ادەبي پرروتسەسكە كەلىپ قانا قويماي، وعان ءوز ۇلەسىن ەسەلەپ قوسىپ جاتقان ءىنى بۋىن تۋرالى، ولاردىڭ ءساتتى دە، اتەگەن-ايلى ىزدەنىستەرى تۋرالى جازۋ ءارى وڭاي، ءارى قيىننىڭ قيىنى. وڭاي بولاتىنى جانر تابيعاتىن ايىرىپ، كوركەمدىگىن ەكشەپ سىدىرتىپ، ءداستۇرلى ستاندارتپەن كوڭىل جىقپاستىق جاساپ دىگىدىك قاسقالاپ جازا سالۋ. ەندى قيىن بولۋ سەبەبىنە توقتالا كەتەيىك.

جالپى، ءبىزدىڭ ادەبي پروتسەسكە «ءماتىن الەمى» جانە «اۆتور ءولىمى» دەگەن ەكى كونتسەپتسيا كاتوليكتىك-اتەيستىك باتىستان قاڭعىپ كەلىپ، گۋمانيترالىق كەڭىستىگىمىزگە مىقتاپ ىرگە تەپتى. تەپكەنى قۇرىسىن پوەزيانىڭ تۇنىعىن لايلاپ ءبىتتى. ىرگەسى بەرىك پروزا بۇعان قاسقايىپ قارسى تۇرا الدى. تۇراتىن سەبەبى دە بار.

بىزدە ءبىر قاتە تۇسىنىك بار. پروزانى تەك كوركەم تۋىندى دەپ تانۋ. ال، پوەزيا تازا كوركەم تۋىندى. وعان شاك كەلتىرە المايسىز. پروزانى تەك كوركەم تۋىندى عانا دەپ تانۋشىلىققا قازاق ەش كىنالى ەمەس. كەڭەستىك-وتارشىل جۇيە كىنالى. ولار گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنداعى وقىعاندارىمىزدىڭ ساناسىنا مىسالدى ءھام ۇلگىنى تەك ەۋروپادان الۋدى مىسقىلداپ سىڭىرگەنى سونداي. عۇلاما ماعجاننىڭ «ءبىز ۇيرەنەتىن ەۋروپا ءبىر مولدا ەمەس، مىڭ مولدا» دەگەنىن تارس رۋحاني-مادەني جادىمىزدان شىعارىپ الدىق. ساناسى قۇلدانباعان ەلدەر وزگەلەرمەن ءوزىن سالىستىرمايدى، تەك سىن كوزبەن قاراپ قۇپتايدى، نە تەرىستەيدى. ءبىز سياقتى سونداي بولۋىمىز كەرەك دەپ، مىسال المايدى. ءام العان مىسالىن ءوز ۇلتتىنىڭ ادەبيەتىنە تاڭبايدى.

ەندى باسىندا ءسوز ەتكەن پروزا نەگە تەك قانا كوركەم تۋىندىدان تۇرماۋى  كەرەك دەگەن پىكىرىمىزگە توقتالايىق. پروزادا ەكى شىندىق بار: رەالدى جانە بەيرەالدى. بەيرەالدى شىندىقتى جازاتىندار بار، رەالدى شىندىقتى جازاتىندار بار. مىسالى، تەك شىندىق فاكتىلەر مەن اۆتورىنىڭ باتىل بولجامدارىنا قۇرىلعان تاريحي-عىلىمي پروزا بار دا،  تاريحي تاقىرىپقا جىزىلعان كوركەم تۋىندى بار. ادەبيەت تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان نەمەسە ادەبي پروتسەسكە ات سالىسقان تانىمالدىعى ونشا ەمەس قالامگەر جايلى جازىلعان ەڭبەكتى پروزاعا جاتقىزامىز. نەگە باتىس بىزگە زورلىقپەن تاڭىپ وتىرعان ءماتىن الەمىن قازاقشا، مۇسىلمانشا ۇعىنۋ ءۇشىن. باتىس ءبارىن بولشەكتەپ تاستايدى. ءارى شىبىننىڭ ءبىر اياعىن جۇلىپ الىپ، ونىڭ بۇكىل دەنەسى بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزەدى.

