«ەسكى تەحنيكالار كرەمل باسشىلارىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى، ياعني ماسكەۋدىڭ ۇيلەرىنىڭ توبەسىندە زەنيتتىك قارۋ مەن ءدۇربى ارقالاعان پاترۋلدەر اۋىسىپ كەزەكشىلىك ەتكەن 1941 جىلعى تاكتيكانى قايتا قولدانۋعا ءماجبۇر ەتەدى»، – دەدى سەرگەي ۆەرەۆكين. سەرگەي ۆەرەۆكين – جۋرناليست، جازۋشى. ول جالپى جۇرتشىلىققا «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس: جىرتىلعان بەتتەر» («ۆتورايا ميروۆايا ۆوينا: ۆىرۆاننىە سترانيتسى») جانە «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى ەڭ تىيىم سالىنعان كىتاپ. ستالينگە بالاما بولدى ما؟» (سامايا زاپرەتنايا كنيگا و ۆتوروي ميروۆوي. بىلا لي التەرناتيۆا ستالينۋ؟) كىتاپتارىمەن تانىلعان.

ۆەرەۆكيننىڭ پىكىرىنشە، سوعىستىڭ رەسەي اۋماعىنا ءوتۋى كرەملدىڭ نەعۇرلىم تەز كۇيرەۋىنە سەبەپ بولادى-مىس. «رەسەيدىڭ ۋكراينا تەرريتورياسىن اتقىلاۋى مەن ۋكراينا قارۋلى كۇشتەرىنە ءتيىستى ۇشقىشسىز ۇشاقتاردىڭ رەسەي قالالارىنا شابۋىلىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي، ماقساتتارى ءارتۇرلى، دەيدى جازۋشى. – ماسكەۋ ۋكراين حالقىنىڭ رۋحىن سىندىرىپ، ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن ەلدىڭ ازاماتتىق ينفراقۇرىلىمىن قاساقانا جويىپ، بەيبىت حالىقتى دا ءولتىرىپ جاتىر.

ال ۋكرايندىقتاردىڭ كوكسەگەنى بۇل ەمەس. ولار قاراپايىم حالىق شوعىرلانعان اۋداندارعا ەمەس، اسكەري نىساندارعا نەمەسە ماسكەۋدەگى رف مينيسترلىكتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ عيماراتىنا، باسقىنشىلىق شەشىم شىعاراتىن ورتالىقتارعا عانا سوققى بەرەدى.  ۋكراينا ءوز اۋماعىنداعى اسكەري نىساندار مەن ينفراقۇرىلىمدى جويمايىنشا، رەسەيدىڭ اگرەسسياسىنا تويتارىس بەرە المايدى. ويتكەنى رەسەي سەكىلدى جاپپاي اۋەدەن شابۋىلداۋعا كيەۆتىڭ قارۋ-جاراعى جەتپەيدى.

سوعان قاراماستان، ۋقك مەن ۋكراينانىڭ اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەنى بۇل ماسەلەدە وتە بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىر. ۋقك-ءنىڭ ۇشاقتارى مەن زىمىراندارى ۋكراينانىڭ بەيبىت تۇرعىندارىنا قارسى اسكەري قىلمىس جاساعان رەسەيدىڭ اسكەري نىساندارىن جويۋ ءۇشىن ءجيى قولدانىلاتىنى ءسوزسىز.

رەسەيدىڭ چەرنيگوۆ، دنەپر، كراماتورسك جانە باسقا قالالارداعى تۇرعىن ۇيلەرگە، ساۋدا ورتالىقتارى مەن ستۋدەنتتەر جاتاقحانالارىنا زىمىراندىق سوققىلارىنا كەلەتىن بولساق، ءبىز ادامزاتقا قارسى قىلمىستار تۋرالى ايتىپ وتىرمىز، ول ءۇشىن پۋتين ەرتە مە، كەش پە سوت الدىندا جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر بولادى».

ۆەرەۆكيننىڭ ايتۋىنشا، رف اۋماعىندا كەڭ اۋقىمدى سوعىس باستالسا دا، رەسەيلىكتەر وزىنە «ۋكرايناعا قارسى اگرەسسيا نەدەن باستالدى؟» دەپ سۇراق قويمايدى. «ەڭ كورنەكتى عالىمدار، ونىڭ ىشىندە اتاقتى دەموگراف جانە بيولوگ، پرينستون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ميحايل بەرنشتام عىلىمي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، 70 جىل ىشىندە كەڭەس وداعى پوپۋلياتسياسى كوبەيۋگە قابىلەتتى ەرەكشە بيولوگيالىق تۇرگە اينالدى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى، – دەدى ۆەرەۆكين. - سوندىقتان الەمگە ارەڭ اشىلعان كسرو باسەكەگە توتەپ بەرە الماي، 1991 جىلى قايتا تۇرماستاي بوپ قۇلادى.

كسرو ىدىراعاننان كەيىن تاۋەلسىزدىك العان رەسپۋبليكالار ۇلتتىق جاڭعىرۋ پروتسەسى باستادى. ءتىپتى ارمەنيا ءازىربايجان جەرىن باسىپ السا دا، ءازىربايجاننىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ءوسۋىن توقتاتا المادى. الايدا كسرو ىدىراعانىمەن ورىستاردىڭ ساناسى مۇلدە وزگەرگەن جوق، ولار ءالى دە يمپەريالىق كاتەگوريالارمەن ءومىر ءسۇرىپ، ويلايدى. «رەسەي» ءسوزى ايتىلعاندا ورىس ادامىنىڭ ساناسىندا پاتشالىق رەسەي نەمەسە ستاليندىك كسرو دەگەن سوزدەر پايدا بولادى».

سوندىقتان تەرريتورياسىنىڭ بومبالانۋى جانە سوعىس گەوگرافياسىنىڭ كەڭەيۋى وتىرىك پەن جالا جابۋدى بۇرىنعىسىنشا قابىلدايتىن ورىس حالقىنىڭ يمپەريالىق ساناسىن قالاي دا وزگەرتەدى دەپ كۇتۋ اڭعالدىق بولار ەدى. ويتكەنى رەسەيلىك ۇگىت-ناسيحات كۇن-ءتۇن دەمەي كوپشىلىكتىڭ قۇلاعىن اداسپاي تاۋىپ وتىر. سەرگەي ۆەرەۆكين ەۋروپاداعى رەسەيلىك ەميگراتسيانىڭ ارەكەتىنە كۇمانمەن قارايدى، قازىرگى رەسەي تەك كوز ىلمەي تۇرعان پۋتينيستەر عانا ەمەس ەكەنىن، سونىمەن قاتار ءپۋتيننىڭ تيراندىق رەجيمى مەن ونىڭ سولوۆەۆ، سيمونيان جانە ت.ب. سياقتى ۇگىتشىلەرى باسىپ-جانشىعان جاقسى رەسەيلىك وپپوزيتسيونەرلەر بار ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسادى.

«وسى رەتتە ءبىر سۇراق تۋادى: ءپۋتيننىڭ ورنىنا «جاقسى رەسەيلىك وپپوزيتسيونەر» وتىرسا، الدەنە وزگەرە مە؟ – دەيدى جازۋشى. – ءبارى ءباز باياعى كۇيىندە قالادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ءدال وسى انتيپۋتينيست وپپوزيتسيونەرلەر رەسەي بيلىگىندەگىلەر سەكىلدى يمپەرياليزممەن اۋىرادى. ولار كرەملدەگى قازىرگى ۇكىمەت سياقتى ويلايدى».

