اقتوبە مۇناي كومپانياسىنا قاراستى «ۇلى قابىرعا» («ۇلى قورعان» دەگەن ءسوزدى قيعىڭىز كەلمەيدى!) سەرىكتەستىگىندە باستالعان ەڭبەك داۋى ءالى شەشىلگەن جوق. بۇل ەكى ارادا قاشاعان مۇنايشىلارى اراسىنداعى نارازىلىق بۇرق ەتە قالدى. قاشاعانداعى ەڭبەك داۋىنا قاتىستى رەسمي جاۋاپتار مەن جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار ايتاتىن اقپاراتتار دا ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى. قازىر مۇنايلى ايماق قانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعى وسى ەكى جاعدايعا الاڭداۋلى. سەبەبى جاڭاوزەندى قاندى قاقتىعىسقا اكەلگەن كەيبىر ءتۇيىندى ماسەلەلەر بۇگىن تاعى دا دالمە-ءدال قايتالانىپ وتىر. اقتوبە مۇناي كومپانياسىنىڭ جۇمىسشىلارىنا اراشا بولىپ جۇرگەن قايراتكەر قۇقىققورعاۋشى الپامىس بەكتۇرعانوۆ جاعدايدىڭ ۋشىعىپ كەتۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاعۋدا. قوعامدىق قۇقىق قورعاۋشىنىڭ اقورداعا جۇمىسشىلار اتىنان جەتكىزگەن شاعىمى دا ازىرگە جاۋاپسىز قالعان.

«دات، تاقسىر!» ايدارىنا سۇحبات بەرگەن الپامىس  بەكتۇرعانوۆ مۇنايشىلاردىڭ عانا ەمەس، وزگە دە جۇرتتىڭ وزەك ورتەر ويلارىن ورتاعا سالعان ەدى.

– الپامىس مىرزا، «ۇلى قابىرعاداعى» ەرەۋىلشىلەر كوتەرگەن ماسەلەنىڭ سوڭى نە بولىپ جاتىر؟ سوڭعى حابار قانداي؟

اقتوبە مۇناي كومپانياسىنا قاراستى «ۇلى قابىرعا» («ۇلى قورعان» دەگەن ءسوزدى قيعىڭىز كەلمەيدى!) سەرىكتەستىگىندە باستالعان ەڭبەك داۋى ءالى شەشىلگەن جوق. بۇل ەكى ارادا قاشاعان مۇنايشىلارى اراسىنداعى نارازىلىق بۇرق ەتە قالدى. قاشاعانداعى ەڭبەك داۋىنا قاتىستى رەسمي جاۋاپتار مەن جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار ايتاتىن اقپاراتتار دا ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى. قازىر مۇنايلى ايماق قانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعى وسى ەكى جاعدايعا الاڭداۋلى. سەبەبى جاڭاوزەندى قاندى قاقتىعىسقا اكەلگەن كەيبىر ءتۇيىندى ماسەلەلەر بۇگىن تاعى دا دالمە-ءدال قايتالانىپ وتىر. اقتوبە مۇناي كومپانياسىنىڭ جۇمىسشىلارىنا اراشا بولىپ جۇرگەن قايراتكەر قۇقىققورعاۋشى الپامىس بەكتۇرعانوۆ جاعدايدىڭ ۋشىعىپ كەتۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاعۋدا. قوعامدىق قۇقىق قورعاۋشىنىڭ اقورداعا جۇمىسشىلار اتىنان جەتكىزگەن شاعىمى دا ازىرگە جاۋاپسىز قالعان.

«دات، تاقسىر!» ايدارىنا سۇحبات بەرگەن الپامىس  بەكتۇرعانوۆ مۇنايشىلاردىڭ عانا ەمەس، وزگە دە جۇرتتىڭ وزەك ورتەر ويلارىن ورتاعا سالعان ەدى.

– الپامىس مىرزا، «ۇلى قابىرعاداعى» ەرەۋىلشىلەر كوتەرگەن ماسەلەنىڭ سوڭى نە بولىپ جاتىر؟ سوڭعى حابار قانداي؟

– گازەت وقىرماندارى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەسكەرتەيىن: مۇندا ەشقانداي ەرەۋىل بولعان جوق. تەك تاۋەلسىز كاسىپوداق قۇرۋ ءۇشىن ارەكەت ەتىپ جۇرگەن قوعام بەلسەندىسى، تاجىريبەلى بۇرعىشى، جۇمىسشىلارعا قاتىستى ورىن العان ادىلەتسىزدىكتى اشىق، وتكىر ايتىپ جۇرگەن مارات قارامانوۆقا جازىقسىز جالا جابىلىپ، ونى قاماۋعا العان كەزدە، جۇزدەگەن جۇمىسشىنىڭ ەرەۋىلگە شىعامىز دەپ مالىمدەگەنى راس. جۇمىسشىلاردىڭ بۇلايشا شامىرقانۋىنان سەسكەنگەن كومپانيا باسشىلارى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك قارامانوۆتى تەرگەۋ الدى قاماۋدان ءۇي قاماعىنا شىعارعان بولاتىن. ەندى سوت بولادى دەپ كۇتىلۋدە. قازىر تەرگەۋ ءىسىن بيلىك ادەيى سوزىپ وتىر. سەبەبى جۇمىسشىلار ءجۇرىپ جاتقان تەرگەۋ ءىسىنىڭ قولدان جاسالىپ وتىرعانىن، مارات قارامانوۆتى «سوتتاۋ» دا ويدان شىعارىلعان نارسە ەكەنىن بىلەدى. جۇمىسشىلار بۇگىن باسشىلارعا ەمەس، قارامانوۆقا سەنەدى. ماراتتىڭ ءوزى امالسىزدان ءالى كۇنگە دەيىن ءۇي قاماعىندا، جۇمىسسىز وتىر...

مەن – مارات قارامانوۆتىڭ قورعاۋشىسىمىن. ال مارات قارامانوۆ ارقىلى مۇنايشىلاردىڭ دا مۇددەسىن قورعاۋعا تۋرا كەپ تۇر. ازىرگە: «ءبارىن زاڭدى تۇردە، بەيبىت تۇردە شەشۋگە بولادى» دەپ، جۇمىسشىلاردى اقىلعا شاقىرىپ، باسىپ وتىرعان دا – مەن. مۇنى مۇنايشىلاردىڭ وزدەرى دە ايتادى.

– ال ءسىز نەمەسە باسقا بىرەۋ باسۋ ايتپاعاندا، جاعدايدىڭ ۋشىعىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟

– ابدەن مۇمكىن! بىزگە جاڭاوزەننەن كەيىن ادام قانىنىڭ توگىلگەنى كەرەك ەمەس: ورتاق ديالوگ، ءوزارا كەلىسىم قاجەت. قازىردىڭ وزىندە مەن جۇمىسشىلارمەن ءار جارتى ساعاتتا، بولماسا ءار ساعات سايىن حابارلاسىپ وتىرمىن. سوڭعى كەزدە «ۇلى قابىرعا» سەرىكتەستىگى ورنالاسقان مۇعالجار اۋدانىنىڭ اكىمدىگى: «ءبارى جاقسى بولادى، بەكتۇرعانوۆ سياقتى ادامنىڭ بىزگە كەرەگى جوق. وعان قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ جاتىر» دەپ، جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقان كورىنەدى. ال قىتايلىق باسشى حۋ ەر تاي بولسا، ءوز سەرىكتەستەرىمەن ۇجىمدى ارالاپ: «بىزدە بارلىق جاعداي جاقسى» دەپ، قول قويىڭدار» دەپ، جۇمىسشىلاردى ۇگىتتەپتى. بىراق قول قويىپ جاتقان ەشكىم جوق. قىتايلىقتاردى ايتپاعاندا، جەرگىلىكتى باسشى اتاۋلىنىڭ نەگە حالىققا قارسى جانە مەن تۋرالى نەگە مۇنداي تەرىس پيعىلدا ەكەنىن ءوز باسىم تۇسىنبەيمىن. مەن قانداي دا ءبىر قىلمىستىق ءىس ىستەپ، زاڭ بۇزعان ەمەسپىن. ال حالقىڭنىڭ جاعدايى مىنانداي بولىپ تۇرا بەرسە، ەرتەڭ ەرەۋىلدىڭ كوكەسى بولارىن ولار بىلمەي مە؟ الدە حالىقتى اسكەردىڭ كۇشىمەن باسىپ-جانشىپ وتىرماق پا؟ ەلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى، كاسىپوداق، ءتىپتى ءبىر اۋىز سوزىمەن حاندى دا، قارانى دا توقتاتا الاتىن، ءتىپتى توقتاتۋعا ءتيىس اقساقال، قاراساقالدارىمىز قايدا؟ ءدال وسى ءسات – قارا قىلدى قاق جاراتىن ءسات قوي!

ولاي بولماعان كۇندە جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا قوبالجۋ كوپ... تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، بىزگە ەكىنشى جاڭاوزەننىڭ كەرەگى جوق.

– الپامىس مىرزا، قاشاعانداعى ەرەۋىل قانداي شارتتارمەن اياقتالدى؟ مۇنايشىلار جۇمىس بەرۋشىنىڭ ۇسىنىسىمەن تولىق كەلىسىپ پە؟

– قاشاعانداعى جاعداي ماعان قازىر تولىق تۇسىنىكتى ەمەس. مەن ونى بار بولعانى ينتەرنەت ارقىلى عانا باقىلاپ وتىرمىن. ەرەۋىلدەۋدىڭ شىن استارى ءالى اشىلعان جوق. سوندىقتان «مىناۋ بىلاي ەدى» دەپ ەشنارسە ايتا المايمىن.

– وسىنداي ەرەۋىلدەردىڭ سوڭعى كەزدەرى كوبەيىپ كەتۋىنە قانداي سەبەپتەر بار دەپ ويلايسىز؟

– بۇل وتە ورىندى سۇراق. ەرەۋىلدەردىڭ بولۋى دا ورىندى نارسە. ەرەۋىل – قولدان جاسالاتىن نارسە. جۇمىسشىلاردىڭ بۇگىنگىدەي جاعدايى – بيلىگى مەن قولىندا مۇمكىندىگى بار ادامداردىڭ ارەكەتىنەن تۋىنداۋدا.

ءبىز بۇگىن مۇنداي ادىلەتسىزدىكتى اشىپ ايتپاساق، ەرتەڭگى ۇرپاققا نە قالدىرامىز؟ جاپپاي قورقىپ-ۇركۋ، الىمجەتتىلىك پەن قورلىق-زورلىقتىڭ نەشە ءتۇرىن قالدىرامىز با؟ قازىرگى كەزدە قاي جەردە بولسىن الەۋمەتتىك جاعداي ۋشىعىپ تۇر. وعان ەلدەگى جاپپاي قىمباتشىلىقتى قوسىڭىز.

ەلدەگى ەرەۋىلدى جاعداي نەدەن تۋىنداپ وتىر؟ بىرىنشىدەن، اسىرەسە شەتەلدىك جۇمىس بەرۋشىلەر جۇمىسشىلاردى اشىقتان-اشىق قاناپ وتىر! ماسەلەن، «ۇلى قابىرعانىڭ» جۇمىسشىلارى وسى ۋاقىتقا دەيىن بارىنە شىداپ، ۇندەمەي كەلگەن. ۋشىققان بارلىق ماسەلەنى سەرىكتەستىك جانە كومپانيا باسشىسىنىڭ الدىنا سان-مارتە قويىپ، ادىلدىك كۇتكەن. شىن مانىندە شەشۋگە بولاتىن ماسەلەنىڭ شيەلەنىسۋىنە ءبىر سەبەپ – وسى. ال ماسەلە شەشىلمەگەن سوڭ، مۇنان ءارى جۇمىسشىلاردىڭ شىدامى دا تاۋسىلعان. سەبەبى كۇن سايىنعى قىمباتشىلىق ولاردى ابدەن قاجىتقان. ءبىر جاعىنان جارىتىمسىز جالاقى، ەكىنشى جاعىنان قىمباتشىلىق – جۇمىسشىلار ەكى بىردەي قىسپاقتىڭ اراسىندا قالىپ وتىر. ءار جۇمىسشى ءبىر-ءبىر وتباسىنىڭ اسىراۋشى، ونىڭ بالا-شاعاسى بار ەكەنىن جۇمىس بەرۋشىلەر دە، شەتەلدىك، جەرگىلىكتى باسشى اتاۋلى دا ۇمىتقان سياقتى. بالا-شاعانىڭ كۇندەلىكتى ىشەر اسى، كيەر كيىمى بار. بالانىڭ كيىمى ەرەسەكتەردىكىنەن دە قىمبات!

قازىرگى نارىق زامانىندا بالا جان-جاقتى دامىپ، تاربيە الۋ ءۇشىن قاجەت دۇنيەنىڭ ءبارى ساتۋلى. ال «ۇلى قابىرعانىڭ» جۇمىسشىلارى بالالارىن بالاباقشاعا دا اپارا الماي وتىر! ويتكەنى بالاباقشاعا تولەيتىن قارجىلارى جوق! سوندىقتان جارتىمسىز جالاقى مەن كۇن سايىنعى قىمباتشىلىقتىڭ قىسپاعىنا ۇشىراعان جۇمىسشىلاردىڭ ءدال قازىرگى جاعدايدا قانى كوتەرىلمەسە، كوڭىلى كوتەرىلمەيدى!

نارىق دەگەن ادامنىڭ ەڭبەگىن قاناۋ دەگەن ەمەس قوي! قانداي قوعام بولسا دا، ادامنىڭ اق، ادال ەڭبەگى دۇرىس باعالانۋى ءتيىس ەمەس پە؟!

ەگەر باسشى جۇمىسشىلارىنا ادامشىلىقپەن قاراسا، زاڭدى بۇزباي جۇمساي بىلسە، ولارعا جاعداي جاساسا، ادامداردىڭ ءوزى-اق باسشىنى الاقانعا سالىپ قۇرمەتتەيدى! مۇنداي مىسالدى كۇنى كەشە الماتىعا كەلىپ، ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزگەن كاسىپكەر بارلىق مەڭدىعازيەۆكە قاتىستى ايتۋعا بولادى. مەن قازىر ونىڭ قوعامدىق قورعاۋشىسىمىن. قازىر ول باسقاراتىن كومپانيانىڭ ەكى جۇزدەن اسا قىزمەتكەرى ءوز باسشىلارىن قورعاۋعا ءازىر. ەگەر وبلىس اكىمدىگى تاراپىنان وعان جاسالىپ وتىرعان قىسىم توقتاتىلماسا، قىزمەتكەرلەر نارازىلىق شەرۋىنە شىعۋعا ءازىر!

سوندىقتان مەنىڭ پىكىرىم: «ۇلى قابىرعاداعى» ءدال قازىرگى جاعدايدى باسشى اتاۋلى قولدان جاساپ وتىر. تۇبىندە بۇل شەشىلۋگە جاتاتىن جانە شەشىلۋگە ءتيىس ماسەلە دەپ ويلايمىن.

– بۇل ەرەۋىلدەرگە جۇمىس بەرۋىشەر تاراپىنان جاسالعان قىساستىق قانا سەبەپ بولۋدا ما، جوق الدە ولاردى جونگە سالاتىن قازاقستاندىق زاڭ ءالسىز بە؟

– مەنىڭ پىكىرىمشە، قازاقستاندا جەرگىلىكتى ماماندارعا، جۇمىسشىلارعا شەتەلدىكتەردىڭ قوقان-لوققى تانىتۋىنا ءوزىمىز مۇمكىندىك جاساپ وتىرمىز. ءتىپتى، زاڭ بار بولعان كۇندە – ول ورىندالمايدى. شەتەلدىكتەر قازاقستان جەرىندە ءجۇرىپ، قازاقستاننىڭ زاڭدارىن بەلدەن باسادى.

نەگە؟ سەبەبى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇعان ءوزىمىز جاعداي تۋعىزۋدامىز...

– اينالىپ كەلگەندە، شەتەلدىك كومپايانىڭ جانە ولاردىڭ مەردىگەرلەرىنىڭ قازاق كەن ورىندارىن يگەرۋىنە قازاقستان بيلىگى رۇقسات بەرىپ وتىر. بۇل ورايدا ەكىجاقتى جاسالعان كەلىسىمشارتتار بار. ءسىز قالاي ويلايسىز، وسى كەلىسىمشارتتاردا قازاقستان جاعى شەتەلدىكتەرگە شەكتەن تىس وكىلەتتىكتەر بەرىپ قويعان پا؟

– و باستا مەملەكەتتەر اراسىندا قانداي كەلىسىم-شارتتارعا قول قويىلعانىن مەن ءالى زەرتتەپ ۇلگەرگەن جوقپىن. ول كەلىسىم-شارتتاردىڭ كوپشىلىگى قۇپيا قۇجات سانالادى.

بىراق مەن ءۇشىن تۇسىنىكسىز ءبىر جاعداي بار: بۇگىنگى كۇنى باسشى اتاۋلى ءوز حالقىنا قارسى كىمنىڭ ءسوزىن سويلەپ، كىمنىڭ سويىلىن سوعىپ وتىر؟ جانە نە ءۇشىن سوعىپ وتىر؟ قايتالاپ ايتايىن، مەن مۇنى ءتۇسىنىپ وتىرعان جوقپىن. نەگە باسشى اتاۋلى جۇمىسشىلاردىڭ ارىز-شاعىمىنا قۇلاق اسىپ، ءمان بەرمەي وتىر؟ نەگە ءبىزدىڭ بيلىك ويلانعىسى كەلمەيدى؟ مەن قازىر جۇمىسشىلار اتىنان قوعامدىق قۇقىق قورعاۋشى رەتىندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ (ەرلان قارين، قايرات اماندىقوۆ) الدىنان ءوتتىم. جۇمىسشىلاردىڭ ارىزىن رەسمي تۇردە تىركەپ، تابىس ەتتىم. بىراق ءالى كۇنگە جاۋاپ جوق.

ال ەندى وسىنداي كەزدە جۇمىسشىلاردىڭ ارىزىنا جۇمىس ىستەيتىن جەرگىلىكتى كاسىپوداق نەگە ءۇنسىز؟

قازىرگى مەنىڭ ويىم: جۇمىس بەرۋشى مەن جۇمىسشىلار اراسىندا جاسالعان كەلىسىم-شارتتار بۇل جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ ءۇشىن، ءسويتىپ مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن بەكىتۋ ءۇشىن جاسالعان كەلىسىمشارت ەمەس. بۇل الدەكىمدەردىڭ جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن جاسالعان بيزنەس-جوسپار دەر ەدىم...

– ماسەلەن، قازاقستاندىق جەمقور بيلىك شەتەلدىكتەرمەن كەلىسىم-شارتقا قول قويعاندا، مۇددەلى لاۋازىم يەلەرى ءوز ۇلەستەرىن وففشورلىق ەسەپشوتتار ارقىلى الادى. ال جەمقور لاۋازىم يەسى پارا سۇراپ وتىرعان سوڭ، شەتەلدىكتەر دە كەلىسىم-شارتتى ءوز پايداسىنا قاراي شەشۋگە تىرىسادى. اينالىپ كەلگەندە، مۇنان قازاق حالقى زارداپ شەگىپ وتىرعان جوق پا؟

– كىم، قانداي وففشوردان ەسەپشوت اشىپ، اقشا الىپ وتىرعانىن مەن ايتا المايمىن. ايتەۋىر، الاتىن «پايلارى» بارعا ۇقسايدى. بۇگىندە پارا المايتىن، پارا سۇرامايتىن لاۋازىمدى تۇلعالار جوق كورىنەدى عوي... اينالىپ كەلگەندە، پاراقورلىق پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ بار قيىندىعىن تەك قانا حالىق كورىپ وتىر. قازاقتا «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدى» دەگەن ءسوز بار. حالىقتىڭ جاعدايى قازىر شىبىننان دا جامان، قانشا ىزىڭداسا دا، ونىڭ دىبىسىن ەشكىم ەستىپ جاتقان جوق!

– ءسىز وتكەن اپتادا ەلدەگى وپپوزيتسيا وكىلدەرى مەن قوعامدىق بەلسەندى تۇلعالار، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى باس قوسقان جيىندا نەگە رەنىش تانىتقانىڭىزدى بىلۋگە بولا ما؟

– ءيا، مەن ول جيىنعا ۇلكەن ۇمىتپەن بارعان بولاتىنمىن. ناقتى ءىس ايتىلار دەگەن ويدا بولدىم. بىراق جيىن باستالعاننان بايقاعانىم، ولاردىڭ ايتاتىنى باياعى ءبىر ءسوز... قازىر ناقتى ءىس كەرەك. بىزگە گرانتقا جۇمىس ىستەيتىن ۇيىمدار نەمەسە «حالىقتىق مايدان» دا كەرەك ەمەس. بىزگە «ازاماتتىق اليانس» قۇرۋ كەرەك. بىراق بۇل كوممەرتسيالىق تا، ۇكىمەتتىك تە بولماۋى كەرەك. ماسەلەن، قازىر بىرەۋلەر ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىك جاسىنىڭ ۇزارتىلۋىنا نارازىلىق تانىتىپ جاتسا، ەكىنشى بىرەۋلەر ءتاريفتىڭ كوتەرىلۋىنە ريزا ەمەس. مۇنداي قوعامدىق ۇيىمدار كوبەيە بەرۋى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حالىق ۇيقىدان ويانىپ، جاعدايىن جاقسارتۋدى بيلىكتەن ءوزى تالاپ ەتۋى كەرەك.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

گۇلميرا تويبولدينا،

«D»

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: حالىقتىڭ جاعدايى

ەكى تۇيەنىڭ ورتاسىندا قالعان

شىبىننان دا جامان

دەرەككوزى: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 27 (203) وت 18 يۋليا 2013 گ.