ءبىزدىڭ شىبىن جانىمىز – ادەبيەت. ول ولگەن كۇنى قازاق ولەدى. ءبىز نەگە ءوز شىبىن جانىمىز بولعان ادەبيەتتەگى پروزانى تەك قانا كوركەم تۋىندى دەپ تانۋىمىز كەرەك. قازاق پروزاسى: رەالدى – تاريحي-عىلىمي، دەرەكتى، تەحنيكالىق-ءىلىمي، فيلوسوفيالىق-ەستەتيكالىق  دەپ تارامدالىپ بولعان سوڭ عانا، تەك قيالعا ەرىك بەرەتىن كوركەم پروزا دەپ جەكە دارالانادى. ال، ومىردە بولماعان وقيعاعا جۇرتتى يلاندىرۋ قالامگەرلەرىمىزگە بەرگەن اللانىڭ سىيى.

ءماتىن الەمى ۇلتتىق پروزادا شىندىق پەن قيالدىڭ ورىن الۋىنا قاراي وسىلايشا بولىنە باستادى. ەندى بۇعان ىنتەرنەت شىعارماشىلىق قوسىلدى. وندا دارىن يەسى تەحنيكالىق جەتىستىك پەن كوركەم قيالدى قاتار ءوربىتىپ جاڭا تۇرپاتتاعى ونەر ءتۇرىن ۇلتىنا سىيلادى. ءوز قالامىنىڭ قۇدىرەتىن وقىرمانىنا كوزبە-كوز تانىتا الاتىن بولدى. بۇل تاماشا مۇمكىندىك. فب پاراقشالارى، ءۇيتۇب ارنالارى وقىرماندى وزىنە تارتا باستادى.

پروزا عىلىمعا بەيىم، پوەزيا سەزىمگە بەيىم. ەش اقىن قانشا جەردەن دارىندى بولسىن ولەڭمەن فەنتەزي جازا المايدى. جۇرت سەزىمگە ەمەس، عىلىمعا (كاسىپكە) دەن قويادى. وسى جوعىن اننەن ەمەس، رەالدى پروزادان تابادى. ءپىر تۇتقان ماركسيزم يدەولوگياسى تاس-تالقان بولعان بولعان سوڭ، قازاق ادەبيەتتانۋى اداستى، ەشقايدا باستامايتىن سوقپاقتىڭ جولىنا ءتۇستى. ءبارىمىز دە باتىس كوككە كوتەرەتىن مودەرنيزم مەن پوستمودەرنيزممەن اۋىردىق ونى اتاقتىسى بار، اتاقسىزى بار قالامگەرلەردەن ىزدەپ ءايدا ءبىر جىنىكتىك. اقىرى ونىڭ بار بولعانى تۇركىلىك قۇتتى بىلىكتەن باستاۋ الاتىن ەستەتيكالىق-فيلوسوفيالىق «ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق» ساناتى ەكەنىن ۇعىنا باستادىق. باتىستىڭ ءىلىم دەگەنى تۇركى مۇسىلمان عالىمدارى ءۇشىن «اقىلدى اقىماقتىڭ» باتىستىق قوزى قويىرتپاعى ەكەن، نازيراگويلىكتەگى «شىعارماشىلىق الەمدەگى بەلگىلى اۆتورلار تاراپىنان ەسكىنى جاڭاشا تۇلەتۋىن» كاتوليكتىك اڭىستا ۇعىنۋ ەكەن، وزگەنىڭ شوقپارىن بەلىنە قىستىرعان باتىستىڭ عىلىمي اڭگۇدىكتىگى ەكەن.

ءارى بۇل قازىرگى ادەبي پروتسەسس بارىسىندا ادەبيەتتانۋشىلار مەن ادەبيەت تاريحشىلارلارى ءام ادەبي سىنشىلارى جىلاپ كورىسەتىن مۋزەيلىك ەكسپونات قۇبىلىسقا اينالدى. قازاق پوەزياسىنىڭ ءماتىن الەمى جاستاردىڭ «ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتىڭ» بايبىنا بارماۋشىلىقتىڭ اقىرى كەيبىر ولەڭ ولكەسىندەگى پىسىقايلاردىڭ  بىلىققان باتىستىڭ بىلامىق جىرلارىن ينتەللەكتۋالدىقپەن بارىمتالاپ، ءوز ولەڭدەرىن جىر سۇيەر قاۋىمعا كوجە-قاتىق ەتىپ ۇسىنۋىنان اياق الىپ جۇرگىسىز شىعارماشىلىق كەپتەلىسكە اكەپ سوقتىردى.