جازۋشى بۇگىنگى رەسەيدىڭ ىدىراپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولاتىنىنا سەنىمدى. «مەن بۇكىل رەسەيدى ارالادىم، – دەيدى ۆەرەۆكين. – سولتۇستىك ەندىكتەردى، قيىر شىعىستى، ءسىبىردى ارالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى... سونىمەن، مەن ياكۋتيا، تايمىر، باشقۇرت جانە باسقا ۇلتتىق ايماقتار سياقتى بۋرياتيانىڭ رەسەي ەمەس ەكەنىن تولىق جاۋاپكەرشىلىكپەن ايتا الامىن. رەسەيدىڭ كۇيرەۋ ۇدەرىسى باستالىپ كەتتى، ەل قازانداي قايناپ جاتىر. سوندىقتان بۇل تاريحي پروتسەستى ەشكىم توقتاتا المايدى. رەسەي فەدەراتسياسىنداعى اپاتتىق جاعداي بەلوۆەج كەلىسىمىنە دەيىنگى كسرو-مەن بىردەي.

«الەۋمەتتىك ديناميكا» عىلىمىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس، ءىرى الەۋمەتتىك جۇيەلەردىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋى قايتىمسىز. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ناتيجەسىندە اۆستريا-ۆەنگريا، نەمىس، وسمان جانە رەسەي سياقتى جويىلمايتىن بولىپ كورىنەتىن يمپەريالار قايتا جاڭعىرۋعا مۇمكىندىگى جەتىڭكىرەمەي كۇيرەدى. 1991 جىلى كسرو كلاسسيكالىق يمپەريانىڭ بارلىق بەلگىلەرىمەن الەمدىك ۇستەمدىككە ۇمتىلعان كونگلومەراتتىق مەملەكەت ىدىرادى. ال رەسەي فەدەراتسياسى – كسرو يمپەرياسىنىڭ قۇقىقتىق مۇراگەرى. ورىس قوعامى قانشا رەتروگرادتىق ويلارمەن ءومىر سۇرسە دە، سول تاعدىر كۇتىپ تۇر.

سولوۆەۆ، سيمونيان، نوركين جانە باسقالار ارقىلى كرەمل ورىستاردىڭ قوعامدىق ساناسىندا يمپەرياليزم رۋحىن جانە ورىس ۇلتىنىڭ ءوزىنىڭ وزگەشەلىگىنە سەنۋ تەورياسىن ساقتاپ قالۋعا بار كۇشىن سالىپ جاتىر. بۇل يدەولوگيا، دوزالانعان ناركوتيك سياقتى، رەسەيلىكتەردىڭ ساناسىنا جۇيەلى تۇردە ەنگىزىلەدى. بىراق، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، ەسىرتكى ناشاقوردىڭ ولىمىنە اكەلەدى. ال ەندى رەسەيلىك ۇگىت-ناسيحات ءىس جۇزىندە ءولىپ قالعان مەملەكەتتىك ورگاندى ءتىرى قالدىرۋعا تىرىسۋدا».

ساراپشى پريگوجين ورىستارىنىڭ «ادىلەت شەرۋى» كەزىندە قالاي ۆوستىلاسپەن قارسى العانىنا نازار اۋداردى. «ۆاگنەر» جەكە مەنشىك اسكەري كومپانياسىنىڭ باسقارعان سوڭعى باسشىسى – ەڭ اۋىر قىلمىس جاساعان تيپتىك قىلمىسكەرلەر، بەيبىت ۋاقىتتا بوستاندىققا شىعۋعا بولمايتىن جانە قالىپتى ءومىر سۇرە المايتىن قانىشەرلەر مەن ساديستەر شوعىرى ەكەنىن بايقاماعانداي.

