قازىر قازاق ادەبيەتىن جاقتايتىندار دا، داتتايتىندار دا كوبەيدى. ەكى جاقتىڭ دا ءوز ايتارلارى بار، ەكەۋى دە دۇرىس.

مەنىڭ كوزقاراسىمدا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز ماركەستىڭ «ماكونداسى» سياقتى. وزگەمەن ءىسى جوق، باسقا قالالارمەن شەكتەسپەيدى، اينالاسى قۇز-جارتاس، قالىڭ شالعىن. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز ءبىز ءوز-ءوزىمىزدى مويىنداپ، ىشتەي ۇلى ساناپ، سىرتتاي گەني ساناپ، جۇرتقا «جىرىمىزدى» پاش ەتتىك. ۇلكەن قاتەلىك وسى جەردە باستالدى. اۋىل-ايماقتىڭ اڭگىمەسىنەن ءارى اسا المادىق. الەم وقىرماندارىن ءدۇر سىلكىندىرگەن «بۋكەر» سىيلىعى دا، «نوبەل» سىيلىعى دا قازاق ادەبيەتىنەن الىس. ءبىرلى-جارىم شەتەلدە باسىلعان كىتاپتارىمىز بولعانىمەن، ونى جازۋشىلاردىڭ وزدەرى دارىپتەپ، جارياعا جار سالىپ قانا تانىستىرىپ ءجۇر. ول ءۇشىن ءسال بەت قالىڭداۋ بولۋى كەرەك. ادەبي اگەنتتەر مەن باسپالار ءوز جۇمىسىن تولىق اتقارمايدى دەيمىز، بۇل دا قاتە. كۇللى وقىرماننىڭ جۇرەگىن جاۋلايتىن رومان، شىعارما ءوزى-اق اپ-انىق كورىنىپ تۇرادى. ونى ۇيالماي بىرەۋگە ۇسىنا الاسىڭ، وقۋعا بەرە الاسىڭ، ول شىعارمامەن ماقتانا الاسىڭ. وقىرماندى سەلت ەتكىزەتىن شىعارما جازباي تۇرىپ كونكۋرستاردى، ادەبي اگەنتتەردى، باسپاحانالاردى ايىپتاۋدىڭ رەتى جوق. انىعىن ايتايىق قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە ۇلكەن بۋىن اراسىندا دا، جاستار اراسىندا دا ماقتالىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ، اڭگىمەلەردىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن كورسەتەيىن:

ا) «اۋىلدا ءبىر جاس قىز بولادى. ونىڭ اكەسى ىشەدى، اناسى قايتىس بولعان. قىز سۋرەتتەلەدى، ودان سوڭ سوۆەت وداعى جايىندا مىندەتتى تۇردە بىرنەشە ابزاتس جازىلادى (جاس جازۋشىلاردا دا). الگى قىز بىردەڭەگە ۇرىنادى، وسى تۇستا ايەل تاقىرىبىن كوتەردىك دەپ جۇسىپبەككە ەلىكتەپ قويادى».

ب) «اۋىلدا ءبىر جاس قىز بولادى. اكەسى ىشەدى، بالتامەن شەشەسى ەكەۋىن قۋالايدى. قىز ادام ايتسا سەنگىسىز سۇلۋ. سوۆەت وداعى تۋرالى مىندەتتى تۇردە بىرنەشە ابزاتس جازىلادى. اڭگىمە سوڭىندا قىز بايعا ءتيىپ قور بولادى».

ۆ) «اۋىلدا ءبىر كەمپىر بولادى. قىز كۇنىندە كورگەن قورلىقتارى تۋرالى جازىلادى. ونىڭ قىز كۇنى سوۆەت وداعى تۇسىندا وتكەن. وداق تۋرالى بىرنەشە ابزاتس. اڭگىمە سوڭىندا كەمپىر ءتۇس كورىپ، تۇسىندە اق كويلەك كيىپ الىپ شاۋىپ جۇرەدى»

گ) «اۋىلدا ءبىر شال بولادى. ول سۋرەتتەلەدى، مىنەزى، ءتۇر-تۇلعاسى ءبارى ءبىرىنشى سويلەمدە ايتىلىپ تاستايدى. سوسىن سوۆەت وداعى كەزىندە سول شالدىڭ كورگەن قۋانىشى مەن قيىندىقتارى تۋرالى ايتىلادى. اڭگىمە سوۆەت وداعى تۋرالى جازىلىپ بىتەدى».

مىنە، وسىنداي. قازىرگى اڭگىمەلەردى وقىساڭ ءبىر دە ءبىر قۇندىلىقتىڭ قاقپاسىن اشپاق تۇگىلى تىرسىلداتىپ ەسىگىن قاعا المايسىڭ. وقىرماندى، ادەبي ورتانى، ەلدى قۇندىلىققا تارتاتىن جازۋشىلار بولسا، ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن  ادامزاتتىق قۇندىلىقتار تىم الىستا. ونىڭ سەبەبى دە بار. ءبىزدىڭ قالامگەرلەردىڭ ءوزىنىڭ مويىندايتىن تۇلعالارى مەن اقىن-جازۋشىلارى بار. ارينە ولاردىڭ مويىندايتىن تۇلعالارى كوبىنە جەرلەستەرى مەن رۋلاستارى. شىن جازۋشىنىڭ بىرەۋدى مويىنداپ، ءومىر بويى سوعان تابىنۋى ۇلكەن قاسىرەت. مەن قارسى ەمەسپىن، ءبىر مىقتىنىڭ شىعارماشىلىعىن دارىپتەۋگە، ونى جاريالاۋعا، بولىسۋگە، ءتىپتى جارناما جاساۋعا. بىراق سول تۇلعادان اسا المايتىنداي ماڭگى تابىناتىن قالامگەرلەرگە قارسىمىن، ويتكەنى ولار وقىرماندار ەمەس جازۋشىلار عوي. ناقتى توقتالايىق، ءبىزدىڭ قوعامدا ءبىر جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىن، ازاماتتىق كوزقاراستارىن سىناساڭ بالەگە قالاسىڭ. مىسالى، مۇحتار ماعاۋين تۋرالى پىكىرىمە كوپشىلىك قارسى كەلەدى. ونىڭ «تازىنىڭ ءولىمى»، «قىپشاق ارۋى» سىندى شىعارمالارىن ۇيالماي كەز كەلگەن تىلگە اۋدارىپ، كەز كەلگەن ەلگە ۇسىنۋعا بولادى. دەگەنمەن، ماعاۋيننىڭ جازۋشىلىعىنان تاريحشىلىعى باسىم. ماعاۋين قالىپتاستىرعان ستيلمەن «اۋىراتىن» جاس جازۋشىلار وتە كوپ. مۇحتار شىڭعىسحانعا تەرلەپ-تەپشۋ ارقىلى بۇگىنگى تاڭداعى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردان قاشىق نارسەگە وقىرماندى سۇيرەپ وتىر. بۇل جازۋشىلىق  ەمەس، بۇل تاريحتى كەرىتارتپالىققا پايدالانۋ، وقىرماندى قۇندىلىقتان الىستاتۋ. «الاساپىراندى دا» اشىق تالداپ، سىناۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى جەتەر ەمەس. ءوزىنىڭ بيلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارىن سالعان مونارحتار بۇگىنگى وقىرمان ءۇشىن شىعارما ەمەس، جاي عانا تاريحي ەسسە. مەن ءۇشىن دە سولاي.

سول سەكىلدى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ دا شىعارماشىلىعىندا «شىڭىراۋ» سەكىلدى وزگە تىلگە اۋدارىپ، كەز كەلگەن ەلگە ۇيالماي ۇسىناتىن شىعارمالار بار. بىراق ءابىش مەنىڭ كوزقاراسىمدا جازۋشى ەمەس، تاريحشى. وعان دالەل «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» تاريحي-ەسسەلەرى. بۇگىنگى ادەبيەتتى دامىتۋ ءۇشىن ءبىز الدىمىزداعى قاتەلىكتەر مەن پايعامبار ساناپ جۇرگەن جازۋشىلارىمىزدى اشىق تالقىعا سالىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. بىراق بۇدان وقىرمان دا، جاس جازۋشىلار دا ات تونىن الا قاشادى. ماعاۋيننىڭ، كەكىلباەۆتىڭ، قاجىعالى مۇحامبەتقاليدىڭ، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارماشىلىعىن اشىق تالقىلايتىن كەز جەتتى.  يا، تۇسىنەمىن، ول كەزەڭدە وسىلاي جازۋ كەرەك بولدى، كسرو كەزىندە مۇنداي شىعارمالار كەرەك بولدى دەرسىز. ولارمەن داۋىرلەس ورالحان بوكەيدىڭ «اتاۋ-كەرەسىن»، «ءوز وتىڭدى وشىرمە» رومانىن، «مۇزتاۋ»، «قار قىزى»، «كەربۇعى» شىعارمالارىنا زەر سالىڭىزدارشى. استار كەرەك پە، استار، سىناۋ كەرەك پە، سىناۋ، ونەر كەرەك پە ونەر، كوركەمدىك كەرەك پە، كوركەمدىك ءبارى بار. اتالعان تاريحشىلارمەن زامانداس پا، زامانداس. ول دا كسرو ۋاقىتىندا ءومىر ءسۇردى. اتالعان تاريحشىلاردىڭ قاسىندا ورالحاندى جازۋشى دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا الامىز. مەن ماعاۋيننىڭ جيناقتاعان جىراۋلار پوەزياسىنا توقتالماي-اق قويامىن. جىراۋلار پوەزياسىن جيناقتاۋدا ءانۋار دەربىساليننىڭ ەڭبەگىن دە ەسكەرە كەتسەڭىزدەر، ماعاۋيندىكى ەشقانداي جاڭالىق ەمەس.

