سۇلتان حان اققۇلۇلى. ءا.بوكەيحان ءومىرىنىڭ ماسكەۋدەگى كەزەڭى (جالعاسى)
1. ءاليحان ماسكەۋدە پاتەر قاماعىندا
2. ءا.بوكەيحان ماسكەۋ پاتەرىندەگى جۇمىس ۇستەلىندە وتىر
3. ەرلى-زايىپتى سماعۇل ساۆدۋاقاسۇلى مەن ليزا اليحانقىزى - № 29-سۋرەت
4. ليزا مەن ەسكەندىر ء(ۇي ءىشى كەنكا دەپ ەركەلەتكەن) - № 30-سۋرەت
5. بونچ-برۋەۆيچتىڭ حاتى - № 32-سۋرەت
6. ۆ.د.بونچ-برۋەۆيچ (1873-1955) — بالشەبەك، سوۆەتتىك پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ەتينوگراف، جازۋشى -№ 33-سۋرەت (ۆيكيپەديادان)
7. رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسى، 1918 جىلدىڭ باسى. ۆ.لەنيننەن سولعا قاراي ءتورتىنشى وتىرعان بونچ-برۋەۆيچ - № 34-سۋرەت (ۆيكيپەديادان)
8. ءاليحاننىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە جاتقان كەزى- № 35-سۋرەت
9. 1936-1938 جج. ي.ءستاليننىڭ قاندى قولشوقپارى بولعان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى - ن.ي.ەجوۆ (1895-1940) - № 36-سۋرەت
10. ي.ستالين (1878-1953) - كرەملدەگى كابينەتىندە. ماسكەۋ، 1930-جىلداردىڭ سوڭى - № 37-سۋرەت
11. ءستاليننىڭ جەدەلحاتى - № 4-سۋرەت، ءستاليننىڭ جەدەلحاتى-2 - № 5-سۋرەت
1. ءاليحان ماسكەۋدە پاتەر قاماعىندا
2. ءا.بوكەيحان ماسكەۋ پاتەرىندەگى جۇمىس ۇستەلىندە وتىر
3. ەرلى-زايىپتى سماعۇل ساۆدۋاقاسۇلى مەن ليزا اليحانقىزى - № 29-سۋرەت
4. ليزا مەن ەسكەندىر ء(ۇي ءىشى كەنكا دەپ ەركەلەتكەن) - № 30-سۋرەت
5. بونچ-برۋەۆيچتىڭ حاتى - № 32-سۋرەت
6. ۆ.د.بونچ-برۋەۆيچ (1873-1955) — بالشەبەك، سوۆەتتىك پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ەتينوگراف، جازۋشى -№ 33-سۋرەت (ۆيكيپەديادان)
7. رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسى، 1918 جىلدىڭ باسى. ۆ.لەنيننەن سولعا قاراي ءتورتىنشى وتىرعان بونچ-برۋەۆيچ - № 34-سۋرەت (ۆيكيپەديادان)
8. ءاليحاننىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە جاتقان كەزى- № 35-سۋرەت
9. 1936-1938 جج. ي.ءستاليننىڭ قاندى قولشوقپارى بولعان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى - ن.ي.ەجوۆ (1895-1940) - № 36-سۋرەت
10. ي.ستالين (1878-1953) - كرەملدەگى كابينەتىندە. ماسكەۋ، 1930-جىلداردىڭ سوڭى - № 37-سۋرەت
11. ءستاليننىڭ جەدەلحاتى - № 4-سۋرەت، ءستاليننىڭ جەدەلحاتى-2 - № 5-سۋرەت
الاشتانۋشى سۇلتان حان اققۇلۇلىنىڭ ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ ماسكەۋ كەزەڭى تۋرالى زەرتتەۋ ماقالاسىنىڭ سوڭعى ءبولىمىن جاريالاپ وتىرمىز. ماقالانىڭ باسىن مىنا سىلتەمەلەر ارقىلى ءوتىپ، وقي الاسىزدار!
رەداكتسيا
كەلەسى جىلى قازاقستان حكك-ءنىڭ وتىنىشىمەن قازاق اسسر-ءىن 5 جىلعا جوسپارلانعان كەشەندى زەرتتەۋ باستالىپ، سول جىلدىڭ جازىندا ءا.بوكەيحان سسسر عىلىم اكادەمياسى انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ ەكونوميكالىق زەرتتەۋ پارتياسىن باستاپ قازاقستاننىڭ ول كەزدەگى اداي ويازى - قازىرگى ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ وبلىستارىنا اتتانادى. زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا ءا.بوكەيحان قاسىنا نكۆد-نىڭ تەرگەۋ ماتەريالدارىنىڭ مالىمەتى بويىنشا س.پ.شۆەتسوۆتى، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىنە سايكەس س.ي.رۋدەنكونى سەرىك ەتىپ دوسى ءارى بۇرىنعى ۇزەڭگىلەسى ا.بايتۇرسىنۇلىنا قىزىلورداعا قوناقتاپ بارادى. نكۆد-نىڭ 1929-1930 جىلعى تەرگەۋ ماتەريالدارىنا قاراعاندا، الاش كوسەمى احاڭا قوسا تاعى بىرقاتار بۇرىنعى ۇزەڭگىلەسى - م.دۋلاتۇلى، س.قادىربايۇلى، ا.كەنجين، قازاق سوۆەت قايراتكەرى س.قوجانۇلى ۇيلەرىندە قوناقتا بولىپ، ن.نۇرماقۇلىمەن، كۇيەۋ بالاسى س.سادۋاقاسۇلىمەن جانە تاعى باسقا سوۆەتتىك قازاقستان باسشىلارىمەن جۇزدەسىپ سىر شەرتەدى. الايدا، قازاق كوسەمىنىڭ ءاربىر قادامىن باعىپ-قاداعالاعان نكۆد جانسىزدارى ونىڭ ەكسپەديتسيادان تىس بەيرەسمي ساپارمەن قىزىلورداعا بارعانىن ي.ستالينگە حابارلاپ، ءا.بوكەيحان اقتوبەگە ورالعان بويى دەرەۋ تۇتقىندالىپ، ونى ەكىنشى رەت كىسەندەپ، جانىنا كۇزەت قوسىپ ماسكەۋگە جەتكىزەدى، بۋتىركاعا جابادى. ونىڭ اباقتىدان بوستاندىققا قالاي شىققان ۇزىن حيكاياسىن بايانداپ جاتپاي، شىققان ساتىندە كرەملدە ي.ستالينمەن ەكىنشى رەت جۇزدەسكەنىنە توقتالعان الدەقايدا ماڭىزدى. ي.ستالين «ەلگە ورالماڭىز، قىرعا قاراي اياق باسپاڭىز!» دەگەن تالابىن الاش كوسەمىنىڭ ەسىنە تاعى سالدى. بىراق، ەگەر 1922 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ول تالاپ ءوتىنىش رەتىندە ەستىرتىلگەن بولسا، بۇل جولى مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس بۇيرىق تۇرىندە كەسىپ ايتىلدى. قىر بالاسى - ەلاعاسى بۇل بۇيرىقتى مويىنسىندى ما، جوق پا – ونى اڭگىمەنىڭ جالعاسىنان بايقايمىز. ال ودان بۇرىن ءا.بوكەيحان اداي ويازىن ارالاپ زەرتتەگەن جۇمىسىن اياقاسىز قالدىرماي، تياناقتى ەڭبەك جازىپ ءبىتىرىپ، ونىڭ «كازاكي اداەۆسكوگو ۋەزدا» اتتى عىلىمي وچەركى 1927 جىلى سسسر عا-سىنىڭ «قازاقتار. انتروپولوگيالىق وچەركتەر» جيناعىمەن جارىق كوردى.50
ءبىر ەرەكشە جايت: ءا.بوكەيحان سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اداي ەكسپەديتسياسىنا قاتىسىپ، اتقارعان ءىسى ءۇشىن العىس ەستۋدىڭ ورنىنا، سوۆەت وكىمەتى ونىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن قىزىلورداعا بارعان ساپارىمەن تىعىز بايلانىستىرىپ «ايىپتى» قىلماق بولعان. مىسالعا، «تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن» نكۆد تەرگەۋشىلەرى 1929 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە تاعى دا س.قاراتىلەۋۇلىنا ەكسپەديتسياعا قاتىستى ساۋال قويعاندا، ول بىلاي جاۋاپ بەرەدى: «بوكەيحانوۆتىڭ ەكسپەديتسياعا قانشالىقتى ىقپال ەتكەنىن مەن بىلمەيمىن، بىراق بىلەتىنىم: بوكەيحانوۆ ىقپال ەتە الاتىن».
ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ ماسكەۋدەگى ءومىرى مەن قىزمەتىنە كوڭىلى تولىپ، ەلگە ورالۋعا ونشا اسىعىپ-ساسپاعانداي كورىنۋى دە عاجاپ ەمەس. الايدا، كەشەگى سسسر كگب-سى مەن بۇگىنگى رەسەي فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مۇراعاتتارىنان تابىلعان تاريحي قۇجاتتار مۇنداي كوزقاراستى تۇبەگەيلى تەرىسكە شىعارادى. ول قۇجاتتارعا قاراعاندا، قىر بالاسى – ەلاعاسى ەلگە ءبىرجولا ورالۋدىڭ بارلىق ايلا-امالىن ىزدەپ باققانعا ۇقسايدى. مىسالعا، ونىڭ 1925 جىلدىڭ 2 قازانىندا ماسكەۋدەن جولداعان تومەنگى حاتىنا نازار اۋدارايىق:
«ت[وۆاريشش]. الي!
تى وت يمەني كازناركومزەما ناپيشي منە بۋماگۋ س پريگلاشەنيەم ۆ كزىل-وردۋ ك 15 وكتيابريا. نا وسنوۆاني ەتوي بۋماگي يا پوستاۆليۋ پەرەد تسيزۆوپروس وب وسۆوبوجدەني. بەز تاكوگو وسنوۆانيا تسيز [تسەنتريزدات] مەنيا نە وتپۋسكاەت. ا تاك يا بۋدۋ وسۆوبوجدەن، ۆوپرەكي ەگو جەلانيا. ي، تاكيم وبرازوم، ناشي ۆزايمووتنوشەنيا وپرەدەلياتسيا، تەم بولەە، چتو زادەرجيۆات مەنيا ي دليا مەنيا ي دليا نەگو نەت نەوبحوديموستي.
ەسلي ناپيشەش تاكۋيۋ بۋماجكۋ، تو پوشلي ەە منە چەرەز سماگۋلا [سادۋاكاسوۆ]».
حاتتاعى «ت. الي!» دەگەن قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى الياسقار الىبەكوۆ ەكەنى ءسوزسىز. بىراق «جولداس ءاليدىڭ» ۇلت كوسەمى سۇراعان «قاعازىن»، ياعني جەر بويىنشا حالىق كوميسسارياتىنا قىزمەتكە شاقىراتىن قۇجاتتى جازىپ جىبەرگەن-جىبەرمەگەنى تۋرالى مالىمەت جوق. سول 1925 جىلى قىزمەتىنەن كەتكەن ءا.الىبەكوۆ ءتيىستى قاعازعا قول قويىپ ۇلگەرمەۋى دە عاجاپ ەمەس.51 ونىڭ ەسەسىنە 1929 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە الماتىدا نۆكد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن جاۋابىندا س.قاراتىلەۋۇلى «بوكەيحانوۆتى جەر بويىنشا حالىق كوميسسارياتىنا قىزمەتكە شاقىرۋ تۋرالى اڭگىمە بولعانىن» راستايدى.
رەسەيدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي تاريح مۇراعاتىندا (رگاسپي) ساقتالعان ي.ءستاليننىڭ 2 جەدەلحاتى الاش كوسەمىنىڭ ەلگە ورالۋعا جان سالعانىن الدىڭعى جادىگەرلەردەن دە ارتىق دالەلدەيدى. ف.گولوششەكين مەن ن.نۇرماقۇلىنا جولدانعان قۇپيا جەدەلحاتتىڭ قولجازبا نۇسقاسىن [№ 4-سۋرەت] ي.ءستاليننىڭ ءوز قولىمەن جازىپ، قولتاڭباسىن قويعانى ايداي انىق، ەكىنشىسى - ماشەنكەمەن تەرىلگەن نۇسقاسى [№ 5-سۋرەت]:
«سووبششيتە نەمەدليا[:] ۆوزراجاەتە لي پروتيۆ ۆرەمەننوي پوەزدكي بۋكەيحانوۆا ۆ كازاحستان يلي پوستوياننوي ەگو رابوتى ۋ ۆاس. № 11064/س – 3837/ش
ستالين».52
ال ەندى جەدەلحاتتىڭ ماتىنىنە، دالىرەك ايتساق – ي.ءستاليننىڭ سۇراقتى قالاي قويعانىنا نازار اۋدارساق، بىرىنشىدەن، ول «قارسىسىزدار ما؟» [«ۆوزراجاەتە لي؟»] دەپ سۇراپ، ءوزى قالاعان «يا، قارسىمىز» دەگەندەي جاۋاپ العىسى كەلگەندەي كورىنەدى. ەگەر سۇراعىن «قالاي قارايسىزدار» نەمەسە «قارسى ەمەسسىزدەر مە؟» دەپ ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس ساۋاتتى قويعانىندا: «جوق، قارسى ەمەسپىز!» دەگەن جاۋاپ كەلۋ مۇمكىندىگى باسىمىراق ەدى.
ەكىنشىدەن، ي.ءستاليننىڭ «شۇعىل حابارلاڭىزدار: بۋكەيحانوۆتىڭ قازاقستانعا ۋاقىتشا بارۋىنا نەمەسە سىزدەردە تۇراقتى جۇمىس ىستەۋىنە قارسىسىزدار ما؟» دەۋىنە قاراعاندا، ءا.بوكەيحان «ەلگە جىبەر!» دەپ بۇكىلرەسەيلىك كوممۋنيستىك (بالشەبەكتىك) پارتيانىڭ باس حاتشىسى، 1927 جىلعا قاراي – سسسر-دىڭ ءىس جۇزىندە ديكتاتور-باسشىسى بولىپ ۇلگەرگەن ي.ءستاليننىڭ دە ابدەن مازاسىن العانعا ۇقسايدى.
التى الاش كوسەمىنىڭ ءتىپتى قىسقا ۋاقىتقا بارۋىنان نە ءبىرجولا ەلگە ورالۋىنان سوۆەت وكىمەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە ي.ءستاليننىڭ قاتتى سەسكەنۋىنە تولىق نەگىز بولعان. قىر بالاسى – ەلاعاسىنىڭ سيرەك تە بولسا ەلگە قاراي باسقان ءار قادامى، ءار ساپارى بۇقارا حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن، رۋحىن ءبىر كوتەرىپ تاستايتىن. مىسالعا، سماحان تورەنىڭ ەستەلىگىنە سەنسەك، 1916 جىلى 19 بەن 31-دەگى جىگىتتەردى مايدانعا قارا جۇمىسقا جىبەرىڭدەر، قارسىلاسپاڭدار، بوسقا قىرىلىپ قالاسىڭدار دەگەن ۇگىت-ناسيحاتپەن اداي ويازىنا بارعاندا، اداي ەلى ءاليحاندى الدىنان تۋ الىپ شىعىپ: - حانىمىز كەلدى، - دەگەندە ول: - قويىڭدار! – دەپ اقىلىن ايتىپ قويعىزادى.53 اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ ەستەلىگىنە سايكەس، ودان 10 جىل كەيىن، 1926 جىلدىڭ جازىندا سسسر عا-نىڭ انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسىمەن بارعانىندا اداي ەلىڭ ءاليحاندى زور قۇرمەتپەن، قوشەمەتپەن كۇتىپ، ۇستىنە جارعاقتان شاپان جابادى.54
1920-30-جىلداردى ايتپاعاندا، وسى كۇنى قازاق زيالىلارى مەن عالىمدارىنىڭ ورتاسىندا ءاليحاندى «ناعىز ۇلت كوسەمى»، قازاقتىڭ «تۇڭعىش پرەزيدەنتى»، «پرەمەر-ءمينيسترى» دەپ جىر قىلىپ ايتىپ جۇرگەنى دە راس ەمەس پە!؟
ال كەزىندە ءوزىن «ەزىلگەن بارلىق حالىقتىڭ كوسەمى» رولىندە كورگىسى كەلگەن ي.ستالين نكۆد-نىڭ قۇپيا مالىمەتتەرى نەگىزىندە ءا.بوكەيحاننىڭ ءاربىر قادامىن زەر سالىپ قاداعالاپ، ونىڭ قالىڭ قازاق اراسىنداعى زور ابىروي-بەدەلىن، ىقپالىن قىزعانىشپەن كورىپ-سەزىپ وتىردى. وعان بىردەن-ءبىر دالەل: قىر بالاسى- ەلاعاسىنا 1937 جىلدىڭ 3-25 قىركۇيەگىندە تاعىلعان ايپتاماسىندا «ونىڭ ء[ا.بوكەيحاننىڭ] قازاقستانعا بارعان ءاربىر ساپارى قازاقستانداعى توڭكەرىسكە قارسى بەلسەندى ءىس-ارەكەتىمەن ۇلاستى» («كاجدايا ەگو پوەزدكا ۆى كازاحستان سوپروۆوجدالاس اكتيۆاتسيەي يم كونتررەۆوليۋتسيوننوي رابوتى ۆ كازاحستانە») دەلىنەدى.
ال ەندى باستاپقى تاقىرىپقا ورالسام، ي.ءستاليننىڭ 1927 جىلى 17 مامىردا جولداعان وسى سۇراۋىنا ف.گولوششەكين مەن ن.نۇرماقۇلىنىڭ بەرگەن جاۋاپ حاتتارى نە جەدەلحاتتارى ازىرشە تابىلمادى. ونىڭ ەسەسىنە كەلەسى تاريحي قۇجاتتار ن.نۇرماقۇلىنىڭ الاش كوسەمىن «قامقورلىعىنا» الىپ جۇمىسقا ورنالاستىرماق بولعان ي.ءستاليننىڭ الدىن وراپ كەتكەنىن بۇلتارتپاي ايعاقتايدى. مىسالعا، «قازاق اسسر-نىڭ جەر بويىنشا حالىق كوميسسارىنىڭ (حالكوم) ىستەرىن ۋاقىتشا اتقارۋشى» بوكەيحانوۆتىڭ قولى قويىلىپ، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە (حكك), ياعني ن.نۇرماقۇلىنا جولدانعان حات – الاش كوسەمىنىڭ كەش دەگەندە 1927 جىلدىڭ شىلدەسىندە حالىق كوميسسارياتىندا كەمىندە كوميسساردىڭ ورىنباسارى سىندى جاۋاتى قىزمەتتە وتىرعانىن بايقاتادى. ويتكەنىڭ، حاتتىڭ ماتىنىنە ۇڭىلسەك، بوكەيحانوۆ «حالكوم ىستەرىن حالىق كوميسسارى ىستەرىن سۇلتانبەكوۆتىڭ55 ماسكەۋدە بولۋىنا بايلانىستى ۋاقىتشا اتقاراتىنىن» ءتۇسىندىرىپ، «سول جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە ماسكەۋگە جۇرۋىنە جانە حالكوم مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋدى كوميسسارياتتىڭ القا مۇشەسى جولداس الىمباەۆقا جۇكتەۋگە رۇقسات سۇرايدى». حاتتا جىلى كورسەتىلمەگەن، بىراق ناق 1927 جىلدىڭ شىلدەسىندە جازىلعانى كەلەسى قۇجاتتارمەن راستالادى.
اتاپ ايتقاندا، قازسسر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان ماسكەۋگە نكۆد-عا بەرىلگەن انىقتاما بوكەيحانوۆتىڭ ماسكەۋگە بارىپ، بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جەر ماسەلەلەرى بويىنشا كوميتەتىنىڭ ماجىلىستەرىنە قاتىسقانىن تولىق راستايدى. انىقتامادا مىناداي مالىمەت بەرىلەدى:
1/ «ۆ ماتەريالاح فوندا «نارودنىي كوميسساريات زەملەدەليا كازاحسكوي اسسر» ۆ «پروتوكولە زاسەدانيا رابوچەي كوميسسي پو ۆىرابوتكە نورم زەمەلنوگو وبەسپەچەنيا پو كازاحسكوي اسسر، ۆىرابوتاننىح نا وسنوۆاني پولوجەنيا و سپلوشنوم زەملەۋسترويستۆە كازاحسكوي اسسر» وت 2-ء3/VIIى-1927 گ. پروحوديت بۋكەيحانوۆ، كاك پرەدستاۆيتەل كازاحسكوي اسسر»;
2/ «ۆ «پروتوكولە زاسەدانيا پرەزيديۋما فەدەرالنوگو كوميتەتا پو زەمەلنومۋ دەلۋ پري پرەزيديۋمە ۆتسيك وت 24/ ءVIIى-1927 گودا پروحوديت بۋكەيحانوۆ، كاك پرەدستاۆيتەل كازاحستانا».56
«قازاق اسسر-نىڭ جەر بويىنشا حالىق كوميسسارياتى» قورىنا جاتاتىن تاعى ءبىر قۇجات بار: ول - سىرداريا گۇبەرنەلىك جەر باسقارماسىنا (سىر-دارينسكوگو گزۋ) 1927 جىلى جەرگە ورنىقتىرۋ جونىندەگى ورتالىق جەر باسقارماسىنىڭ باستىعى (ناچ. تسەنتر. ۋپر. زەم-ستۆا - ناچالنيك تسەنترالنوگو ۋپراۆلەنيا زەملەۋسترويستۆا) بوكەيحانوۆ قول قويىپ جىبەرگەن حات.57
حاتتا جىلى كورسەتىلگەن دە، قاي ايدىڭ قاي كۇنىندە جازىلىپ جىبەرىلگەنى جۇمباق بولىپ قالدى. سول سەبەپتى بوكەيحانوۆتىڭ ورتالىق جەر باسقارماسى باستىعى قىزمەتىندە ماسكەۋگە دەيىن نە كەيىن وتىرعانىن كەسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستاننىڭ جەر بويىنشا حالكومىندا بوكەيحانوۆتىڭ قاي جىلعا دەيىن قىزمەت اتقارعانى جانە نەندەي سەبەپپەن قىزمەتتەن كەتكەنى دە ازىرشە جۇمباق بولىپ وتىر.
دەسە دە تۋعان ەلىندەگى قىزمەتىنەن نە سەبەپپەن كەتكەنىن جانە ونى ي.ءستاليننىڭ «باتاسىنسىز»، قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ف.گولوششەكيننىڭ كەلىسىمىنسىز، جالپاق تىلمەن ايتقاندا – ەكى بىردەي باسشىسىنىڭ باسىنان اتتاپ قازاقستانعا شاقىرىپ الىپ قىزمەتكە ورنالاستىرعان قازاقستان حكك-ءنىڭ توراعاسى ن.نۇرماقۇلى مەن حكك مۇشەلەرىنىڭ ءوز باستارىن قاتەرگە تىككەنىن 1937 جىلدىڭ 25 قىركۇيەگىندە بۋتىركادا 2 اي وتىرعان الاش كوسەمىنە تاعىلعان رەسمي ايىپتامانىڭ مىنا جولدارىنان ايدان انىق بايقايمىز: «ۆ 1927 گودۋ، بۋدۋچي پريگلاشەن ۆ كازاحستان ناتسيوناليستامي، سيدەۆشيمي ۆ پراۆيتەلستۆە، رازرابوتال مەروپرياتيا پو زەملەۋسترويستۆۋ ۆ كونتررەۆوليۋتسيوننىح ناتسيوناليستيچەسكيح ينتەرەساح; يمەل كونتررەۆوليۋتسيوننۋيۋ سۆياز س رۋكوۆوديتەليامي پانتيۋركيستكوگو انتيسوۆەتسكوگو تسەنترا ي ەگو اكتيۆنىمي ستوروننيكامي: حودجانوۆىم، نۋرماكوۆىم، تيۋرەكۋلوۆىم، سۋلتانوۆەنوۆىم (سۋلتانبەكوۆ ەمەس پە؟), كەنجينىم ي در.».
ن.نۇرماقۇلىن قازاقستان حكك-ءىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن بوساتىپ، كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىلىمىن جەتىلدىرسىن دەگەن «جىلى» جەلەۋمەن ماسكەۋگە شاقىرتىپ، 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە قىر بالاسى – ەلاعاسى اليحانمەن بىرگە ءبىر كۇندە اتىپ، سۇيەگىن ءبىر پەشتە (كرەماتوري) ءۇن-ءتۇنسىز ورتەپ، ماسكەۋدەگى دون زيراتىنداعى الاقانداي عانا ءبىر جەرگە قۇپيا جەرلەۋى – ي.ءستاليننىڭ ءوز باتاسىنسىز ءا.بوكەيحاندى قىزمەتكە العانى ءۇشىن كەك ساقتاپ كەلۋىنىڭ بىردەن-ءبىر ءارى بۇلتارتپايتىن ايعاعى بولسا كەرەك [№№ 24-26 سۋرەتتەر].
تاعى ءبىر انىق جايت: الاش كوسەمىنىڭ ماسكەۋدەگى كىندىك باسپادا ىستەگەن عىلىمي قىزمەتىنە 1927 جىلدىڭ 1 قازانىندا بەرىلگەن پىكىردە ونىڭ «شتاتتى جالپى قىسقارتۋعا بايلانىستى» ءدال سول كۇنى - 1 قازاندا جۇمىستان بوساتىلعانى جازىلدى. سوعان قاراعاندا، جەر حالكومىندا ول كىندىك باسپادان ءوز ەسەبىنەن ۇزاق مەرزىمدى دەمالىس الىپ قىزمەت ىستەپ، باسپاداعى قىزمەتتەن ونى كەشىكتىرىپ شىعارعانعا ابدەن ۇقسايدى. ويتكەنى، جوعارىدا جازىلعانداي، كىندىك باسپاداعى قىزمەتىمەن قاتار سسسر عا-سىنىڭ ارناۋلى كوميتەتىنە قازاقستان بويىنشا ساراپشى قىزمەتىنە (عىلىمي قىزمەتكە) قابىلدانىپ، ءتىپتى 1926 جىلى اداي ويازىنا ەكسپەديتسياعا بارىپ قايتقانى بار-دى.
ءا.بوكەيحاننىڭ جەر حالكومىندا نەشە اي نە جىل ىستەگەنىن كەسىپ ايتۋ قيىن. بىراق جاۋاپتى قىزمەتىنە قوسا عىلىمي زەرتتەۋىن قاتار جالعاستىرعانى تاڭىرقاتپايدى. ناتيجەسىندە قىزىلوردادا شىعاتىن «نارودنوە حوزيايستۆو كازاحستان» جۋرنالىنىڭ 1928 جىلعى 2 سانىندا اۆتورى «بۋكەيحانوۆ» دەپ جازىلعان ««سەلسكوە حوزيايستۆو كارا-كالپاكسكوي وبلاستي»58 اتتى عىلىمي وچەرك جارىق كوردى.
كوپشىلىككە ونشا تانىس ەمەس بۇل ەڭبەگىندە عالىم قاراقالپاقستان «ماقتا جانە تۇقىم الۋ ماقساتىنداعى جوڭىشقا ء(مedىcaqo - ليۋتسەرنا) شارۋاشىلىقتارىنا ىقشالدالعان ۇستەمەلى سۋارمالى ەگىستىكتى دامىتۋعا» (اكتسەنتيروۆاننوە رازۆيتيە ينتەنسيۆنوگو پوليۆنوگو زەملەدەليا س ۋكلونوم ۆ ستورونۋ حلوپكوۆودستۆا ي سەمەننوگو ليۋتسەرنوۆودستۆا) دالەلدى كەڭەس بەرەدى، ال «ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنان ول قاراكول ەلتىرىسىن بەرەتىن قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا بارلىق العى-شارتتىڭ بارلىعىن» اتاپ كورسەتەدى.
قىر بالاسى – ەلاعاسىنىڭ قازاقستاننىڭ جەر حالىق كوميسسارياتىنان قاشان شىعارىلعانى قانداي جۇمباق بولىپ كەلسە، ونىڭ ماسكەۋگە قاشان جانە قالاي ورالعانى دا ازىرشە سونداي قۇپيا بولىپ تۇر. بىراق، ماسكەۋدەگى ءبىر بولمەلى كوممۋنالدىق پاتەرىن بوساتۋدى تالاپ ەتپەگەنىمەن (وعان دا ءتاۋبا دەپ ويلادى ما، كىم ءبىلسىن), ي.ستالين وعان ەندى باسقا قىزمەت نە جۇمىس ۇسىنبادى. ءا.بوكەيحاننىڭ وسى كۇنگە جەتكەن بىرەن-ساران حاتىنىڭ ماتىنىنە قاراعاندا، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، عۇلاما-عالىم، جۋرناليست، پۋبليتسيست، ۇلت كوسەمى قالعان كۇنىن پاتەر قاماعىندا وتكىزگەنگە ۇقسايدى [№№ 27, 28-سۋرەتتەر]. الدى قاراتۇنەك، تاعدىرى بەيمالىم...
كوپ ۇزاماي ا.بايتۇرسىنۇلىنان باستاپ الاشوردا اۆتونومياسىنداعى كەشەگى ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ ۇستىنە قارا بۇلت جينالا باستايدى. 1929 جىلى الاشوردا مۇشەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇتقىندالىپ، ءتۇرلى ۇزاق مەرزىمدەرگە كەسىلىپ، كەڭەس وداعىنىڭ تۇك-تۇكپىرىندەگى ازاپ-ءولىم لاگەرلەرىنە ايدالادى. سول جىلدىڭ مامىر ايىندا ءا.بوكەيحان الماتىعا تەرگەۋگە شاقىرىلادى. 27 مامىر كۇنى بولعان جالعىز تەرگەۋدىڭ بارىسىندا ونىڭ حاتتاماسىنا الاش كوسەمىنىڭ «الاشوردانىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىنان تاراعانعا دەيىنگى قىزمەتى جايىندا مەن جولداس كاشيرينگە ايتىپ بەرگەنمىن» دەگەن ءبىر-اق اۋىز جاۋابى جازىلىپتى. ول جىلى الاش كوسەمىنىڭ ءوزىن تۇتقىنداپ لاگەرگە ايداۋعا نە، «الاشوردا باسشىلارىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قىرىن قارايتىن جانە وعان قارسى سوعىسقان بولىگىنىڭ كوزىن جويۋ» تۋرالى 1922 جىلعى جوسپارىن جۇزەگە اسىراتىن «قولايلى» مەزگىل ءالى كەلمەگەندىكتەن، ونى اتۋعا ي.ءستاليننىڭ جۇرەگى بارا قويماعان ءتارىزدى. الىس تا بولسا تۋعان ەلى مەن قالىڭ قازاقتىڭ الدىنداعى كىرشىكسىز ابىروي-بەدەلى ءالى بيىك، ىقپالى زور ءا.بوكەيحاندى تۇتقىنداسا، ەلى تۇرا كوتەرىلى مە دەگەن كۇدىككە ءالى تولىق نەگىز بار ەدى. قازاق كوسەمىنە ءتىسى باتپاعان ي.ستالين بار ءوشىن ونىڭ تۋعان-تۋمالارىنان، ۇزەڭگىلەستەرىنەن العانعا ۇقسايدى.
تۋعان ءىنىسى - سماحان تورەنىڭ جازۋىنشا، كەنجە ءىنىسى بازىلحان «باي-كۋلاك» دەگەن ايىپپەن نوۆوكۋزنەتسكىگە ايدالىپ، 1932 جىلى 48 جاسىندا كوز جۇمادى; ءىنىسى قاسىمحان ءابدىحانۇلى ءولىم جازاسىنان 1928 جىلى امان قالىپ، 1936 جىلى الماتىدا وپات بولادى; جاقىن تۋىسى مانەرحان شولاقۇلى - 1933 جىلى ايدالىپ، حابار-وشارسىز كەتەدى; تاعى ءبىر تۋىسى قوجايحان ءماتحانۇلى – ايداۋدان اسكەرگە شاقىرىلىپ، ءىز-ءتۇسسىز جوعالادى...
تۋعان-تۋمالارىنىڭ وسىنداي قايعى-قاسىرەتىنەن حابارى بولدى ما، جوق پا – بەلگىسىز. ايتسە دە قارا ۋايىمعا سالىنباي، الماتىداعى تەرگەۋدەن ماسكەۋگە ورالىسىمەن، ازاپ لاگەرلەرىنە ماسكەۋ ارقىلى ايدالعان ۇزەڭگىلەستەرىن تەمىرجول بەكەتىندە كۇتىپ الىپ، ولارعا شاماسى كەلگەنشە ازىق-تۇلىك، جىلى كيىم-كەشەك، قالام-قاعاز ۇستاتىپ جىبەرۋ قامىمەن بولىپ، ىزىنشە ولاردى بوساتىپ الۋدىڭ بار ايلا-امالىنا مىقتاپ كىرىسەدى.
«جازاسىن» كارەليا تۇبەگى مەن ارحانگەلسك وبلىسىنداعى ءولىم لاگەرلەرىندە وتەپ جۇرگەن ماعجان جۇمابايۇلى 1934 جىلى م.گوركي مەن ونىڭ ايەلى – حالىقارالىق قىزىل كرەست ۇيىمى كوميسسياسىندا قىزمەت ىستەگەن ە.پەشكوۆا حات جازىپتى دەگەن مالىمەت بوس داقپىرت، ميف. ارينە، جازسا جازعان دا بولار. الايدا ول حات لاگەر باسشىلىعىنان، نكۆد-نىڭ تەزىسىنەن وتپەس، لاگەردەن ءبىر ادىم اتتاپ شىقپاس ەدى. الاش قايراتكەرلەرىنەن بوستاندىقتا جالعىز قالعان دا، ۇزەڭگىلەستەرىن بوساتۋ ءۇشىن ە.پەشكوۆانى اراعا سالعان دا ءا.بوكەيحان بولاتىن. شامامەن 1935-1938 جىلدارى ماسكەۋدە تۇرعان جيحانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدۇلدارىن ەسەپكە الماسا دا بولادى. ويتكەنى، ول ەكەۋى 1929-1935 جىلدارى «الاشوردا ۇلتشىلدىق ۇيىمىنىڭ ءىسى» بويىنشا سوتتالىپ، ايداۋدا بولىپ قايتقان-دى. ج.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ 1938 جىلى نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن جاۋابىنا قاراعاندا، ولار ايداۋدان قايتقاننان كەيىن قيت ەتۋگە قورقاتىن بولعان: «ۆ رازنوە ۆرەميا كاك دو سسىلكي، تاك ي پوسلە سسىلكي، ا تاكجە ۆسترەچاياس س كازاحسكيمي ناتسيوناليستامي مى گوۆوريلي و توم، چتو ۆ رەزۋلتاتە كوللەكتيۆيزاتسي پوچتي پولوۆينا كازاحسكوگو نارودا ۆىمەرلا، ۆسپومينالي ناشي الاش-وردىنسكيە دەلا، و توم، چتو ۆ سلۋچاە ۆوينى پروتيۆ سوۆەستكوگو سويۋزا بۋدۋت پرويسحوديت ماسسوۆىە ارەستى... گوۆوريلي و توم، چتو كازاحي درۋگ ك درۋگۋ بولشە نە حوديات، نە وبششايۋتسيا، يبو بوياتسيا ورگانوۆ نكۆد، ت.ك. پرويسحوديت سلەجكا زا كاجدىم، گوۆوريلي و ماسسوۆىح ارەستاح ۆ كازاحستانە، ۆ چاستنوستي، وب ارەستە ناركوموۆ-كازاحوۆ، ۆىسكازىۆالي پو ەتيم ۆوپروسام سۆوە نەدوۆولستۆو، ناس ۋديۆليالي پرويسحودياششيە ارەستى ناركوموۆ».59
ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانى ازداي، جالعىز كۇيەۋ بالاسى، قازاقتىڭ جاس تا بولسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، دارىندى جازۋشى ءارى پۋبليتسيست سماعۇل ساداۋقاسۇلى اياقاستىنان جۇمباق دەرتكە شالدىعىپ، 1933 جىلى كرەمل اۋرۋحاناسىندا 33 جاسىندا قايتىس بولادى. مارقۇمدى جەرلەۋگە قايىن اتاسى ءا.بوكەيحان، زايىبى اليحانقىزى ەليزاۆەتا، ۇلى ەسكەندىرمەن بىرگە ماسكەۋدە رسفسر واك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاراتىن ت.رىسقۇلۇلى مەن ن.نۇرماقۇلى جانە ت.ب.، ەلدەن جازۋشى س.مۇقانوۆ زايىبى مارياممەن بىرگە كەلىپ كۋا بولادى. ماريام مۇقانوۆا سوندا كورگەنىن بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى: «بوكەيحانوۆ كەلبەتتى ادام ەكەن. ۇستىندە ەتەگى جەر سىزعان، جاعاسىن التايى قىزىل تۇلكىدەن سالعان قىمبات تونى بار. كەسكىن-كەيپى پاتشاداي بوپ كورىندى ماعان. تاكاپپار، سۋىق ءجۇزدى».60
يا، ەلاعاسىنىڭ «ماسكەۋ كەزەڭى»، اسىرەسە 1930-جىلداردى قايعى-قاسىرەتكە تولى بولسا، قۋانىشقا بولەگەن ساتتەرى دە جوق ەمەس-ءتى. قىزى ليزانجان مەديتسينا ينستيتۋتىن ءتامامداپ، نەمەرەسى ەسكەندىرمەن بىرگە قولىندا قالىپ، اكەسىنىڭ ءىزىن قۋىپ ماماندىعى بويىنشا عىلىمعا بەت بۇرادى [№№ 29, 30-سۋرەت]. ۇلى وكتاي-سەرگەي - تاۋ-كەن ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، قاي جىلى ەكەنىن ايتۋ قيىن، اكەسىنىڭ زور قۋانىشىنا ساي 1930 جىلدارعا قاراي ۇيلەنەدى. الەكەڭ ەكىنشى نەمەرەسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ ۇلگەرمەدى: ەۆگەني وكتايۇلى – 1938 جىلى دۇنيەگە كەلەدى [№ 31-سۋرەت]. ال 1934 جىلى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تورالقا جيىنىندا بۇگىنگى جەزقازعان ءتۇستى مەتالدار كەن كوزىن يگەرۋدىڭ قاجەتتىلىگى مەن تيىمدىلىگى تۋرالى ۇلكەن بايانداما جاساپ، ونىسى عىلىم ورداسىنىڭ «بولشوي دجەزكازگان» اتتى اكادەميالىق جيناعىمەن سول جىلى باسىلىپ شىعادى. 30 جاسىنا قاراي سەرگەي ءاليحانۇلى دا اكەسىنە تارتىپ - ۇلكەن عالىم ءارى كورنەكتى ونەركاسىپ جانە مەملەكەت قايراتكەرى بولاتىن سىڭاي تانىتىپ ۇلگەردى. جەزقازعان كەنىشىن يگەرۋدىڭ باسى-قاسىندا سوناۋ باستا كىم تۇردى دەگەن سۇراق – ءالى بەيتاراپ ءارى تياناقتى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ماڭىزدى تاقىرىپ. بۇل دا تاريحتىڭ ءبىر زور اقتاڭداق بەتى. تاريحتىڭ ادىلدىكتى اتايتىن كەزى كەلدى.
1934 جىلى ەلاعاسى، سونىمەن قاتار، ە.پەشكوۆانىڭ كۇش-جىگەرىمەن ا.بايتۇرسىنۇلىن ارحانگەلسكىدەگى لاگەردەن شىعارىپ الدى. ينتەرنەتتەگى ۆيكيپەديا مالىمەتىنە قاراعاندا، فرانتسيادا ەميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافا شوقاي سول ماڭايعا ايالداعان فرانتسيانىڭ ساۋدا كەمەسىمەن م.دۋلاتۇلىن سولوۆكيدەن قاشىرماق بولعان كورىنەدى. بىراق بالا-شاعاسىنىڭ كەيىنگى تاعدىرىن ويلاعان ماديار قاشۋدان باس تارتىپتى. بۇل قيالدان شىعا قويعان مالىمەتكە ۇقسامايدى. پاتشا زامانىندا استىرتىن ارەكەت ەتۋدەن (كونسپيراتيۆنايا دەياتەلنوست) مول تاجىريبە العان الاش كوسەمىنىڭ وعان دا قاتىسۋى بولۋى مۇمكىندىگىن تەرىسكە شىعارۋعا اسىقپايىق. ويتكەنى، ءوزىنىڭ ساياسي شاكىرتىنىڭ ءبىرى - م.شوقايمەن شەكارا اسقان ساتتەن بەرى استىرتىن بايلانىسىن ۇزبەگەن ءا.بوكەيحان بولاتىن. ەلاعاسى ازاپ لاگەرلەرىنە ايدالعان ۇزەڭگىلەستەرىنەن دە حابار ۇزبەدى. مىرجاقىپ ىنىسىنە جولداعان حاتىن 1934 جىلدىڭ 26 قىركۇيەگىندە، ياعني جاقاڭنىڭ زايىبى عاينيجامال مەن قىزى گۇلنار ءوزىنىڭ ءبىر بولمەلى پاتەرىنە تۇنەپ، ولاردى ەلگە قاراي جولعا شىعارىپ سالىسىمەن جازعان. بۇل جالعىز دا سوڭعى حات ەمەس، كۇنى بۇگىنگە جەتكەنى عانا. قالاي بولعاندا دا، الاش كوسەمى مادياردى بوساتىپ ۇلگەرمەدى: ول 1935 جىلدىڭ 5 قازانىندا سوسنوۆەتسك لاگەرىنىڭ ورتالىق لازارەتىندە كوز جۇمىپ، بەيبىت كۇندە وپات بولعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الدى بولدى. سوڭى ەمەس-ءتى.
سول جىلى لاگەردەن شىققان تاعى ءبىر ۇزەڭگىلەسى جانشا دوسمۇحامەدۇلى، تۋعان باجاسى ت.رىسقۇلۇلىنىڭ قولپاشتاۋىمەن ماسكەۋدە پاتەر تاۋىپ، ءتاۋىر جۇمىسقا دا ورنالاسادى. ونىڭ 1938 جىلدىڭ 2, 4, 7 شىلدەسىندە نكۆد جەندەتتەرىنە بەرگەن جاۋابىنا قاراعاندا، 1935-1937 جىلدارى قىر بالاسىمەن «2-3 ايدا، كەيدە جارتى جىلدا ءبىر رەت نە ونىڭ، نە ءوزىنىڭ پاتەرىندە باس قوسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى ەكەن; «بوكەيحانوۆ... اڭگىمە ايتۋعا شەبەر، ازىلقوي، سىقاقشى» دەگەندى قوسادى.61
ج.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ايتۋىنشا، 1935-1937 جىلدارى ماسكەۋدە ح.دوسمۇحامەدۇلى، م.ەسبولۇلى، ءا.مۇڭايتپاسۇلى، م.بۇرالقىۇلى، م.مىرزاۇلى (مۋرزين) سىندى الاشوردا ۇكىمەتىندەگى بۇرىنعى ۇزەڭگىلەستەرى تۇرعان، سونداي-اق سانجار اسپانديارۇلى، وزىمەن بىرگە ءى-مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولعان ا.قالمەڭۇلى، س.اقايۇلى جانە ت.ب. ماسكەۋگە كەلىپ-كەتىپ تۇرعان. ولاردىڭ ەڭ الدىمەن ەلاعاسىمەن امانداسىپ كورىسۋگە اسىققانى – ايتپاسا دا تۇسىنىكتى-اۋ دەيمىن.
ءا.بوكەيحاننىڭ «ماسكەۋ كەزەڭىنەن» بۇگىنگە امان جەتكەن تاعى 2 حات بار. ءبىرى ۆ.بونچ-برۋەۆيچتىڭ 1934 جىلى 27 اقپاندا الاش كوسەمىنە جولداعان حاتى [№ 32-سۋرەت]. ول كەزدە بونچ-برۋەۆيچ [№ 33, 34-سۋرەتتەر], «دۇنيە ءجۇزى ەڭبەككەرلەرىنىڭ كوسەمى» ۆ.لەنيننىڭ جاقىن سىبايلاسى، كوركەم ادەبيەت، سىن جانە پۋبليتسيستيكانىڭ ورتالىق مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولاتىن. حاتتىڭ ماتىنىنە توقتالمايمىن، ونى سۋرەتتەن وقۋعا بولادى. ال ەكىنشىسى – 1934 جىلدىڭ 17 قازانىندا ءا.بوكەيحاننىڭ گۋلاگ-تان الماتىعا ورالعان ا.بايتۇرسىنۇلى مەن ە.ومارۇلىنا جازعان حاتى. حاتتى بەلگىلى تۇركولوگ عالىم التاي امانجولوۆ اكەسى سارسەن امانجولوۆتىڭ جەكە قورىنان كەزدەيسوق تابادى. بۇل حاتتىڭ ماتىنىنەن اۆتوردىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىن، ونىڭ ىشىندە، سوناۋ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندەگى «قازاقتىڭ تاريحى» ماقالالارىندا بىرگەن ۋادەسىن62 ۇمىتپاي، ساياساتتان قولى بوساعان كەزدە التى الاشى مەن ەلىنىڭ تاريحىن جازۋعا تياناقتى كىرىسكەنگە ۇقسايدى. الايدا ۇلت كوسەمىنىڭ 1930-جىلدارى جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ قولجازبالارى ساقتالمادى. ولار 1937 جىلدىڭ شىلدەسىندە تۇتقىندالىپ، پاتەرىن استان-كەستەنىن شىعارىپ ءتىنتۋدىڭ ناتيجەسىندە حاتتارى، فوتوسۋرەتتەرى جانە ت.ب. دۇنيە-مۇلكىمەن بىرگە تاركىلەنسە كەرەك [№ 35-سۋرەت].
ا.زۋبوۆ دەگەن اۆتور «نەگيباەمىي اليحان» ايدارىمەن «سترانا ي مير» گازەتىنىڭ 2009 جىلعى سانىندا شىققان ماقالاسىندا، الاش كوسەمىنىڭ نەمەرە ءىسىنى سىرىم بوكەيحانوۆتىڭ «وتكەندى ۇمىتۋعا بولمايدى» («نەلزيا و پروشلوم پوزابىت») كىتابىن سىلتەي وتىرىپ، 1937 جىلدىڭ 26 شىلدەسىندە ءا.بوكەيحان تۇتقىندالعان ساتتە نكۆد باستىعى نيكولاي ەجوۆتىڭ ءوزى بولعانىن جازدى.63 ماقالادا ن.ەجوۆتىڭ ەليزاۆەتا اليحانقىزىمەن گيمنازيادا بىرگە وقىعانىن جانە ءاليحاندى جاقسى تانيتىنىن، پاتەرىندە تالاي رەت بولعانى ايتىلادى.
ماقالانىڭ بۇل جولدارىندا قيال مەن شىندىقتىڭ سورپاسى قوسىلىپ كەتكەنىن ايتۋ كەرەك. نە ماقالا، نە كىتاپ اۆتورىنىڭ قيالىنا جاتاتىنى: ەجوۆ پەن ليزانىڭ گيمنازيادا بىرگە وقۋى ەكى ماڭىزدى سەبەپپەن مۇمكىن ەمەس. بىرىنشىدەن، 1895 جىلى تۋعان ەجوۆ پەن، سماحان تورەنىڭ مالىمەتى بويىنشا 1902, ا.زۋبوۆتىڭ جازۋىنا سەنسەك - 1903 جىلى تۋعان ليزا بوكەيحاننىڭ جاس ايىرماشىلىعى – 7-8 جىل.
ەكىنشىدەن، ليزا گيمنازيانى وقىپ بىتىرگەن بولسا، گيمنازيادا اكەسى 1909-1917 جىلدارى وتباسىمەن بىرگە ساياسي ايداۋدا بولعان ساماردا وقىسا كەرەك. ءى-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايدانىنا قارا جۇمىسقا الىنعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ قامىمەن 1916 جىلدىڭ كۇزىنەن س.پەتەربور مەن ماسكەۋگە، ودان باتىس مايدانعا - مينسكى تۇبىنە اتتانىپ، 1917 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعان سوڭ ورىنبورعا كەلىپ، الاشوردا اۆتونومياسى جاريالانىپ، ۇلتتىق اۆتونوميا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ رەسمي استاناسى دەپ تاعايىنداعان الاش قالاسىنا قونىس اۋدارعان 1918 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن الاش كوسەمىنىڭ زايىبى ەلەنا سەۆاستيانوۆا-بوكەيحانوۆانىڭ 2 بالاسىمەن - قىزى ليزامەن، ۇلى وكتايمەن - ساماردا قالعانىن، سەمەيگە تەك 1919 جىلدىڭ سوڭىنا، 1920 جىلدىڭ باسىنا قاي عانا كوشىپ كەلگەنى بار. 1918 جىلى ماۋسىم-شىلدەسىندە «سارىارقا» گازەتى «ساماردان ءاليحان ۇيىندەگى جەڭگەيدەن دە امانبىز دەگەن الدىق» دەگەن شاعىن قۇلاقتاندىرۋ جاريالادى. ەلەنا ياكوۆلەۆنانىڭ ساماردا 2-3 جىلداي كىدىرۋىنىڭ سىرى بار سىرى - ەلدەگى ساياسي الا-ساپىرانعا قوسا، ليزانىڭ گيمنازيانى ءبىتىرۋىن توسۋىندا بولسا – عاجاپ ەمەس. 1922 جىلعى جەلتوقساننىڭ سوڭىنا نە 1923 جىلدىڭ باسىنا قاراي ليزا اكەسىنىڭ ءىزىن قۋىپ ماسكەۋ بارعاندا، ن.ەجوۆ كەرىسىنشە ماسكەۋدەن سەمەيگە كەلەدى. 1923 جىلى 19-20 جاستاعى بويجەتكەن ليزا گيمنازياعا ەمەس، ماسكەۋدىڭ مەديتسينا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى. دەمەك، ليزا مەن ەجوۆتىڭ ومىرلىك جولدارى ەش قيىلىسپايدى.
ۇشىنشىدەن، ن.ەجوۆتىڭ ءومىربايانىن تياناقتى زەرتتەپ كىتاپ جازعان ا.پاۆليۋكوۆتىڭ اقپارىنا سايكەس، كوليا ەجوۆتىڭ بار ءبىلىمى: قازىر ليتۆاعا قارايتىن ماريامپول قالاسىنداعى ءۇش جىلدىق باستاۋىش ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، 1906 جىلى س.-پەتەربورداعى تۋىستارىنىڭ قولىنا بارىپ، كيىم تىگۋشى ماماندىعىنا وقىعان [№ 36-سۋرەت].64 1917 جىلعى «قازان بۇلىگى» - ەجوۆتىڭ باستاۋىش بىلىمىمەن ءۇش ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرمەگەن بيىك مانساپ پەن قىزمەتكە كوتەرىلۋىنە زور مۇمكىندىك بەردى ەمەس پە! ساياز بىلىمىمەن دە، 151 سانتيمەتر بويىمەن دە ن.ەجوۆ – ءتىپتى ءدىني سەميناريانى دا بىتىرمەگەن، بويى 160 سم ي.ستالينگە اسا لايىقتى دا قولايلى «مامان» بولاتىن.
ن.ەجوۆتىڭ الاش كوسەمىمەن جاقسى تانىستىعىنا كەلسەم، ونىڭ اۋىلى اقيقاتقا الدەقايدا جاقىن كورىنەدى. ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى (نكۆد) قىزمەتىنە تاعايىندالۋىنا دەيىن ن.ەجوۆتىڭ بىرقاتار جىل قازاقستاندا جاۋاپتى پارتيالىق قىزمەتتەر اتقارعانىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. ونىڭ ىشىندە اسىرەسە سوۆەت وكىمەتى سەمەي گۇبەرنەسىندەگى الاشوردانىڭ ءا.بوكەيحان توبىن «تالقانداعان» 1922 جىلدىڭ ىزىنشە، 1923 جىلى ن.ەجوۆ سەمەيدەن ءبىر-اق شىقتى. «تالقاندادى» دەيتىن سەبەپ: 1922 جىلدىڭ قازانىندا ءا.بوكەيحان مەن م.دۋلاتۇلى تۇتقىندالىپ، ر.مارسەكۇلى قىتاي اسىپ كەتسە، سەمەي گۇبەرنەلىك اتقارۋ كوميتەتىندە قىزمەت ىستەگەن ح.عابباسۇلى جۇمىستان بولساتىلىپ، قاراشا-جەلتوقساندا الەكەڭ ماسكەۋگە ايدالدى. ولاردىڭ ورنىنا ماسكەۋدەن جونەلتىلگەندەردىڭ ءبىرى ن.ەجوۆ - 1924 جىلعا دەيىن رك(ب)پ سەمەي گۇبەرنەلىك كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، 1924-1925 – ۆك(ب)پ قازاق وبكومىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ال 1925-1926 – بۇكىلرەسەيلىك ك(ب)پ-سىنىڭ ف.گولوششەكين باستاعان قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى.
الاش كوسەمى ماسكەۋگە ايدالعان ىزىنشە قازاقستانعا كەلىپ، 1924 جىلعا دەيىن سەمەيدە، 1925 جىلدان باستاپ ف.گولوششەكيننىڭ قولاستىندا الماتىدا قىزمەت ەتكەن ن.ەجوۆتىڭ قازاق كوسەمىمەن قانشالىقتى جاقسى تانىس بولعانىن، ونىڭ ماسكەۋلىك پاتەرىندە ءجيى بولعان-بولماعانىن كەسىپ ايتۋ قيىن. بىراق الاش كوسەمىن تۇتقىنداۋعا نكۆد جاساعىن ونىڭ ءوزى باستاپ كەلۋى شىندىققا ابدەن ۇقسايدى. ويتكەنى، نكۆد-نى باسقارىپ جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىن جۇزەگە اسىرعان كۇندەرىندە كورنەكتى قايراتكەرلەردى تۇتقىنداۋعا دا، ولاردى ازاپتاۋعا دا ن.ەجوۆتىڭ قۇمار، اۋەس بولعانى تاريحي شىندىق.65
ول ازداي زينوۆەۆ، كامەنەۆ سىندى ي.ءستاليننىڭ «ساياسي كۇندەستەرىن» اتىپ ولتىرگەن وقتاردى ن.ەجوۆ ءوزىنىڭ جۇمىس ۇستەلىنە جاسىرىپ ساقتاپ كەلىپتى. ءار وق قارىنداشپەن اتىلعان ادامنىڭ اتى-ءجونى جازىلعان قاعازعا جەكە-جەكە ورالىپتى. ولار 1939 جىلى ن.ەجوۆتىڭ ءوزى تۇتقىندالعاندا تابىلىپ، تاركىلەنەدى. سول وقتاردىڭ اراسىندا ي.ستالين [№ 37-سۋرەت] ءوزىنىڭ اتا جاۋى ساناعان الاش كوسەمىن اتقان وقتى دا ساقتالعان جوق پا ەكەن؟
الاش كوسەمى اقىرعى رەت تۇتقىندالعان 1937 جىلدىڭ شىلدەسىندە ن.ەجوۆتىڭ ومىرىندە ءۇش ماڭىزدى وقيعا بولدى. ءبىرى – ىشكى ىستەر حالكومى رەتىندە ول «بۇرىنعى قۇلاقتار (كۋلاكتار), قىلمىسكەرلەر جانە باسقا دا سوۆەتكە قارسى ەلەمەنتتەردى رەپرەسسيالاۋ وپەراتسياسى تۋرالى» № 00447 شۇعىل بۇرىققا قول قويسا، ەكىنشىسى - 1937 جىلى شىلدەدە ول «ۇكىمەت تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ءۇشىن نكۆد مەكەمەسىن باسقارۋ ىسىندەگى زور جەتىستىكتەرى ءۇشىن» لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى.66
ءۇشىنشىسى - التى الاش كوسەمى ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن جىلى بك(ب)پ وك-ءنىڭ رەسمي ۇنقاعازى بولعان «پراۆدا» گازەتىندە كونستانتين التايسكي دەگەننىڭ ورىسشاعا اۋدارۋىمەن جامبىل جاباەۆتىڭ «حالكوم ەجوۆ» («ناركوم ەجوۆ») اتتى جىرى باسىلىپ شىعادى. قىسقاشا ءۇزىندىسى مىناۋ:
كوگدا ناد ستەپيامي پودنيالسيا ۆوسحود
ي پلەچي راسپراۆيل كازاحسكي نارود،
كوگدا چابانى پروتيۆ باەۆ ۆوسستالي،
پريسلالي ەجوۆا نام لەنين ي ستالين.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ەجوۆ ميروەدوۆ پروگنال زا حرەبتى،
وتبيل تابۋنى، يح ستادا ي گۋرتى.
راسستاليس ناۆەكي مى س بايسكيم وبمانوم،
ۆەسنا راستسۆەلا پو ستەپيام كازاحستانا
پىشنەە ي كراشە بىلىح ناشيح سنوۆ.
زدەس ۆسە تەبيا ليۋبيات، توۆاريشش ەجوۆ!
«پراۆدا» گازەتىنەن قالىسپاي جاس ۇرپاقتىڭ «پيونەرسكايا پراۆداسى» دا سول جىلى جامبىلدىڭ تاعى دا ك.التايسكي ورىسشالاعان «ەجوۆ باتىر تۋرالى ءان» («باللادا» نەمەسە «پەسن و ناركومە ەجوۆە») دەگەن جىرىن جاريالايدى:
ناس سولنەچنىي ستالين پوۆەل زا سوبويۋ
ي رودينا ستالا سترانوي گەروەۆ،
كاكيح نە روجدالوس ۆ زامۋچەننىح ستراناح
پري بەلوم تسارە، پري سۋلتاناح ي حاناح.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
يا سلاۆليۋ باتىرا ەجوۆا، كوتورىي
رازرىۆ ۋنيچتوجيل زمەينىە نورى،
كتو ۆستال، نەدوبيتىم ۆراگام ۋگروجايا
نا ستراجە سترانى ي ەە ۋروجايا.
2,5 جىلداي عانا ي.ءستاليننىڭ ادال قاندى قولشاقپارى بولعان ن.ەجوۆتىڭ «لەنين» وردەنىمەن ماراپاتتالىپ، جىر ارنايتىنداي سىڭىرگەن «قىزمەتى» بار ەدى. 1937 جىلدىڭ قاڭتارىنان 1938 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن، بۇل جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ناعىز قايناعان كەزى، ن.ەجوۆ ي.ءستاليننىڭ اتىنا كىمدەردىڭ جانە قانشا ادامنىڭ تۇتقىندالعانى، جۇزەگە اسىرىلعان جازالاۋ وپەراتسيالارى، كەزەكتى قۋعىن-سۇرگىن شارالارىنا رۇقسات سۇراۋ، تەرگەۋ حاتتامالارى سىندى باياندامالارىنان تۇراتىن 15 مىڭداي حات-قۇجات جولداعان، ياعني كۇنىنە كەمىندە 20 بايانداما جىبەرىپ وتىرعان. ءستاليننىڭ كابينەتىنە كىرگەندەردى تىركەيتىن جۋرنالدىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، 1937-1938 جىلدارى ەجوۆ ستالينگە 290 رەت كىرىپ، باس-اياعى 850 ساعات ۋاقىتىن وتكىزىپتى. بۇل جەتىستىگىمەن ول تەك ۆ.مولوتوۆقا عانا جەتە الماپتى.
الاش كوسەمىنىڭ تاركىلەنگەن حات-قاعازدارىنا ورالسام، 1991 جىلدىڭ تامىز ايىندا (1991 جىلدىڭ 19-21 تامىزىنداعى بەلگىلى «گكچپ» دەگەن بۇلىكتىڭ ىزىنشە) وسى جولداردىڭ اۆتورى ماسكەۋدە سسسر كگب-سىنا ءا.بوكەيحاننىڭ ىسىنەن كەزىندە تاركىلەنگەن قولجازبا، حاتتار جانە ت.ب. دۇنيە-مۇلكىن سۇراپ جازعان وتىنىشىنە - سول جىلدىڭ قىركۇيەگىندە سسسر كگب-سىنىڭ قوعاممەن بايلانىس ورتالىعى (تسوس كگب سسسر) بەرگەن جاۋابىندا مىناداي ءبىر-اق جول بولدى: «بوكەيحانوۆتىڭ تۇتقىنداعاندا تاركىلەنگەن جەكە حاتتارى جوعالعان». «جەكە حاتتارى» دەپ قولجازبالارىن دا ايتىپ وتىرعانى ءسوزسىز. الايدا قىلمىسىنىڭ «ايعاعى» رەتىندە ىسكە تىگىلگەن قۇجات-قاعازداردىڭ جايدان-جاي «جوعالۋى» جالپى مۇمكىن بە؟
ايتسە دە «جوعالۋدىڭ» بار قۇپياسىن مىنا ءبىر جايتتان انىق بايقاۋعا بولادى. سماحان تورە ەستەلىگىندە بىلاي جازدى: «[19]23-ءىنشى جىلى الەكەڭ توبىقتى كەلىپ، قاسىنا مەدەۋ بالاسى ءبىلال، كۇيەۋى، قىزى، قۇلكە بالاسى، ءومىرتاي بالاسى، 10 كىسى ەرىتىپ ەلگە كەلگەن. جيەن قىزى ۇلكەن اكەسى دايىرعا پاتشا بەرگەن التىن ستاقاندى، كوپ نارسە الىپ (!), الەكەڭ ءۇش ىنىسىنەن ءۇش قۇلىندى بيە الىپ... بالالار قايتقان»).67
سماحان تورە ءتىزىپ وتىرعان «التىن ستاقان» مەن «كوپ نارسە» دە ءتىنتۋدىڭ ىزىمەن «جوعالادى». مۇنى جالپاق تىلمەن، ادەبي تىلمەن ايتساڭ دا «ۇرلىق»، «قاراقشىلىق توناۋ» دەيدى. جارايدى، تازا التىننان قۇيىلسا دا ىدىستىڭ اتى ىدىس قوي - ءولى زات. ال ۇلت كوسەمىنىڭ ورنى تولماس قولجازبا-حاتتارىنا قۇن جەتە مە؟
سوڭى
Abai.kz
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر مەن مۇراعات قۇجاتتار ءتىزىمى
1. گا رف (بۇرىنعى تسگاور): 1235 قور، 36 تىزبەك، № 26 ءىس، 1 پاراق.
2. كەمەڭگەرۇلى ق. تاڭدامالى.//الماتى: قازاقستان. 1996 ج. قۇراستىرعان جانە العى ءسوزىن جازعان د.قامزابەكۇلى. ستر. 67.
3. ءاليحان. كاكىتاي (ىسقاقۇلى قۇنانباي). ءمۇناھيب-نەكرولوگ//«قازاق» گاز.، № 105, 18.02.1915 ج. سامار.
4. رگاسپي: 17 قور، 112 تەزبەك، № 384 ءىس، 208 پاراق.
5. سوندا: № 209 پاراق.
6. بوكەيحان س. الەكەڭنىڭ ءومىرى.//«جۇلدىز»، جۋرن.، № 3, 1996 گ، 102-125 ستر.
7. دۋلاتوۆا گ. «اكەمدى گپۋ اكەتكەندە ون ەكىدە ەدىم...». اقجول، 2000, №6. 19. دۆيجەنيە الاش. اپرەل 1920-1928 گگ. الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2007. ت. 3. كن. 1. cتر.131.
8. بۇل جانە كەلەسى ۇزىندىلەر – سسسر كگب-سىنىڭ مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن رف فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى ءا.ن.بوكەيحاننىڭ ىسىنەن، وعان تاعىلاعان رەسمي ايىپتامادان قولمەن جازىپ الىندى.
9. بوكەيحان س. الەكەڭنىڭ ءومىرى.//«جۇلدىز»، جۋرن.، № 3, 1996 گ، 102-125 ستر.
10. زاكي ۆاليدي (ۆاليدوۆ) توعان – رسفسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ «باشقۇرت اسسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسى تۋرالى» 1920 جىل 19 مامىرداعى قاۋلىسىنا نارازى بولىپ، 1920 جىلدىڭ ماسىمىندا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، كوپ ۇزاماي ورتا ازيا ارقىلى شەتەلگە قاشتى.
11. زۋبوۆ اندرەي. نەسگيباەمىي اليحان.//«سترانا ي مير» گاز.، 12.12.2009. الماتى.
12. سماحان تورەنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ەليزاۆەتا 1902 جىلى ومبىدا، وكتاي-سەرگەي – 1904 جىلى س.-پەتەربوردا تۋعان. - بوكەيحان س. الەكەڭنىڭ ءومىرى.//«جۇلدىز»، جۋرن.، № 3, 1996 گ، 102-125 ستر.
13. ەسكەندىر سماعۇلۇلى – كامەلەتكە تولماي، جاسىن اسىرىپ كورسەتىپ اسكەرگە الىنىپ، 1941 جىلى ماسكەۋدى قورعاۋعا اتسالىسىپ ءجۇرىپ قازا تاپتى.
14. بۇل مالىمەت گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆانىڭ اڭگىمەسىنەن الىندى.
15. حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدۇلدارى، سونداي-اق مىرزاعازى ەسبولۇلى جانە تاعى بىرقاتار الاشورداشىلار 1935-1937 جج. ماسكەۋدە تۇرعان. قارا: 27 ستر. پروتوكولا دوپروسا وت 02.06.1938 گ. - يستوريا زاپادنوگو وتدەلەنيا الاش-وردى. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ.//پود وبششەي رەداكتسيەي سدىكوۆا م.ن. توم 1. ۋرالسك. ستر. 244.; 45 ستر. پروتوكولا دوپروسا وت 07.06.1938 گ. - يستوريا زاپادنوگو وتدەلەنيا الاش-وردى. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ.//پود وبششەي رەداكتسيەي سدىكوۆا م.ن. توم 1. ۋرالسك. ستر. 256.; 50-51 ستر. پروتوكولا وت 08.06.1938 گ. - يستوريا زاپادنوگو وتدەلەنيا الاش-وردى. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ.//پود وبششەي رەداكتسيەي سدىكوۆا م.ن. توم 1. ۋرالسك. ستر. 260.
16. ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە. – الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 1995 ج. 399 بەت.
17. بەكتۇروۆ ج. ەنەدەن ەرتە ايىرىلعان ءتول سەكىلدى...//الماتى: "قازاقستان" باسپا ءۇيى، 2002. - 234 بەت.
18. وتەنيازۇلى س. ارماندا وتكەن الكەي اتا.//«قازاق تاريحى» جۋرن.، № 2 1994 گ. 16-17 ستر.
19. ءنازىر تورەقۇلۇلى (1892-1937) - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست، العاشقى قازاق ەلشىلەرىنىڭ ءبىرى، ديپلومات.
20. «شولپان» - تۇركىستان اسسر-ءى واك-ءنىڭ ءبىلىم، ادەبيەت، شارۋاشىلىق، ساياسي جۋرنالى. تۇڭعىش سانى 1922 جىلى قازاندا تاشكەنتتەن جارىققا شىقتى. جۋرنالدا كوپتەگەن عىلىمي ماڭىزدى ماقالالار جارىق كوردى. بىراق ونىڭ جەكە ماقالالارىندا بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق قاتە تۇجىرىمدارعا جول بەرىلگەن دەپ ەسەپتەلىپ، وسىعان بايلانىستى جۋرنال 8 سانى شىققاننان كەيىن 1923 جىلدىڭ مامىر ايىندا جابىلدى.
21. «تەمىرقازىق» جۋرنالى – 1923 جىلى ماسكەۋدە كىندىك باسپادان شىعىپ، 1-3 سانىنان كەيىن «شولپان» جۋرنالىمەن ءبىر ۋاقىتتا توقتاتىلدى.
22. ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە. – الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 1995 ج. 398 بەت.
23. قىر بالاسى. بەكەت باتىر ء(ا.ديۆاەۆ. 1922 ج. تاشكەنت.); قىر بالاسى. مىرزا ەدىگە ء(ا.ديۆاەۆ. 1922 ج. تاشكەنت.). رەتسەنزيا.//«تەمىرقازىق» جۋرن.، № 1, 1923 ج.، 34, 35-بەتتەر. ماسكەۋ.
24. ماركس، ن.ا. گەرەيدىڭ اجالى. «قىرىم سوزدەرىنەن» اۋدارعان قىر بالاسى.//«تەمىرقازىق» جۋرنالى، № 1, 1923 ج.، 23-بەت.; شىراق (ۆ.گ.كورولەنكودان). قازاقشاعا اۋدارعان قىر بالاسى.//«تەمىرقازىق» جۋرنالى، 1923, № 2-3, 103 بەت; ماركس، ن.ا. پايعامبارعا حات («ەسكى قىرىم سوزدەرىنەن»). اۋدارعان - قىر بالاسى//«تەمىرقازىق» جۋرنالى، № 2-3, 1923 ج.، 104-106-بەت. ماسكەۋ.
25. قىر بالاسى، بايتۇرسىنۇلى احمەت. ەر سايىن.//سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]، 1923 ج. ماسكەۋ.
26. رادلوۆ، ۆ.ۆ. ەر تارعىن (العى ءسوزىن، عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازىپ، وڭدەپ باسپاعا ازىرلەگەن قىر بالاسى).//سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]، 1923 ج. ماسكەۋ.
27. تولستوي، ل.ن. قاجى-مۇرات (اۋد. قىر بالاسى).//«اق جول» گاز.، №№ 377, 378. 1923 ج. تاشكەنت.
28. ماركس، ن.ا. جۇلدىز بالا («ەسكى قىرىم سوزدەرىنەن»). اۋد. قىر بالاسى.//«اق جول» گاز.، №№ 381-384, 1923 ج. تاشكەنت.
29.رادلوۆ، ۆ.ن. كورپەش – بايان سۇلۋ. (العى ءسوزىن، عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازىپ، وڭدەپ باسپاعا ازىرلەگەن قىر بالاسى).//سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]، 1924 ج. ماسكەۋ.
30. تولستوي، ل.ن. قاجى-مۇرات (اۋدارعان قىر بالاسى).//سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]، 1924 ج. ماسكەۋ.
31. فلامماريون، ك. استرونوميا ءالىپ-ءبيى (قازاقشالاعان قىر بالاسى).//سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]، 1924 ج. ماسكەۋ.
32. ق.ب. ماسكەۋدەن حات. بىلىمگە جالىنعان جۇرت ورمان-باعىن قالاي قوريدى؟//«اق جول» گازەتى، 02.XI.1924, № 499.
33. قىر بالاسى. ۇلگى الىڭدار!//«اق جول» گاز.، № 502, 1924 ج.، 4-بەت. تاشكەنت.
34. قىر بالاسى. توزعان ەگىستىككە جوڭىشقا سالساڭ، بيداي جاقسى وسەدى («قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدا!»).//«قوسشى» گاز.، № 509, 1924 ج.، 3-بەت. ورىنبور-قىزىلوردا.
35. V. سامات ولەڭدەرىنە سىن. ادەبي سىن.//«جاس قازاق» جۋرن.، №№ 10-13, 1924 ج. ورىنبور.
36. ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە. – الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 1995 ج. 397 بەت.
37. مەڭدەشۇلى سەيىتقالي (1882-1937) – قازاق، باتىس قازاقستان وبلىسىندا تۋعان. قازاقتىڭ سوۆەتتىك مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. 1920 ج. قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (واك) تۇڭعىش توراعاسى، 1924-1925 جج. – سسسر واك تورالقاسىنىڭ مۇشەسى، كومينتەرننىڭ (كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونال) 5-ءىنشى كونگرەسىنىڭ دەلەگاتى; 1926-1930 جج. – رسفسر ەكونوميكالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى (ەكوسو رسفسر); 1928-1929 جج. – كونستيتۋتسيالىق كوميسسيانىڭ جانە ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى جەر پايدالانۋ ماسەلەسى بويىنشا كسرو واك كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، 1930-1937 جج. – قازاسسر اعارتۋ حالىق كوميسسارى، عىلىم جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى جانە ت.ت. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا، 3-توم.
38. ءمىر ياعقۇب. «قازاق» باسپاحاناسى.//«قازاق» گاز.، № 239, 11.08.1917 ج. ورىنبور.
39. ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە. – الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 1995 ج. 398 بەت.
40. سوندا: 397 بەت.
41. قىر بالاسى. كىتاپ سىنى: تومسكي، م. رەسەيدە كاسىپشىلەر قوزعالىسى (اۋد. ەشماعامبەتۇلى). رەتسەنزيا.//«ەڭبەكشى قازاق» گاز.، № 329, 14 مامىر، 1925 ج. 4 بەت. ورىنبور-قىزىلوردا.
42. V. ادەبيەت دۇنيەسىندە.//«ەڭبەكشى قازاق» گاز.، 7 قازان 1926 جىل. ورىنبور-قىزىلوردا.
43. وتىرار. ەنتسيكلوپەديا. – الماتى. «ارىس» باسپاسى، 2005 ج.
44. قىر بالاسى. وسىمدىك. وسىمدىك ءومىرى. جاڭا كىتاپ. رەتسەنزيا.//«تەڭدىك» گاز.، № 7, 1925 ج.، 4-بەت. قىزىلوردا; قىر بالاسى. جاڭا كىتاپ (كىتاپ سىنى).//«تەڭدىك» گاز.، № ؟، مامىر-شىلدە، 1925 ج.، 4-بەت. قىزىلوردا; قىر بالاسى. قىزدى مالعا ساتۋ.//«كەدەي تەڭدىگى» گاز. [؟]، № 18, 1925 ج.، 3-بەت. قىزىلوردا.
45. قىر بالاسى. بايتۇرسىنۇلى، احمەت. جيىرما ءۇش جوقتاۋ.//سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]، 1926 ج. ماسكەۋ.
46. تۋتكوۆسكي ت. جەردىڭ قىسقاشا تاريحى (اۋد. قىر بالاسى).//سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]، 1926 ج. ماسكەۋ.
47. رادۋس-زەنكوۆيچ ۆ.ا. (1877-1967) – سوۆەتتىك پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى. 1920 جىلدىڭ تامىزىنان قازاق-قىرعىز توڭكەرىس كوميتەتىنىڭ، قازان ايىنان 1923 جىلعا دەيىن قازاق-قىرعىز اسسر حكك-ءنىڭ توراعاسى، بۇكىلرەسەيلىك كوممۋنيستىك (بالشەبەكتىك) پارتياسى قازاق-قىرعىز بيۋروسىنىڭ حاتشىسى.
48. الاش قوزعالىسى، 3-توم. - «الاش» قوزعالىسى. الماتى، 2008 ج.
49. ءا.بوكەيحان، س.قاراتىلەۋۇلى، م.دۋلاتۇلى سىندى الاشوردا قايراتكەرلەرىنەن 1929 جىلدىڭ مامىر-شىلدە ايلارىندا جاۋاپ العان تەرگەۋ ماتەريالدارىنىڭ مۇراعاتتىق كوزدەرىن ءدال سىلتەپ كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، بۇل ۇزىندىلەر 1992 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (ول كەزدە ءالى كگب) مۇراعاتىنان قولمەن كوشىرىپ الىندى.
50. بۋكەيحان، ا.ن. كازاكي اداەۆسكوگو ۋەزدا.//بۋكەيحان، ا.ن.، بارانوۆ، س.ف.، رۋدەنكو، س.ي. كازاحي. انتروپولوگيچەسكيە وچەركي. سبورنيك ءى، ءىى.، 58-82 ستر. 1927 گ. لەنينگراد.
51. الياسقار الىبەكوۆ (1893-1937) – مەملەكەت جانە اسكەري قايراتكەر. قازاق-قىرعىز اسسر-نىڭ 1-ءىنشى قۇرىلتايىنا قاتىستى (ورىنبور، 04.10.1920 ج.). 1920-1925 جج. ورىنبوردا تۇرىپ، 1925 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جەر بويىنشا حالىق كوميسسارى بولدى. 1932 ج. لەنينگرادتىڭ سۋ-مەليوراتسيا ينستيتۋتىن ءبىتىردى. 1933-1937 جج. – ورتا ازيالىق اۋىل-شارۋاشىلىعىن مەليوراتسيالاۋ جانە مەحانيزاتسيالاۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولدى.
52. ءرماستم (رگاسپي): 558 قور، 11 تىزبەك، № 35 ءىس، 22-23 پاراقتار.
53. بوكەيحان س. الەكەڭنىڭ ءومىرى.//«جۇلدىز»، جۋرن.، № 3, 1996 گ، 102-125 ستر.
54. وتەنيازۇلى س. ارماندا وتكەن الكەي اتا.//«قازاق تاريحى» جۋرن.، № 2 1994 گ. 16-17 ستر.
55. سۇلتانبەكوۆتىڭ قازاقستاننىڭ جەر حالىق كوميسسارى بولعانىن راستايتىن مۇراعاتتىق دەرەك جوق. 1937-1938 جج. جاپپاي رەپرەسسياعا ۇشىراعان سۇلتانبەكوۆتەر كوپ، قاي سۇلتانبەكوۆ تۋرالى ءسوز بولىپ وتىرعانىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماي تۇر.
56. تسگا كازسسر: ف. 74. وپ. 4, د. 675, ل. 38.
57.تسگا كازسسر: ف. 74. وپ. 4, د. 583, لل. 3-4.
58. بۋكەيحانوۆ. «سەلسكوە حوزيايستۆو كارا-كالپاكسكوي وبلاستي». كزىل-وردا. وتتيسك يز جۋرنالا «نارودنوە حوزيايستۆو كازاحستانا»، №№ 11-12, 1928 گ.، ستر. 251-268. ك.-وردا، 1929.
59. 50-51 ستر. پروتوكولا وت 08.06.1938 گ. - يستوريا زاپادنوگو وتدەلەنيا الاش-وردى. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ.//پود وبششەي رەداكتسيەي سدىكوۆا م.ن. توم 1. ۋرالسك. ستر. 260.
60. مۇقانوۆا م. ساعىنىشىم ءسابيتىم (ەستەلىك). – الماتى: «ولكە»، 2000 ج. 60- بەت.
61.31 ستر. پروتوكولا دوپروسا وت 02.06.1938 گ. – تام جە: ستر. 246.
62. تۇرىك بالاسى. قازاقتىڭ تاريحى. ءسوز باسى.//«قازاق» گاز.، №№ 2, 3, 5, 7, 1913 ج. سامار.
63. زۋبوۆ ا. نەسگيباەۆىي اليحان.//«سترانا ي مير» گاز.، 12.12.2009 گ.
64. پاۆليۋكوۆ ا. ەجوۆ. بيوگرافيا.//موسكۆا.: يزد. «زاحاروۆ»، 2007. - 576 ب.
65. كۋرتۋا س.، ۆەرت ن.، پاننە ج-ل.، پاچكوۆسكي ا.، بارتوسەك ك.، مارگولين دج-ل. چەرنايا كنيگا كوممۋنيزما - Le Livre Noir du Communisme.//موسكۆا: «تري ۆەكا يستوري»، 2001. – 199 بەت. - 864 بەت.
66. كولپاكيدي ا. ي. (اۆتور-سوستاۆيتەل) ەنتسيكلوپەديا سەكرەتنىح سلۋجب روسسي. — م.: ووو "يزداتەلستۆو استرەل", 2004. - 800 ب.
67. بوكەيحان س. الەكەڭنىڭ ءومىرى.//«جۇلدىز»، جۋرن.، № 3, 1996 گ، 102-125 ستر.
