جولتاي جۇمات. ارۋ- اقىندارعا باس يۋ
(ەسسە)
وسى كۇنى قالام ۇستاعان قاتارلاس جىگىتتەردىڭ بىرازىمەن سويلەسە باستاساڭ، «مەندە كىم كوپ، دوس كوپ» دەپ بوسەدى. ىشتەي قىزىعاسىڭ دا. دوستىڭ كوپ بولعانى قانداي عانيبەت!
يمانداي شىنىم، جاس كەزىمنەن مەندە قالامداس-سەرىكتەس دوس تىم كوپ بولا قويعان جوق. ادەبيەت اتتى كيەلى شاڭىراقتىڭ اق تابالدىرىعىن ءاپ دەپ اتتاعان كەزدە، ارينە، دوس كوڭىلدى بىرنەشە جىگىتتەر ەدىك. ۋاقىت وتە كەلە، ءومىر دەگەن الىپ بايگەدە ۇزەڭگى قاعىستىرىپ كەلە جاتىپ، ورتا جولدا ءبىرازىنان ايرىلىپ تا قالدىم! كوبىسى كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىندى. تاعدىرلارى قىسقا بولدى. جازعانىنان جازارى كوپ ەدى، اتتەڭ!...
سول بالاڭ شاقتا ارالاس-قۇرالاس بولعان از دوستىڭ ءبىرى – ەسەنعالي. ونىڭ ءوزى دە قازىرگى كەزدە سيرەك سويلەسەدى، از حابارلاسادى. الايدا، امان جۇرگەنىنە، ءبىر كەزدە ونەر الەمىنە بىرگە كەلگەن قۇرداسىمنىڭ بار ەكەنىنە ىشتەي تاۋبە ەتىپ قويامىن. سول دوسىم... ءبىر كۇنى توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ:
- ارۋلاردان اقىن شىقپايدى!-دەپ دۇڭك ەتكىزگەنى بار. اۋەلدە بۇل ءسوزىن ء ازىلى بولار دەپ، ونشالىق ماڭىز بەرمەي، قالجىڭعا ۇلاستىرىپ جىبەرىپ ەدىك. سودان بەرى دە ءبىرشاما ۋاقىت سىرعىپتى. دوسىمنىڭ الگى ءبىر وزەكتى ورتەر ەكى اۋىز ءسوزى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ويىمنان كەتپەي تۇرىپ العانى.
«ارۋلار نەگە اقىن بولماۋى كەرەك؟! ولار قالايشا اقىن بولا المايدى؟»
(ەسسە)
وسى كۇنى قالام ۇستاعان قاتارلاس جىگىتتەردىڭ بىرازىمەن سويلەسە باستاساڭ، «مەندە كىم كوپ، دوس كوپ» دەپ بوسەدى. ىشتەي قىزىعاسىڭ دا. دوستىڭ كوپ بولعانى قانداي عانيبەت!
يمانداي شىنىم، جاس كەزىمنەن مەندە قالامداس-سەرىكتەس دوس تىم كوپ بولا قويعان جوق. ادەبيەت اتتى كيەلى شاڭىراقتىڭ اق تابالدىرىعىن ءاپ دەپ اتتاعان كەزدە، ارينە، دوس كوڭىلدى بىرنەشە جىگىتتەر ەدىك. ۋاقىت وتە كەلە، ءومىر دەگەن الىپ بايگەدە ۇزەڭگى قاعىستىرىپ كەلە جاتىپ، ورتا جولدا ءبىرازىنان ايرىلىپ تا قالدىم! كوبىسى كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىندى. تاعدىرلارى قىسقا بولدى. جازعانىنان جازارى كوپ ەدى، اتتەڭ!...
سول بالاڭ شاقتا ارالاس-قۇرالاس بولعان از دوستىڭ ءبىرى – ەسەنعالي. ونىڭ ءوزى دە قازىرگى كەزدە سيرەك سويلەسەدى، از حابارلاسادى. الايدا، امان جۇرگەنىنە، ءبىر كەزدە ونەر الەمىنە بىرگە كەلگەن قۇرداسىمنىڭ بار ەكەنىنە ىشتەي تاۋبە ەتىپ قويامىن. سول دوسىم... ءبىر كۇنى توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ:
- ارۋلاردان اقىن شىقپايدى!-دەپ دۇڭك ەتكىزگەنى بار. اۋەلدە بۇل ءسوزىن ء ازىلى بولار دەپ، ونشالىق ماڭىز بەرمەي، قالجىڭعا ۇلاستىرىپ جىبەرىپ ەدىك. سودان بەرى دە ءبىرشاما ۋاقىت سىرعىپتى. دوسىمنىڭ الگى ءبىر وزەكتى ورتەر ەكى اۋىز ءسوزى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ويىمنان كەتپەي تۇرىپ العانى.
«ارۋلار نەگە اقىن بولماۋى كەرەك؟! ولار قالايشا اقىن بولا المايدى؟»
***
سول ەسەنعالي دوسىم –قاتار وسكەن قالامداس قۇرداسىم، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەلۋ جاسقا تولدى. «ەلۋىن ءار-ءار جەرلەردە تويلاپ جاتىر ەكەن» دەگەن حابار قۇلاعىما جەتىپ جاتتى. ءوزى حابارلاسپاعان سوڭ، مەن دە ءۇنسىز ەدىم. ءبىر كۇنى تەلەفون سوقتى...
- سەن مەنىڭ ەلۋگە توعانىمدى ەستىگەن بولارسىڭ،-دەدى.
- ءيا، ەستىپ جاتىرمىن. سەنەن بۇرىنىراق تولىپ قويعانبىز سول ەلۋىڭە...- دەپ قالجىڭدادىم.
بەس-التى اي ۇلكەندىگىمدى الدىما سالىپ ايتقانىم عوي. ەسەنعالي دا ساسپادى.
- وندا نەگە ەلگە ءبىلدىرىپ، اتاپ وتپەدىڭ؟-دەدى وزىمە ساۋال بەرىپ.
- ءاي، مەن سوندايعا قۇلىقسىزبىن...
- جارايدى، ول ەندى ءوز شارۋاڭ،-دەدى ەسەنعالي دوس. – ال، ساعان تەلەفون شالىپ جاتقانىم-كەلەسى اپتادا استانادا شىعارماشىلىق كەشىم وتەدى. سوعان مىندەتتى تۇردە قاتىس.
- كەلەمىن. قاتىسامىن.
ءبىر جەتىدەن سوڭ ەسەنعاليدىڭ ادەبي كەشى ءوتتى. ادەبيەتپەن ونەردە ءوز ورنى بار، سىرباز ازامات ا.سەيدىمبەك (مارقۇم) اعامىز جۇرگىزىپ، ۇلكەن قالامگەرىمىز ءا.كەكىلباي ءسوز سويلەدى. ماقتادى. جەرىنە جەتكىزىپ ءسوز ايتتى. ودان سوڭ دا بىرنەشە كىسى مىنبەگە كوتەرىلدى. مەن دە وقتالىپ، ءسوز سويلەمەك بولىپ وتىر ەدىم، اقسەلەۋ اعام:
- ەندىگى ءسوزدى كەشكى داستارحان باسىندا جالعاستىرايىق،-دەدى. وعان دا كوندىك.
داستارحان ۇستىندە ەسەنعاليدى جاعادان الىپ:
- سەن نەگە ارۋلاردان اقىن شىقپايدى دەي بەرەسىڭ؟ بۇل سوزىڭە داۋىم بار،-دەپ، قايداعىنى قوزعاپ، قياس ءسوز ايتۋعا ىڭعايسىزداندىم. تەك اقسەلەۋ اعا ءسوز بەرگەندە ەسەنعاليدىڭ باياعى بالا كەزىندە ماعان ارناعان «دوسىما» دەگەن ءبىر ولەڭىن ء(وز قولىمەن جازىپ بەرگەن ەدى) كورسەتىپ، سونى وقىدىم دا، وزىنە قايتاردىم...
ايتپاقشى، سول كۇنگى كەشتە اقىن مارفۋعا ايتقوجينا اپايىمىز مىنبەگە كوتەرىلىپ، ءسوز سويلەپ تۇرىپ:
- وسى ەسەنعالي ءىنىم «ءبىز سەكىلدى ايەل كىسىلەردەن اقىن شىقپايدى» دەپ ايتىپتى، مەن بۇل ءسوزىن اۋەلدە اۋىر قابىلدادىم،-دەدى.
زالدان، ءار-ءار تۇستان داۋىستار ەستىلىپ قالىپ جاتتى. كوبىسى-ايەلدەردىڭ ءۇنى بولدى. ىشىمنەن ويلادىم: «ءاي، ەسەنعالي-اي، سەن دە كەي-كەيدە تىم ارتىق كەتىپ قالاسىڭ-اۋ وسى!»
ەسەنعالي ەش ءسوز ايتپادى، كۇلدى دە قويا سالدى...
