تولاسسىز توي-دۋمان
قازىر ءانشى دە كوپ، ءان دە كوپ. بىراق ولاردىڭ دەڭگەيىنە تىڭدارمان جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلى ءتىپتى دە تولاتىن ەمەس. بىرەۋگە ءانى ۇنامايدى، بىرەۋگە ءسوزى ۇنامايدى، ەندى بىرىنە ءانشىنىڭ ءوزى ۇنامايدى. سوعان قاراعاندا سان ءالى ساپاعا اينالا قويماسا كەرەك.
قازاق ەستراداسىنىڭ دامۋ جولى – قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى ءوز ورنىنا يە بولۋعا ۇمتىلىسى سەكىلدى، اۋىر جول. تىڭدارماننىڭ ەس-ءتۇسىن كورشى ەلدىڭ ونەرپازدارى الىپ، قازاق ساحناسىندا ءتورت-بەس ءانشى عانا توبە كورسەتكەن كەزدەر دە باستان ءوتتى. تاۋەلسىزدىك العان 90-جىلدارى دا ۇلت ونەرىن ۇلىقتاۋ وتە سىلبىر جۇرگىزىلدى. ءححى عاسىردان باستاپ قانا قازاق ەستراداسى ەڭسە تىكتەدى. ويتكەنى تۇرعىلىقتى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى ارتتى، سانى كوبەيدى، «كسرو» دەگەن يمپەريانى ەمىس-ەمىس ەستىگەنى بولماسا، «جىعا تانىمايتىن» جاڭا ۇرپاق قالىپتاستى. ولارعا رەسەيلىك ەسترادا قاجەت بولعان جوق، ولار تەك قازاق ءانىن تالاپ ەتتى. مىنە، وسى كەزەڭدە ونەر ساحناسىنا «مۋزارت» شىقتى. جاس بۋىننىڭ ۇلتتىق ەستراداعا دەگەن ۇلان-اسىر قىزىعۋشىلىعى 2000 جىلدارى باستالعان ەدى.
ال قازىرگى قازاق ەستراداسى بىرسارىندىلىققا ۇرىنىپ تىندى. راديونى اشىپ قالساڭ دا، تەلەديداردى قوسىپ قالساڭ دا، ەستيتىنىڭ – ينكۋباتوردان شىققان بالاپاندارشا ءبىر-بىرىنەن اۋماي قالعان اندەر. ەگەر جۇرگىزۋشى الدىن الا حابارلاماسا، بارلىعى كەزەكتەسىپ ءبىر عانا كومپوزيتوردىڭ اندەرىن شىرقاپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاپ قالعاندايسىز. بۇگىنگى اۆتورلار سازدىلىق، اۋەندىلىك، اۋەزدىلىك سەكىلدى ۇعىمداردى تۇگەل جيىستىرىپ قويىپ، نە سىزىلىپ-سىزداپ ايتاتىن، نە ىشقىنىپ-قىشقىرىپ ورىندايتىن انسىماقتاردى، «تيسە – تەرەككە، تيمەسە – بۇتاققا» دەگەندەي، بىتىراشا بىتىرلاتىپ جاتىر.
ماسەلەن، بىردە راديودان ءماتىنى مىناداي ءان ەستىدىم:
«التىجارىم، جەتى جارىم، سەگىز جارىم... مازام جوق،
كۇتە-كۇتە كوزىم تالدى، وزىڭنەن ءبىر حابار جوق...
توعىز جارىم بولدى ساعاتىم،
تاۋسىلىپ ءبىتتى تاعاتىم،
قايداسىڭ سەن، اياۋلىم،
سەنى كۇتەم دەپ اۋىرىپ قالدى اياعىم...».
ەرتەڭىنە مىنا ءبىر ءان «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الدى»:
«جوعال ءارى!
سۇيمەسەڭ ودان ءارى!
سەنسىز دە باقىتتى بولام ءالى!»
ءبىزدىڭ جاستاردىڭ تىڭدايتىنى – شىنىمەن-اق وسىنداي اندەر مە؟
دەمەك، بىزدە ءانشى دە، ءان دە كوپ بولعانىمەن، ونىڭ ساپاسى تۋرالى ماسەلە اشىق كۇيىندە قالىپ وتىر. ەڭ اۋەلى، قازاقتىڭ ءوزى تىڭدايتىن ءاندى، قازاقتىڭ وزىنە قادىرلى ءانشىنى قۇرمەتتەيىك، ناسيحاتتايىق، كوتەرمەلەيىك.
بۇرىن كەڭەس داۋىرىندە اپتاسىنا ءبىر رەت كورسەتىلەتىن «تەرمە» دەگەن تەلەحابار بولۋشى ەدى. اسكەربەك ەڭكەباەۆ جۇرگىزەتىن، ستۋدياعا قوناق بولىپ قالامقاس وراشەۆا، قاتيموللا بەردىعاليەۆ، شىمبولات دىلدەباەۆ جانە ت.ب. كەلىپ، اجىك-كۇجىك اڭگىمە وربىتەتىن، تالاي تەرمە مەن جىردىڭ تيەگى اعىتىلاتىن. تاۋەلسىز ەل اتانعانىمىزعا وتىز جىلدان اسىپ كەتتى، ال ءبىز كوپ ماسەلەدە العا جىلجۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. تەرمە، جىر، ءداستۇرلى ءان تۋرالى ارنايى باعدارلاما اشپاق تۇگىلى، ونەرپازدارىمىزدى ەفيرگە جولاتپاي، جاتىرقايتىن جاعدايعا جەتتىك. اسپەتتەيتىنىمىز – تەك ەسترادا «جۇلدىزدارى». ولاردىڭ ىشىندە دە تالاي تالانتتى انشىلەر بار عوي، بىراق ءبىزدىڭ تەلەۆيزيا سولاردىڭ ەڭ سوراقىلارىن (الدە ولەرمەن-پىسىقتارىن؟) سۇرىپتاپ الىپ، «زامانىمىزدىڭ بۇلبۇلدارى – وسىلار، قانە، تامسانىڭدار، تاڭدانىڭدار، تابىنىڭدار!» دەپ، ءوز تاڭداۋىن بايعۇس كورەرمەننىڭ تانىمىنا زورلاپ تاڭادى.
ايتەۋىر تەلەديدار بۇگىندە تولاسسىز توي-دۋمانعا اينالدى. «توي-دۋمان» دەگەن ارنايى تەلەارنا دا اشىلعان. «گاككۋ-تۆ» دەگەنى تاعى بار. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن «شىركىن-اي، كۇندىز-ءتۇنى قازاقتىڭ ءانى اۋەلەپ جاتار ارنايى ارنا اشۋعا قاشان قولىمىز جەتەر ەكەن؟» دەپ ارمانداۋشى ەدىك. سول ارمان اقىرى ورىندالدى، بىراق... «توي-دۋمان» مەن «گاككۋدەگى» اندەردى تىڭداساڭىز، «ءبىز ارمانداعان ارنا وسى ما ەدى؟» دەپ ويلانىپ قالاسىز. ورىستىڭ، قىرعىزدىڭ، تۇرىكتىڭ، وزبەكتىڭ، ءۇندىنىڭ، رۋمىننىڭ، گرەكتىڭ اندەرىن قازاقشاعا ءسال ىڭعايلاپ الىپ، كونۆەيەرشە زاۋلاتىپ جاتىر. «قازاقتىڭ ءانى» دەگەن سيپاتتاماعا لايىق ءان ىلۋدە ءبىر كەزدەسەدى. باسقاسى – ءسوزى قازاقشا بولعانىمەن، اۋەنى، ىرعاعى، بولمىسى، تابيعاتى، وزەگى بوتەن، شاتا، دۇرەگەي دۇنيەلەر. تاۋلىك بويى توپەلەيتىن وسى ءنارسىز انسىماقتار ارقىلى جاس بۋىننىڭ مۋزىكالىق تالعامى بۇزىلىپ جاتىر. بۇل – بۇگىنگى «رەيتينگشىل» ۋاقىتتىڭ ايىقپاس دەرتى.
ءشول دالادا ەرنى كەبەرسىپ ءىلبىپ كەلە جاتقان ءدارۋىش الدىنان كەنەت شىعا كەلگەن ءمولدىر سۋلى قۇدىققا قالاي ۇمتىلسا، كىل «باقسى-قۇشناشتىڭ» گوي-گويىنەن شارشاعان تىڭدارماننىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرعان قۇدىرەت – ديماش قۇدايبەرگەن بولىپ تۇر. ونىڭ لوندوندا، نيۋ-يوركتە، ماسكەۋدە جانە ت.ب. ءىرى شاھارلاردا تابىسپەن وتكەن كونتسەرتتەرى – قازاق ونەرىنىڭ وراسان زور تابىسى. ديماش انشىلىك شەبەرلىكتىڭ دەڭگەيىن شىرقاۋ بيىككە ءبىر-اق كوتەردى دە، وسىعان دەيىن «ءانشى» اتانىپ جۇرگەندەردىڭ تالايىنىڭ اۋسەلەسى بەلگىلى بولىپ قالدى...
قالاي بولعاندا دا، ءبارىنىڭ تورەشىسى – قالىڭ تىڭدارمان، مارتەبەلى حالىق. انسۇيەر قاۋىم قازىر ىشقىرىپ-قىشقىرعانداردان ابدەن جالىقتى. جۇرەك قىلىن شەرتەر قازاقتىڭ قوڭىر ءانىن اڭسايدى.
ساكەن سىبانباي
Abai.kz