وسىنداي قودارلار كەپتەلىسىنەن بويىن اۋلاق سالعان ايدىن بايىس سياقتى دارىندار وزدەرىنىڭ جاڭاشىلدىعىمەن ادەبي ورتانى جاستار تالانتىنا ءتانتى ەتتى. شىمقالالىق دارابوز ەرلان جادىگەرۇلى ايتبايدىڭ ءبىر ولەڭنىڭ قاۋىزىنا سىيدىرىلاتىن ۋتتى ساتيراسى مەن ويلى جىرلارى جاستاردىڭ اراسىندا تاسجارعاندار بار ەكەن-اۋ دەگىزەدى.

ادەبيەتتانۋ ايىققانىمەن، جاستار پوەزياسى ايىقپاي وتىر. پوستمودەرنيزم دەپ ايدارى تاعىپ الىپ، شىعارماشىلىق ينكۋباتورلارىنان بىلامىق جىرلاردى «پوەزيالىق پروزانىڭ» ادا قارا ءدۇرسىن بۇرقاسىنىن شىلدەدەگى قارلى جاۋىنعا اينالدىردى. ۇلتتىق ءتولتۋما جىر جولدارىمەن جىلاپ كورىسۋگە اينالدىق.

كەيبىر تەحنوجىرلى پىسىقايلار ءتىپتى وزدەرىن دارىپتەيتىن ورتا دا، ادەبي جورا-جولداس تا جاساقتاپ ۇلگەردى. بىراق ولارعا «ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجا» ادەبي سىننان تابىلماي تۇر. ەندى بۇل تەحنو جىر جامپوزدىعى قازاق پوەزياسىن تامىر تەگىنەن ايىرا ما دەپ قورقا دا باستادىق. بىراق ايتەۋىر قۇدايدىڭ كوزى ءتۇزۋ ەكەن. ۇلتتىق مانەردە جاڭاشا ىزدەنىپ، جاڭاشا قازاق ولەڭىن تۇرلەندىرۋشى ەكى ەسىمدى وسى ورايدا ايتا كەتكىڭ كەلەدى. اقىندى قازىر كىتابى ەمەس، الەمجەلىدەگى جىرلارى تانىتاتىن زامان بولعان سوڭ، ايدىن بايىستىڭ قارا قايىستاي ولەڭىنىڭ شاڭىنا قوسىلاتىن مۇڭىلىق-زارلىق تابىلدى. ونىڭ ءبىرى – جۇلدىزاي  ىسقاقتىڭ:

قالعانمىن قالىس قاي جۇرتتان،
قالامعا ءجۇرمىن جۇك ارتىپ.
قۇنىعىپ جەتكەن بايلىقتان،
قۇيىلىپ تۇسكەن جىر ارتىق.
شاقسا دا مۇڭىن ومىرگە،
شوكپەدى بويدا كوڭىل-نار.
شىرەنگەندەرگە مەنىڭ دە،
شالقايا قارار ءجونىم بار.
تارتسا دا نە كۇي بۇل بەس كۇن،
تۇنەكتى باستىم شۋاقپەن.
ءتورت قۇبىلام تەڭدەي كۇن كەشتىم،
ءتورت جولى تۇگەل شۋماقپەن.
الىستامادىم اردان مەن،
الاشتىڭ ءبىلدىم قۇنىن بەك.
اسپاننان اتىم بولعانمەن،
اسپانداپ كەتكەن تۇگىم جوق.
ءوزىمدى باپتاپ بەسىكتەن،
وزگەنىڭ جىرتپاي جاعاسىن.
ءومىردى كەلەم كەشىپ مەن،
ولەڭمەن ولشەپ باعاسىن!

بولسا، ەكىنشىسى – ماناربەك قىدىربايۇلىنىڭ كومپوزيتسياعا قۇرىلعان تورتەمدىك-رۋباياتتىق (قارا ولەڭدىك) كومپوزيتسياعا قۇرىلعان «بورويناق» ولەڭى.

قازاق پوەزياسىنا اكەلگەن جاڭالىقتارعا:

1. قىتايلىق ناقىلشىلدىق. شىندىق ومىردە ءبىر-بىرىنە سورپاسى قوسىلمايتىن دۇنيەلەردەن ومىرلىك-پالساپالىق ناقىل تۋدىرۋ ءىستىلى.

2. اناتسيكل مەن رەۆەرس-تىك تارماق-شۋماقتىلىق وقىلىم. ەۋروپالىق وڭدى-سولدى ءسوز ءراسۋالاۋ ەمەس. ءبىز جيناعىنا العىسوز جازىپ وتىرعان ماناربەك قىدىربايۇلى باۋىرىمىزدىڭ «بورىويناق» ولەڭى وسى تارماقتىق-شۋماقتىلىق اۋمالى-توكپەلىكتى تاماشا تانىتادى. ءبىز تۇتاس ولەڭنىڭ ءار شۋماقتارىنىڭ تەك ءبىرىنشى تارماقتارىن عانا تومەندە ءتىزىپ وتىرمىز. مىس:

كۇنگەيدەگى كۇمىس قاردى كۇن جالاپ...
اپپاق تۇتەك.
ارۋ بورتە ايعا جولداپ ارلى ءانىن،
قورقىت داۋىل قاراشىعىن قالقالاپ،
كوكشۋلاندار ءۇنىن كوككە سوزادى،

جانە ءار شۋماقتىڭ سوڭعى شۋماقتارىن تىزبەكتەپ بەرىپ وتىرمىز. مىس:

تەرىسكەيدىڭ تەرى ىشىگىن جۇلمالاپ.
كەمپىر قىستىڭ ۇنتاقتالعان دالابىن.
اسىعادى كورۋ ءۇشىن ارداعىن!
سەرىگى ءۇشىن – بورىلەرگە جان تالاق!

وسى اتالعان سوڭعى مىسالدى تومەننەن جوعارى قاراي وقىساق تا اۆتوردىڭ ايتار ويىنا سەلكەۋ تۇسپەيدى.

وسىلايشا، مانار باۋىرىمىزدىڭ ولەڭىن وقىپ، ونداعى ۇلتتىق اناتسيكل مەن رەۆەرس-تىك قولدانىستارعا ءتانتى بولدىق.

باتىستا بۇل ويىنشىققا اينالعان دۇنيە. ءارى تمد ادەبيەتتانۋىندا اناتسيكل-گە وڭنان-سولعا، جوعارى-تومەن، سولدان-وڭا، تومەن-جوعارى بىردەي وقىلۋ.

رەۆەرس اۋەلى وڭ كەيىن تەرىس بىردەي وقىلۋ دەپ، ال، تۇركى پوەزياسىندا بىزدە شۋماقتىق-تارماقتىق نە ساتىلاي (جوعارىدان تومەن), نە جوتالاي (تومەننەن-جوعارعى قاراي وقىلۋشىلىق) دەپ اتالادى.ماناربەك باۋىرىمىز ءسوز سيقىن بۇزبايتىن وسى مانەردى شىڭىنا جەتكىزسىن دەپ تىلەيىك!

جاستار-اۋ، «بىلامىق جىرلارىڭمەن الاش پوەزياسىنىڭ يران باعىن شوشقا قوراعا اينالدىرماڭدارشى!!!» دەپ جار سالعىڭ دا كەلەدى. سونىمەن، قازاق كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ قورىنا ارتىعاليدىڭ قارشىعاسىنىڭ قاناتىنىڭ سۋسىلى جەلپىگەن «مۇڭىلىق-زارلىق» قوسىلدى. جاستاردا ءساتتى دە، ءوز بۋىنىنا ۇلگى بولارلىق بالقايماق جىرلار بارشىلىق. ءبىز سولاردى بايقاماي، باتىستىڭ قاڭسىعىنا ورانعان ورامجاپىراقتىق شالاجانسار پوەتيكالىق ىزدەنەستەردى ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ ماداقتاپ ءجۇرمىز. بۇل ماداقتاۋ مارافونىن كىلت ۇزبەسەك، ادەبيەتىمىزگە قۇلاگەر تاعدىر سىيلايمىز!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz