قازاق حاندىعى شىن مانىسىندە جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىس بولىگىندەگى شىڭعىس قاعان اۋلەتىنىڭ ۇلىستارى، جاڭا قۇرىلعان مەملەكەت ەمەس، ويتكەنى بيلىك ءبارىبىر جوشى اۋلەتىنىڭ قولىندا بولىپ كەلدى.

14-عاسىرعا دەيىن وڭتۇستىكتەگى كەنتتى ايماقتاردى ەسەپكە الماعاندا دالالىقتاردىڭ دەنى تاڭىرلىك دۇنيە تانىمدا بولىپ كەلدى. 1312-جىلى وزبەك حان يسلام ءدىنىن قابىلداپ جوشى ۇلىسى ەليتاسى يسلامعا بەت بۇردى. بۇل تۋرالى وتەمىش قاجىنىڭ «شىڭعىسنامە» كىتابىندا كەلتىرىلەدى. وزبەكتىڭ يسلامدى قابىللاۋىندا وزگەدە سەبەپتەر بولعان سياقتى دەسەدە، وزبەك حان حات، مورلەرىندە ءتاڭىر اتاۋىن قولدانا بەرگەن. وزبەكتەن كەيىنگى ابدۋللا حاننىڭ پايزاسىناندا بۇنى بايقاۋعا بولادى. التىن وردا حاندارىنىڭ يسلامدى قابىلداۋى تۇتاس دالالىقتار يسلامدانىپ كەتتى دەگەندى بىلدىرمەيدى. وسى وقيعادان سوڭ التىن وردا مەملەكەت تۋىندا وزگەرىس تۋىلادى. كاتالاۋىن اتلاسىندا (1339.ج) التىن وردا تۋىنا اي بەلگىسى قوسىلادى. دەمەك ءدىندى قابىلداۋ 1313-تەن كەيىن بولعان، دەسەدە كوپتەگەن شىڭعىس اۋلەتىنىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادى، اق وردا حانى ەرزەن وزبەككە باعىنباي قارسى شىقتى، ەكى ارادا سوعىس بولىپ، 1320-جىلى ەرزەن حان ءولتىرىلدى. ەرزەننىڭ ورىنىنا مۇباراك حان بولدى، ونان كەيىن شىمتاي، ونىڭ ورنىن توقايتەمىر اۋلەتىنەن ۇرىس حان يەلەدى. ۇرىستان سوڭ اقوردا بيلىگىن ءامىر تەمىردىڭ قولداۋىندا توقتامىس يەلەپ، ءتىپتى تۇتاس التىن ورداعا بيلىك قۇردى. توقتامىس حان دا، ۇرىس حان دا دالالىق داستۇرگە ادال بولعانى كورىنەدى. وعان توقتامىستىڭ جارلىعىنداعى ءتاڭىر ءسوزى كۋا. دالالىقتاردا وزبەكتەن باستاپ يسلام ءدىنىن تاراۋى وتە باياۋ بولعان. باتىس ساياحاتشىلارىنىڭ ايتۋىنشا كوشپەندىلەر (ەدىل-جايىقتاعى نوعايلاردى) كۇشتەپ يسلامعا ەنگىزۋ ەدىگەنىڭ كەزىندە بولعان (1400-1440 جىلدار). دەسەدە كوشپەندى نوعايلار فورمالىق تۇرعىدان قابىلداعانى بەلگىلى، ويتكەنى بەس ۋاقىت ناماز وقۋ، مەشىتتە جۇماعا بارۋ، ورازا ۇستاۋ ول كوشپەندىلەر ءۇشىن ءتيىمسىز ەدى. تاعى ءبىر سەبەپ: تولىعىمەن يسلامداستىرۋ جاۋىنگەرلىكتى جوعالتاتىندىقتان نوعايلار ارۋاققا سەنىپ، ۇران شاقىرىپ جۇرە بەردى.

دەمەك التىن وردا زايىرلى مەملەكەت بولدى، وندا حريستيان، يسلام، يۋدايزم، تاڭىرلىك ءدىن قاتار ءومىر ءسۇردى، شاريعات اتا زاڭى بولمادى.

1428-جىلى شيبان اۋلەتىنەن ابىلقايىر بيلىككە كەلىپ، يسلام دىنىنە دەن قويادى. دەسەدە ونىڭ بۇل ساياساتى دالالىقتارعا ۇنامادى، نوعاي مىرزالارى، ءسىبىر حاندارى، ۇرىس حان ۇرپاقتارى (كەرەي مەن جانىبەك) وعان قارسى شىقتى. ەكى سۇلتاننىڭ كۇرەسى اتالارى ۇرىس حان بيلىگىن جالعاستىرۋ بولعانى انىق. وسىدان سوڭ ەكى سۇلتاندى جاقتاعان دالالىقتار قازاق اتاندى. وزبەك اتاۋى ماۋەرانناحرعا كەتكەندەرگە عانا قولدانىلاتىن بولدى.

1508-جىلى ابىلقايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني قازاق حاندىعىنا قارسى جيھاد جاسادى. ول تۋرالى دەرەكتى روزبەحان يسفاحانيدىڭ «بۇحارا قوناعىنىڭ ەستەلىگىنەن» كورەمىز. بۇل دەرەكتە:

قازاقتار حاندارى مۇسىلمان، بىراق، حالقى ارۋاققا سەنەدى، ناماز وقۋدىڭ ورىنىنا اتا-بابا ارۋاعىنا ۇقساتىپ جاساعان كيىز بۇدتارعا سىيىنادى. سونداقتان ولارعا جيھاد اشۋ ورىندى دەپ قورتىندى شىعارىلعان. دەمەك 1508-جىلدارى قازاق كوشپەندىلەرى مۇسىلمان دەگەن قۇر اتى عانا بولعان، ءتىپتى انىق مۇسىلمان كاليماسىن ايتىپ، دىنگە كىرمەگەندەردە وتە كوپ بولعان.

ونى مۇحاممەد سادىق قاشقاريدىڭ «تاريحي ازيزان» كىتابىنان وقۋعا بولادى. وندا قوجا ىسقاق ءۋالي 1580-1590 جىلدارى قازاق-قىرعىز اراسىنا كەلىپ، ون جىلدا 180 مىڭ ادامدى مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزگەنى ايتىلادى.

1680-جىلى تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قازاق ەليتاسىندا يسلام ءدىنى ءسال كۇشەيگەنى بايقالادى. ونى تاۋكە حاننىڭ وسمان پاتشاسىنا جازعان حاتىنان بىلەمىز، اسىرەسە، تۇركىستان ماڭىنداعى وتىرىقشى سارتتارمەن وزگە وتىرىقشىلاردا.

دەسەدە قازاق حاندىعىندا ەشقاشان يسلام ءدىنى مەملەكەتتىك ءدىن بولعان جوق، مەملەكەت زاڭى شاريعات ەمەس، دالالىق زاڭ بولدى.«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»،«ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» تازا شىڭعىس حاننىڭ ياساسى نەگىزىندەگى زاڭ بولدى. تاۋكە حاننىڭ ءتۇسىندا ءبىر تارماق يسلام ءدىنى بەلگىسىنە يە:«حريستيان دىنىنە كىرۋشىلەر تاس بوران ەتىپ ولتىرىلەدى» دەگەن تارماق كىرگەن.

قازىرگى زيالىلار ايتىپ جۇرگەن بۇقار جىراۋ سول ءداۋىردىڭ ادامى، دەسەدە وعان قاراپ تۇتاس قازاق بەس ۋاقىت ناماز وقىپ كەتتى دەۋ ۇلكەن اعاتتىق.

وزبەك حاننان ابىلاي حانعا دەيىن باستان اياق تاڭىرلىك دۇنيە تانىم يسلاممەن قاتار ءجۇردى، ءتىپتى، دالالىق كوشپەندىلەر سالتىندا كەرىسىنشە باسىم بولدى. تەك اللانى مويىنداۋ بولدى، سونىڭ وزىندە ءتاڭىر جاراتۋشى اتاۋى رەتىندە قولدانىلا بەردى. ونى «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» جىرى مەن شالكيزدىڭ جانە باسقا ەپوستاردان كورۋگە بولادى.

1780-جىلدارى قازاق حاندارى مۇسىلمان ءدىنىن بالالارىنا ۇيرەتۋ ءۇشىن تاتار، سارت موللالارىن الدىرىپ وتىرعان، وعان ابىلپەيىز حاننىڭ حاتى كۋا.

1780-دە شىعىس قازاقستان ونان كەيىن، التايعا كوشكەن اباق كەرەي ىشىندە بىردە-ءبىر ءدىن وكىلى بولماعان، ول ەلگە بۇقارلىق شاحيلمانسۋر يسلام ءدىنىن تاراتادى، ول تۋرالى تاريحشى اسقار تاتاناي «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» كىتابىندا جازعان.

1785-جىلى رەسەي پاتشاسى قازاقتاردى يسلامعا تەرەڭ كىرگىزۋ ارقىلى، جۋاسىتۋعا بەيىمدەلگەن شاريعاتتاردى تاراتۋعا تاتار موللالارىن جىبەرەدى.

دەمەك 1313-جىلى باستالعان يسلامنىڭ تارالۋى وتە باياۋ بولعان، سوندىقتان 1313-1850-گە دەيىن دالامىزدا مەشىت بولمادى، قاجىعا بارعاندار بولمادى، تەك فورما جاقتان ءوزىن مۇسىلمان ساناۋ، ال شىن مانىندە تاڭىرلىك دۇنيەتانىم سالتتارىن ۇستانۋ باسىم بولعان قوس دىندىلىك ءومىر ءسۇردى.

قازاق حاندىعى جويىلعان كەزدە رەسەيمەن قوقان حاندىعى ەكى باعىتتان يسلامدى تەرەڭ تاراتتى، ول تۋرالى شوقان ۋاليحانوۆ ەڭبەگىن وقىساڭىزدار بولادى.

ەرزات كارىبايدىڭ جەلىدەگى پاراقشاسىنان الىندى

Abai.kz