***
اقىن دوسىمنىڭ وسى ءبىر ءازىل ءسوزى (بالكىم، ءازىلى ەمەس تە شىعار) مەنى وسى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى ويلارعا جەتەلەپ كەلەدى.
پوەزيا – كوركەم ادەبيەتتىڭ ەڭ بيىك اسقار شىڭى. وعان ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىنى اقيقات. ال، سول ولەڭ ءسوز ءبىزدىڭ حالقىمىزدا قاي كەزدەن باستاۋ الدى؟ پوەزيالىق شىعارمالاردىڭ ءتۇپ-توركىنى قايدا؟
مەنىڭ بىلۋىمدە – پوەزيانىڭ اسقاق شىڭى انالاردىڭ ءالديى. سابيىنە سىزىلتىپ ايتاتىن جۇرەكجاردى ءانى...
مەنىڭ بىلۋىمدە، ولمەس ولەڭنىڭ كوكەسى – بەسىك جىرى. بەسىك جىرىن ءبىزدىڭ انالارىمىز قاي كەزدەن باستاپ ايتىپتى؟
وسى انا ءالديى مەن بەسىك جىرىن بۇگىنگە دەيىن تۇبىرلەپ زەرتتەپ، تولىمدى پىكىر ايتا العان كىم بار؟
دەمەك، پوەزيانىڭ باستاۋ بۇلاعى – بەسىك جىرىنا بارىپ تىرەلسە كەرەك. ال، سول بەسىك جىرىن ەركەك ايتتى ما، جوق الدە انالار ايتتى ما؟ ارينە، انالار! مەنىڭ ەسىمنەن ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىمنىڭ اجەم – ساراگۇل كەيۋانانىڭ بەسىك جىرى كەتپەيدى. ول كىسىنىڭ داۋسى قانداي ەدى! اۋەزى قانداي ەدى! سوزدەرى شە! ءتىپتى قازىرگى كەزدە ازدى-كوپتى بىرنەڭەلەر جازىپ، ءوزىمدى جازۋشىمىن دەپ كەۋدە قاعىپ جۇرگەن بولسام، سونىڭ بارىنە دە مەن ەڭ اۋەلىم اجەم ساراگۇلگە، سوسىن ءوز انام بەكزاداعا قارىزدار دا پارىزدار سەزىنەم!
شىركىن-اي، قازاق حالقى وسى كۇنى ءتول پوەزياسىنىڭ اسقار بيىگىنە كوتەرىلە باستاعان بولسا، ءبىز نەگە سول ءۇشىن انالار ءالديى مەن بەسىك جىرىنا راحمەت ايتۋدى ۇمىتادى ەكەنبىز؟
بۇل از دەسەڭىز – ايەل قاۋىمى الەمدەگى ەڭ سۇلۋ، ەڭ اسەم، ەڭ كورىكتى جاراتىلىس ەمەس پە؟ ولاردىڭ ومىرگە كەلۋى، ارامىزدا بولۋى، ءتىپتى اسەم ءجۇرىسى مەن ءساندى كيىم كيىسىنىڭ ءوزى دە قاي-قايسىمىزعا بولەكشە شابىت بەرمەي مە! سودان دا بولار، اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ:
- ايەلدەردى ەركەكتەردەن كوپ دەيدى،
ويباي! ويباي! بولا بەرسىن كوپ مەيلى!
ايەل دەگەن ادەمى عوي، ادەمى،
ادەمىلىك بىزگە كوپتىك ەتپەيدى!- دەپ تەكتەن-تەك اعىنان جارىلا جىرلاماعان عوي.
ال، ەندى سول سۇلۋلىق الەمى ءوز بويىنداعى اسەمدىكپەن شەكتەلىپ قويماي، وعان قوسا سىرشىل جۇرەكپەن جىر ورنەكتەي السا – بۇل دەگەن عاجاپ قۇبىلىس بولماس پا!
ەندەشە، ارۋلاردىڭ اقىندىعىنا ءجىتى قاراپ، جاقسى جىرلارىنا تەك قانا تاڭداي قاعىپ، قول شاپالاقتاۋىمىز كەرەك شىعار!
***
قازاق پوەزياسىندا جارق ەتىپ كورىنگەن ارۋ-اقىندار بارشىلىق! ولاردىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرساڭىز، تاعى دا سول باياعى اۋەز – بەسىك جىرىنىڭ اۋەنى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ قالىپ جاتادى.
ۇلتىمىزدىڭ اقيىق اقىن-جىگىتتەرىنىڭ كوبىسى دەرلىك ارۋ-اقىنداردى ايالاپ وتكەن، ولارعا قۇرمەتپەن قاراعان. ءتىپتى ەڭ عاجايىپ، ەڭ جاقسى جىرلارىن ارناعان. مىسال دەيسىز بە؟ ايتالىق.
پوەزيامىزدىڭ جارق ەتكەن جۇلدىزى – تولەگەن ايبەرگەنوۆ (1937-1967) وزىمەن قاتارلاسا شىقان مارفۋعا ايتقوجيناعا قانداي جىر ا رناعان دەسەڭىزشى!
سەن قارايسىڭ مەن بە دەپ،
جارالعاندى ايتۋعا!
مەن قارايمىن سەن بە دەپ،
جەلبىرەگەن بار تۋعا!
ەي، سىرلى ساز، سىرلى ساز،
مولدىرەگەن مارفۋعا!
سەندەي قىزعا ولەڭ از،
ءومىر كەرەك تارتۋعا!..
تولەگەن اقىننىڭ داۋىلپاز جىرلارى تۋرالى از ايتىپ، كوپ ايتىپ جاتپاي-اق قويالىق. ال، ەندى مىنا ولەڭىندە قانداي قۇدىرەت بار! ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنەن شىمىرلاپ شىققان ءمولدىر سەزىم ەمەس پە؟ اقىن قىزدىڭ بار كوركى مەن پاراساتىن وسى شۋماقتارعا قالاي سىيعىزىپ جىبەرگەن دەرسىڭ! ءتىپتى، اعىنان جارىلا «سەندەي قىز ءۇشىن ءبىر ءومىردى قيۋعا دا بولادى» دەپ قۇپيا سىرىن دا بىلدىرگەن.
اقىن ءارى قاراي:
- جاقۇت پا ەدىڭ، ياپىرماۋ،
جانارىمدى جاسقاعان!
ءبىر بۇلقىنىپ اتىراۋ،
جاعاعا اكەپ تاستاعان،-دەپ جالعاستىرادى.
سودان كەيىن اقىن تاۋ سۋىنداي ارقىراعان ءمولدىر سەزىمىن ازەر تىزگىندەپ، سوڭعى شۋماقتا بىلاي دەپ تۇيىندەيدى:
- بويالدى اسپان سان تۇسكە،
كەش قوينىنا مەكەندەپ،
مەن شوشىندىم تال تۇستە،
ءسونىپ كەتتىم بە ەكەم دەپ!..
ءپالى، اقىنىڭ قالاي-قالاي سىلتەيدى،ءا! وي دا، سەزىم دە، قۇمارلىق تا، ىنتىزارلىق تا – ءبارى بار. اقىن قىزدىڭ بالعىن بەينەسىن كوز الدىڭا سول قالپىندا اكەلىپ، اسقاقتاتا تۇسەدى. ويىڭا وي، قيالىڭا قيال قوسادى. قايتا-قايتا وقي بەرگىڭ كەلەدى وسى جىردى....
ال، مارفۋعا-ارۋ بۇل باعاعا لايىق اقىن بولا الدى ما؟ ارينە، بولدى. بۇگىنگى تاڭدا مارفۋعا ايتقوجينا دەگەن ەسىم ءيسى قازاققا تانىمال. ونىڭ ولەڭدەرىنە تالاي-تالاي اندەر جازىلدى. وزگە تىلدەرگە اۋدارىلىپ، جەر-كوكتى شارلاپ بارا جاتىر.
پوەزيا كوگىندە جارق ەتە قالعان تولەگەن اقىن ومىردەن ەرتە كەتتى. كىم بىلەدى، ءتىرى جۇرگەندە مارفۋعا-ارۋ تۋرالى تاعى دا عاجاپ جىر كەستەلەر مە ەدى، قايتەر ەدى!
ول ومىردەن وتكەندە قازاقتىڭ تاعى ءبىر تالانتتى اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆ جوقتاۋ جىر جازدى. سول ولەڭىندە «ومىردەن شىن اقىننىڭ وتكەنىن تۇڭعىش رەت كورىپ تۇرعانىن» ايتىپ، وكسىگىن باسا المادى.
مۇقاعالي دەمەكشى، ول دا قىرىق بەس جاسىندا مىنا ءفانيدى تارك ەتتى.
مۇقاعالي ماقاتاەۆ (1931-1976) تا قازاقتىڭ ارۋ-اقىندارىن ەرەكشە ارداق تۇتقان. بارىنە دە اسا زور ىقىلاسپەن قارادى. جىلى ءسوزىن عانا ايتىپ قويعان جوق، وتتى جىرلارىن دا ارنادى.
سونداي ولمەس تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆاعا ارنالعان عاجايىپ ولەڭى.
- فاريزا! فاريزاجان! فاريزا-قىز،
ومىردە اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز...
شىداي-شىداي اقىرى جالىعارمىز،
بىرىمىزدەن ءبىرىمىز ارىلارمىز.
بىزدەردى دە جوقتايتىن جان بولسا ەگەر،
شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلارمىز، -دەپ باستالاتىن بۇل ولەڭ وسى كۇنى قازاق جاستارى جاتقا بىلەتىن، ءتىپتى ءان عىپ ايتاتىن وتە تانىمال شىعارما.
سول جىردىڭ ءبىر تۇسىندا:
- جانارىمدى تۇمانمەن تۇمشالادىم.
...سەرىپپەسى ءۇزىلىپ تۇر ساداعىم!
جىگىتىنەن قازاقتىڭ دوس تابا الماي،
قىز دا بولساڭ مەن ساعان مۇڭ شاعامىن!
اۋىرلار دەپ ويلاپ پا ەم مۇنشا ءحالىم!-دەگەن جولدار دا بار. اقىن-جۇرەك نەگە وسىنشا تارىقتى ەكەن؟ نەگە قازاقتىڭ جىگىتتەرى ءبىر-بىرىنە تىم سالقىن؟ نەگە تالانتتىلار تاعدىرى تايعاناق، جولى اۋىر؟
الدە... مۇقاعالي فاريزانى ارۋ-اقىن بولا تۇرا ماحامبەت-مىنەز بايقاتىپ جۇرگەن ورلىگى ءۇشىن ۇناتتى ما؟ سول ءۇشىن باسىن ءيىپ، «مەن سەنىمەن دوس بولامىن» دەپ كوڭىل تۇكپىرىندەگى اسىل سەزىمىن اقتارىپ سالدى ما؟
الدە... مۇقاعالي اقىن دا وسى ولەڭدى جازىپ وتىرىپ، باياعى بالعىن شاعىن ساعىنا ەسكە ءتۇسىردى مە ەكەن! اناسىنىڭ ءالديى – بەسىك جىرى ساناسىندا اۋەز بولىپ تۇرىپ الدى ما ەكەن؟
قالاي دەسەك تە، ارۋ-اقىندارىمىزدىڭ بولعانى، ارامىزدا جايراڭداپ جۇرگەنى، سىرلى ولەڭ ورنەكتەگەنى عاجاپ نارسە عوي!
سول مارفۋعانىڭ، سول فاريزانىڭ بۇگىنگى سىڭلىلەرى ونداپ، جۇزدەپ سانالادى بۇگىنگى كۇنى! ىشىندە وتە تالانتتى، ادۋىندى جىرلار جازا العان، قالاي ماقتاساڭ دا جاراسا كەتەتىن ارۋ-قىزدار بارشىلىق. كۇلاش احمەتوۆا قانداي! گۇلنار سالىقبايدىڭ وتتى جىرلارى شە! بۇدان وزگە دە كوپتەگەن تالانتتى ارۋ-قىزداردىڭ پوەزياسى تۋرالى، جاۋقازىنداي جاس وسكىن جايلى نەگە عانا ويلانبايدى ەكەنبىز؟ قايدا بۇگىنگى كۇننىڭ تولەگەنى مەن مۇقاعاليى؟
***
ءبارى دە مەنىڭ بالا كۇنگى دوسىم ەسەنعاليدىڭ ءبىر اۋىز سوزىنەن باستالىپ كەتتى! ارينە، شىن پوەزيا – تالانتتىڭ ساۋلەسى. وعان تەك قانا تالانتتىلار قالام تەربەپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر!
مەيلى جىگىتتەر، مەيلى ارۋ-قىزدار جازسىن – بۇگىنگى ويناقى زامانىمىزعا وتتى جىر، ويلى ولەڭ كەرەك. ال، ونى تۋعىزا الماساق – وندا اۋرە نە بولىپ كەرەك.
اباي اتامىز ايتپاقشى، «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» ەكەنى راس بولسا، وندا ونى ءبولىسىپ-بولشەكتەر ەش ءجونىمىز جوق.
جالعىز عانا تىلەك-جاقسى جىرعا شىن جاناشىر بولىپ، قولداۋ كورسەتۋگە اسىعايىقشى، دوستار!
Abai.kz