سونىمەن بۇگىنگى ادەبيەت قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە ءوربۋى ءتيىس. شەكسپيردىڭ، گەتەنىڭ، بالزاكتىڭ الەم وقىرماندارىنىڭ قولىنان تۇسپەيتىندىگىنىڭ سىرى وسىندا. ولار قاراپايىم اقىن-جازۋشىلار ەمەس، ولار قۇندىلىق تاسىمالداۋشىلار. اقىن مەن جازۋشىنىڭ، سۋرەتشىنىڭ، بارلىق ونەر يەسىنىڭ ماقساتى وسى بولۋى شارت – قۇندىلىق تاسىمالداۋ!

بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندەگى ادەبي سىن دا ءولىمشى حالدە. نەگە؟ ساۋاتتى ادەبي سىنشى وتە از. ءبىزدىڭ سىنشىلار ەكى توپقا بولىنەدى:

1) «اپىر-اي، ءتىلىنىڭ كوركەمدىگى كەرەمەت ەكەن» توبى.

2) «تەرميندەردى ءۇيىپ-توگىپ، ونسىزدا شىعارمانى تۇسىنبەي وتىرعان وقىرماننىڭ ميىن اشىتاتىندار» توبى.

سىنشىنىڭ ماقساتى شىعارمادا ايتىلعان ويدى، اۆتوردىڭ كوزقاراسىن وقىرمانعا جەتكىزۋ بولسا كەرەك. بىراق ءبىزدىڭ سىنشىلار سيۋجەت پەن ءتىل كوركەمدىگىن ايتىپ، سوتسياليستىك رەاليزمدى زەرتتەۋشى «عالىمدار» سياقتى كەيىپ تانىتادى. مىسالى، شىعارماشىلىعىمنان «التى قۇرلىق» اتتى حيكاياتىما توقتالايىن. اڭگىمە جاريالانعاندا ساكەن سىبانباي، اينۇر تولەۋ، مارات ءازىمحانوۆ سىندى قالام ۇستاپ جۇرگەن ۇلكەن بۋىن «التى قۇرلىقتى» تالدادى. سول كەزدە ىشەگىمدى ۇستاي كۇلگەنىم ءالى ەسىمدە. بىرەۋى سيۋجەتى تۋرالى ايتسا، بىرەۋى ءتىلى تۋرالى توقتالىپ، بىرەۋى كەيىپكەرلەر تىم اقىلدى دەپتى. مىنە، بىزدەگى سىننىڭ جەتكەن جەرى وسى. ودان سوڭ شىعارما جازعىڭ كەلە مە؟ اقتاۋ قالاسىندا تۇراتىن اسىلبەك قۇدايبەرگەن ەسىمدى جىگىت «التى قۇرلىق» اتتى شىعارمانى تالداعاندا مەن قاتتى قۋاندىم. سەبەبى ول وقىرمان مەنىڭ ايتپاق ويىمنىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستى. ءيا، شىعارماداعى كەيىپكەرلەر ادامدار ەمەس، بەس قۇرلىقتىڭ قۇندىلىقتارى، ءوزارا پىكىرلەسكەن، ايتىسقان ءار قۇرلىقتىڭ ىزدەنىسى مەن عىلىمى، مادەنيەتى. وسىنداعى عالىمداردىڭ كوزقاراسى تۋرالى شىعارمانى ءبىزدىڭ سىنشىلار ءتىلى مەن كەيىپكەرىنە جابىسىپ الىپ سوتسياليستىك رەاليزمنەن ءبىر شىققانى بار. سىن جازىپ جۇرگەندەر ەمەس، قاراپايىم وقىرمان ءبىر اۋىز سوزبەن تالداي سالدى. مەن مۇنى جوعارىدا ايتقان سوزىمە دالەل رەتىندە كەلتىرىپ وتىرمىن. بىزدەگى سىن شىعارمانىڭ ويىن، نە ايتقىسى كەلگەنىن، يدەياسىن مۇلدە تۇسىنبەيدى.