«سوعان قاراماستان، موروزكوۆتىڭ قىلمىستىق سيقىرى رەسەيلىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇرمەتتەيدى، ويتكەنى بۇل ەلدىڭ قازىرگى حالقى بۇرىننان مارگينالدانعان جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان، – دەيدى ۆەرەۆكين. – قىلمىستىق گەن رەسەي قوعامىنىڭ دەنەسىنە كسرو كەزىندە، بيلىك الەۋمەتتىك جاعىنان قىلمىسكەرلەردى ساياسي تۇتقىندارعا قاراعاندا الدەقايدا جاقىن دەپ ساناعان كەزدە ەنگىزىلگەن. لاگەرلەردەگى بيلىك ولارعا جەڭىلدىكتەر  بەرىپ، قىلمىسكەرلەرگە سۇيەندى.

وسىلايشا، قىلمىستىق الەم لاگەرلەردەن شىعىپ، سوۆەت ادامىنىڭ ءومىرىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى، ونىڭ ساناسىنا قىلمىستىق زاڭدار، «ۇعىمدار» جۇيەسى، ۇرىلار فولكلورى، ۋركاگان اندەرى جانە ت.ب. كىردى. كسرو-دا دا، قازىرگى رەسەيدە دە بۇقارا مەن بيلىكتىڭ ساناسى قىلمىستىق رۋحقا تولى بولدى. روستوۆتىقتار پريگوجيننىڭ قىلمىسكەرلەرىن قۋانا قارسى الدى. «ۆاگنەر» يەسى ولگەننەن كەيىن ماسكەۋدە، سانكت-پەتەربۋرگتە جانە رەسەيدىڭ باسقا قالالارىندا وعان الىپ ەسكەرتكىشتەر ورناتىلدى. ولارعا گۇل شوقتارىن قويىپ، ابدەن جەمقور پريگوجين، فاشيستىك ۋتكين تۋرالى جۇرەكجاردى سوزدەر ايتىپ، قىلمىستىق يدەولوگيانىڭ رەسەي قوعامىنىڭ ساناسىنا قانشالىقتى تەرەڭ ەنىپ كەتكەنىن كورسەتەدى.

ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، ورىستاردىڭ رف-نىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا عاسىرلار بويى تۇرۋى بۇل ايماقتاردىڭ رەسەيگە تيەسىلى ەكەنىنە ەش دالەل بولا المايدى. مىسالى، ورىستار زابايكالە ولكەسىندە 200-250 جىل ءومىر ءسۇرىپ، اتالارى مەن ارعى اتالارى وسى ولكەدە جەرلەنگەندىكتەن ولاردى باستاپقىدا وزدەرىنىكى دەپ ەسەپتەيدى.

«بىراق، مىسالى، انگولادا 500 جىلدان استام ءومىر سۇرگەن پورتۋگالداردى الايىق، – دەيدى ساراپشى. – جانە ولاردىڭ انگولانى پورتۋگاليانىڭ اتا-بابا تەرريتورياسى دەپ جاريالاۋعا كوبىرەك قۇقىعى بار بولاتىن. بىراق 1975 جىلى دەكولونيزاتسيا بولىپ، انگولا تاۋەلسىز مەملەكەت بولعان كەزدە، پورتۋگالدىقتار وسى افريكالىق ەلدە قالۋ ارقىلى قانداي تاۋەكەلگە باراتىنىن ءتۇسىنىپ، بىردەن قاشىپ كەتتى. ال ونى ۋاقىتىندا تۇسىنبەگەندەر ءولتىرىلدى».

ۆەرەۆكين رەسەيدىڭ تىۆا، باشقۇرتستان، ياكۋتيا جانە ت.ب. سياقتى ايماقتارىندا ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى انىقتاۋ پروتسەستەرى كەلە جاتقانىن اتاپ وتەدى. «1990 جىلدارداعى بۇل ايماقتارداعى رەسەيلىكتەرمەن قارىم-قاتىناس، جۇمساق تىلمەن ايتقاندا، سۇيىسپەنشىلىككە تولى ەمەس ەدى، – دەپ ەسكە الدى ساراپشى، – ەندى ولارعا وككۋپانتتار رەتىندە قارايدى جانە ولاردى ءوز اۋماعىنان اياۋسىز يتەرىپ جىبەرە باستايدى».

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz