز كانە. ار ەمەس، پايدا ويلاپ، الدىمەن ەكونوميكا دەپ ساندالدىق، ەڭ جامانى، قاناعاتسىزدىق، اشكوز تويىمسىزدىق، مەنمەندىك، جەمقورلىق قاۋلادى. بەرۋگە ەمەس، تەك الۋعا بەيىم تۇتىنۋشىعا اينالدىق. ءومىر شىندىعى وسى.

وتىز جىل بوس ءوتتى، اباي سىلتەگەن باعىتتان جاڭىلدىق «ءاي، قاپ!» دەپ سان سوعىپ وكىنىپ ءجۇرمىز بە؟ قايداعى؟  ول ول ما، ابايدىڭ قازاقتى بىردە-ءبىر رەت ماقتاماعانى (ماقتانعا سالىنعان سولتۇستىك كورشىنىڭ قالاي بۇلىنگەنىن كورىپ وتىرمىز), تەك جامانداي بەرگەنى نەسى دەپ «وكپەلەپ» پرەزيدەنتكە حات جازعاندار شىعىپ جاتىر. ءبىر مىسال الايىن. تاياۋدا aباي. كز. پورتالىندا جارىق كورگەن «قارا ءسوزدى وقىعان سايىن قازاق ناقۇرىستانا بەرەدى...»  دەگەن ماقالاسىندا جانۇزاق اكىم تاقىرىبى ايتىپ تۇرعانداي بار كىنانى ابايعا ارتىپ، رۋحاني كوسەمدى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپتى. اباي ايتىپ كەتكەن كەمشىلىك مىنەزدەردەن ارىلىپ بولدىق دەگەنى مە، بۇل پاقىرىڭ اسىل مۇراعا رەۆيزيا جاسايىق دەگەن. زيالى قاۋىم اتىنان قارا سوزدەردەگى «قازاقتى ۇلت رەتىندە قارالاپ، رۋحىن جەر قىلاتىن سويلەمدەردى الىپ تاستاۋدى» ۇسىنعان. قارا سوزدەردى اباي جازباعان، 1930-شى جىلدارى نكۆد جازعان دەگەن كۇپىر وي دا تاستاعان. ال، سويلە...

اۆتور ۇلى تۇلعانى مۇقاتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بىلگىش، وقىمىستى ەكەندىگىن كورسەتىپ قالۋدى كوزدەگەن سياقتى.  ايتپەسە وسى كۇنگى قازاق اڭگۇدىك، ناقۇرىس، ماڭگۇرت بولۋىنا ابايدى كىنالاۋ ساۋ اقىلدىڭ ءىسى مە. ونان اسقان كىمىڭ بار؟ بىلە بىلسەك، ادام بولام دەگەن تالاي بۋىن ابايدان ۇلگى الىپ ءوستى. حاكىم قازاقتى جىلاتىپ ايتىپ، كوزىن اشتى. كوپشىلىك اششى سىندى دۇرىس قابىلداپ كەلدى، امىسە سولاي بولا دا بەرمەك. ال جانۇزاق اكىم سياقتى حاكىمدى تۇزەمەكشى سورلىنىڭ اللا تاعالا تۇرماق، ءوزىنىڭ بولمىسىن تاني الماعان دەڭگەيى پاش ەتىلىپ، ماسقاراسى شىعىپ وتىر.

اباي سوۆەتتىك ءداۋىر تۇتقىندا قالىپ وتىر، بۇل راستىق، ماسەلەن، تولىق جيناعىنا ءبىر اۋىز جاڭا ءسوز قوسا المادىق (ساپالى قاعازبەن، كوپ تيراجبەن «باس پەنسيونەردىڭ» عانا كىتاپتارى جارىق كوردى). سونىڭ سالدارى بولار، اباي دەڭگەيىندە ءبىر ولەڭ يا ءبىر قارا ءسوز جازىپ كورمەسە دە، كەمەڭگەرگە سىن ايتىپ، ونى وقىتپايىق، شەكتەيىك دەيتىن، قالا بەردى، دانالىق تانىمدارىنا ديداكتيكا دەپ قارايتىن بوسپەلەر كوبەيىپ كەتتى.  اباي ماڭگىلىك ءپىرىمىز، وعان سوقتىعۋ «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتەنىڭ» كەرى عانا. سوندىقتان: «ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟»، «سەن ەسىركە، تىنىش ۇيىقتات، باق سوزىمە!» دەپ ءوزى ەسكەرتىپ كەتكەندەي، وڭدى-سولدى شابۋىل جاساۋدى دوعارىپ، سوزىنە باعاتىن كەز كەلدى دەگەن ويدامىن.

ۇلت دەڭگەيىندە اباي ارمانى – ءار قازاقتىڭ جۇرەگى جىلى جانە عىلىمعا ىڭكار بولۋى دەدىك. ازىرگە تۇزەلىپ كەتكەنىمىز شامالى، قازاق قاۋىمىن «زامانا يلەپ-اق» جاتىر. نەگە دەسەڭىز، دۇنيەگە ابايدىڭ كوزىمەن قاراۋدان اۋلاقپىز. ۇيرەنبەدىك، ءتىپتى كەرى باعىتقا بۇردىق. «مەنىكى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى» ەكەنىن بىلمەيمىز، بىلسەك تە، ەسكەرمەدىك.

ابايدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ارمانى قايسى؟ ەندى وسىعان توقتالايىن. ول ارمانى – «ادامزاتتىڭ ءبارىن باۋىرىم دەپ سۇيەتىن» قايىرىمدى قوعام. باتىس-شىعىس، مەيلى، باسقاداي بولىنىستەر بولسىن، ءبارىنىڭ ورتاق اناسى – جان مەن ءتاننىڭ كۇرەسى. ول جايىندا اباي:

ماحاببات عاداۋاتپەن مايدانداسقان،

قايران مەنىڭ جۇرەگىم مۇز بولماي ما؟ –

دەيدى. دەمەك، جان مەن ءتاننىڭ تالاسى ماڭگىلىك. قۇتىلۋ جوق. كۇن مەن ءتۇننىڭ الماسۋى سياقتى قۇبىلىس بولعاندىقتان قوس تىزگىندى تەڭ ۇستاۋ شارت. ال، ونىڭ امالى – ادام ساناسىنا ءبۇتىن (تولىق) عىلىمدى ءسىڭىرۋ!

جاڭاعى باتىس پەن شىعىس وركەنيەتى نەلىكتەن بولەك؟ وعان عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءبۇتىن (تولىق) ەمەستىگى كىنالى. باتىسقا كەرەگى – تەك دۇنيەنى تانىماقتىق. اللانى جانە ءوزىن تانىماقتىق عىلىمىن اۋلاق سەرپەدى، ول – ميستيكا دەپ. ءسويتىپ، باتىستىڭ كۇشتىلىگى دە، وسالدىعى دا – جارىم عىلىمعا تىرەلەدى ء(بىزدىڭ وقۋ-ءبىلىم جۇيەمىز باتىستىق ۇلگىدە قازىر، جوعارىدا ايتىلعان رۋحاني ازىپ-توزۋ، جارىم ادامدىق ءحالىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى سول. اللانى جانە ءوزىن تانۋعا قۇلىقسىز قوعام جاقسى مەنەن جاماندى قايتىپ ايىرسىن...).

شىعىس الەمى شە؟ ونىڭ باسىم بولىگىندە قۇدايشىلىق رۋحى مىقتى. باتىس اقىلعا جۇگىنسە، شىعىس سەنىم مەن جۇرەكتى قالادى. الايدا 15 عاسىردان بەرىدە «ھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن عىلىم» (اباي) ەكەندىگىن ەسكەرمەدى. عىلىمنىڭ جولى جىڭىشكەرىپ، شىراعى ءسوندى.

ءسويتىپ، ءبىلىپ وتىرمىز، باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا دامۋى سىڭارجاقتى، بەينەلەپ ايتقاندا، ءبىرىنشىسى – سوقىر، ەكىنشىسى – اقساق. وعان سەبەپكەر، تاعى ايتايىق،  عىلىم-ءبىلىمنىڭ تولىق ەمەستىگى، زاتتىق الەمنىڭ رۋحتى بيلەپ-توستەپ اتشا ءمىنىپ العاندىعى. وعان اينالا تۇگەل دالەل. بۇل جەردە «تۇرمىستى سانا بيلەسىن» دەپ جار سالۋدان اۋلاقپىن. بۇلاي دەۋ جالاڭ ارمان. ابايدىڭ كوزقاراسى، ءىلىمى بويىنشا ەكى جاق – جان مەن ءتان تالابى تەڭ ۇستالۋى كەرەك. سوندا عانا ادامزات كوشى اداسپاي، تۋرا جولىن تاپپاقشى.

قورىتىندى: ۇلى اباي قازاقتىڭ باس اقىنى عانا ەمەس، بۇكىلادامزاتتىڭ ۇستازى. باتىس پەن شىعىس وركەنيەتتەرى تابىساتىن، ولاردى ورتاق مامىلەگە باستايتىن جول – ءبۇتىن عىلىمدى مەڭگەرۋ (ازىرگە عىلىم-ءبىلىم جارتىكەش).  ابايدىڭ دانالىق تراكتاتى – «تاسديق»-تى الەمگە تانىتۋ مەن مويىنداتۋ ءىسى سونىڭ ءۇشىن دە كەرەك.

اسان وماروۆ

Abai.kz