بۇگىنگى رومانداردىڭ سيقىنا قاراساڭ دامۋ جوق. قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى رومانداردىڭ تۇرلەرى مىناداي:

• ءتىلى كوركەم بولۋى ءۇشىن بارىن سالعان سوزدىك اقتارعىشتار جازعان رومان.
• كۇللى قازاقستان وقىسىن دەگەن نيەتتە جازىلعان ءوزى تۇسىنبەس جانردا جازىلعان دۇمبىلەز رومان.
• جاستاردىڭ جۇرەگىن جاۋلايمىن دەپ جازىلعان «جاتاقحانا»، «ماحاببات» تۋرالى جازىلعان رومان.
• ماعاۋين مەن كەكىلباەۆ ۇيرەتىپ كەتكەن سارا جول ارقىلى ءجۇرىپ كەلە جاتقان تاريحي رومان.

ينتەلەكتۋالدى ىزدەنىسپەن جازىلىپ جاتقان روماندار جوق. جازۋشىلاردان سۇراساق ولار تۇرمىستى، جۇمىستى، كۇنكورىستى كىنالايدى. تاعى دا قايتالايمىن وقىرماندى سەلك ەتكىزەتىن رومان جازباي ەشتەڭەگە وكپەلەۋگە حاقىمىز جوق. رومان زاماناۋي بولۋى ءتيىس، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار دارىپتەلۋى كەرەك، ادامنىڭ جانىن تۇسىنۋگە ۇمتىلىس كەرەك، سيتۋاتسيا بولۋى شارت. ال ءبىزدىڭ سىنشىلاردان رومان قانداي بولۋى كەرەك دەپ سۇراپ كورىڭىز. ولار اتىپ تۇرىپ روماندا كەيىپكەرلەر توبەلەسۋ كەرەك دەدى.

قازىرگى جازۋشىلارىمىزدىڭ تاعى ءبىر اۋرۋى وبراز. ءيا، كەيىپكەردى سۋرەتتەيمىن، مىنەزىن اشامىن دەپ سيتۋاتسيانى جايىنا قالدىرسا، ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسى قۇندىلىق توڭىرەگىندە ەمەس، الگى كەيىپكەردىڭ جەكە باسىنداعى قاسيەتتەرمەن باستالىپ، اياعى وسەكپەن اياقتالادى. ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز وبراز جاسايمىز دەپ وسەكتەن قولدارى تيمەي ءجۇر. وبراز قاي كەزدە جاسالادى؟ سيتۋاتسيا مەن جاعدايلاردىڭ وزگەرۋىنەن، كەيىپكەردىڭ ءار كەزدە ءار ءتۇرلى ماسكا كيۋىندە عانا اشىلادى. بىراق ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سىن جۇمىس جاساۋى كەرەك. ءبىزدىڭ سىن جۇمىس جاساۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ امىرقان بالقىبەك پەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆقا تابىنۋدى توقتاتۋ كەرەك! نەگە؟ ارينە، مەن ەكەۋىن ايىپتاۋدان اۋلاقپىن. ولاردىڭ شىعارماشىلىقتارى مەن ماقالالارىنا اڭگىمە ايتىپ وتىرعان جوقپىن. مەنىڭ ايىپتاپ وتىرعانىم جاسى ەلۋدەن اسسا دا ءالى كۇنگە تالاسبەك پەن امىرقانعا تاڭداي قاعىپ جۇرگەن سىنشىلار مەن جازۋشىلار. ءبىزدىڭ سىنشىلار دا جازۋشىلار دا ەشقاشان اسىپ ءتۇسۋ جاعىن ويعا المايدى، ىزدەنىستەن قورقادى، وزدەرى جاساپ العان پايعامبارلارىن اشىق تالقىعا سالعىسى كەلمەيدى.

بۇگىن ادەبيەتتى دامىتامىز دەسەك جاڭا قۇندىلىقتاردىڭ قاقپاسىن قاعىپ، جاڭا قۇندىلىقتاردىڭ تۇتقاسىن ۇستايتىن شىعارمالار جازۋعا ءتيىسپىز. ال مىقتى شىعارما ونسىز دا اۋدارىلادى، ونسىز دا وقىلادى. وعان تۇرمىس پەن جۇمىستىڭ قاتىسى جوق. بۇگىنگى ادەبيەتتەگى كوزقاراستار وزگەرۋى ءتيىس، رەاليزمنىڭ اۋىلى ارتتا قالدى. ونەردىڭ ماقساتى استارلاۋ، كورسەتپەۋ، جاسىرۋ، شىندىققا سولاي جەتەلەۋ. سوندىقتان قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋىلدان شىعاتىن، ەلدەن ۇزايتىن ۋاقىتى كەلدى.

ءاليحان جاقسىلىق

Abai.kz