الەمدەگى ەڭ الپاۋىت دەرجاۆالاردىڭ باسشىلارى جاڭا حوببيمەن اينالىسا باستادى. ول - ورتالىق ازيا پرەزيدەنتتەرىن وپتوم جيناپ الىپ سامميت وتكىزۋ. قىتاي توراعاسى سي مىرزا ويلاپ تاپقان، رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين دە تەستىلەپ كورگەن فورمات ەدى. ەندى اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن وسى جولمەن ءجۇرىپ وتپەك.

مۇنداي سامميتتەردى «س5+1» دەپ اتايدى. ياعني، تسەنترال ەيجانىڭ 5 پرەزيدەنتى + قارسى الۋشى (جارىلقاۋشى) الپاۋىت پرەزيدەنت. ورتاق پىكىر الماسۋ (قورعانىس، اۋعانستان، ەسىرتكى ترافيگى پروبلەماسى، ايماقتاعى سۋ ماسەلەسى) بىتكەننەن كەيىن، ەكونوميكالىق پروفيت اكەلەتىن نەگىزگى شارا – ەكىجاقتى كەزدەسۋلەر راۋندى باستالادى.

اقش-قا قازاقستاننان نە كەرەك؟

اقش-قا قازاقستاننىڭ باتىس يدەولوگياسى، ەركىندىك پەن دەموكراتيا فورۆاتەرىندە ءجۇرىپ، ەكىنشى جاعىنان كاسپيدە مۇناي ءوندىرىپ جاتقان شەۆرونمەن دوس بولىپ قالا بەرگەنى كەرەك. ورتالىق ازياداعى ايماقتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە اقش وزبەكستانعا كوبىرەك سەنىم ارتادى. سەبەبى، پەنتاگون قازاقستاندا رەسەيدىڭ اسكەري پوزيتسياسى ءالى ساقتالىپ وتىر دەپ ەسەپتەيدى. ودكب، بايقوڭىر كەشەنى مەن سارى-شاعان پوليگونى وعان ارينە دالەل.

قازاقستان ۆاشينگتونعا ەكونوميكالىق جاعىنان قاراعاندا، ساياسي تۇرعىدان كوبىرەك كەرەك. ەگەر اقش ورتالىق ازيانى رەسەي مەن قىتايعا قارسى ماياتنيك رەتىندە قولدانعىسى كەلسە، وندا بۇل رولگە ەكى الپاۋىتپەن دە شەكتەسەتىن قازاقستان عانا تۋرا كەلەدى. ازىرگە اقش قازاقستاندى رەسەيدىڭ پاراللەلدى يمپورتىنا كومەكتەسۋىن مۇمكىندىگىنشە توقتاتقىسى كەلىپ وتىر. كەلەسى جىلى قىتاي تايۆانعا قارسى جورىق باستاعاندا اقش مىندەتتى تۇردە قازاقستانعا قوسىمشا تالاپتار قويا باستايتىن بولادى. باستىسى – قازاقستان باقىلاۋدان شىعىپ كەتپەۋى ءتيىس.

قازاقستانعا اقش-تان نە كەرەك؟

باي جىگىت پەن كوڭىلدەسى اراسىنداعى سحەما سياقتى، قازاقستانعا اقش-تان دوللار كەرەك. دالىرەك ايتساق – ينۆەستيتسيا. ودان دا دالىرەك ايتساق، ەندى شيكىزاتقا ەمەس، دايىن ءونىم وڭدەۋگە دەگەن ينۆەستيتسيا قاجەت بولىپ تۇر. دوللارمەن قوسا، تەحنولوگيالار كەلىپ جاتسا ءتىپتى جاقسى. قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرسەك، قازاقستان اقش بىزگە كەلىپ، Apple, Tesla, IBM سياقتى كوپ كۇشتى زاۋىتتار سالىپ، وندا كوپتەگەن وتانداستارىمىز جاقسى جالاقىعا جۇمىس ىستەسە ەكەن دەپ ارماندايدى. سوندا ءبىزدىڭ كەدەيلىك پەن بيۋدجەت پروبلەماسى شەشىلەر ەدى. سوندىقتان وسى كەزدەسۋدەن كەيىن سيمۆوليكالىق، پسيحولوگيالىق كەدەرگى بولىپ تۇرعان «دجەكسون-ۆەنيك تۇزەتۋى» الىنىپ تاستالادى دەگەن وي بار.

قازاقستان ءۇشىن اقش ءنومىرى ءبىرىنشى ساۋدا سەرىكتەسى ەمەس. اقش ءۇشىن قازاقستان ءتىپتى 60-شى ورىنداردا دەۋگە كەلەدى. ولار بىزگە تاۋارىمىزدى الاتىن ەلدەن كورى، ينۆەستيتسيا قۇياتىن ەل رەتىندە باعالى. 1993 جىلدان بەرى اقش-تان بىزگە كەلگەن ينۆەستيتسيا كولەمى 62 ميلليارد دوللاردان اسقان. سوندا دا، ءبىر قىزىعى ينۆەستيتسيا بويىنشا اقش ءبىرىنشى ورىندا دەي المايمىز. كوپ شۋلامايتىن نيدەرلاندى مەملەكەتى 30 جىلدىڭ ىشىندە بىزگە 110 ميلليارد دوللار قۇيىپ تاستاعان.

بىراق سوعان قاراماستان، اقش پەن قازاقستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 2022 جىلى رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتىپ، 3,1 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. اقش-تىڭ بىزدەن الارىنان بەرگەنى كوپ بولدى. ءبىز ولارعا 1,2 ميلليارد دوللاردىڭ تاۋارىن ەكسپورتتاساق، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان كەلگەن يمپورت 1,9 ميلليارد دوللارعا شىقتى. ياعني، ساۋدا بالانسىندا جاعىمدى سالدو اقش جاعىندا. امەريكاعا ءبىز مۇناي مەن فەرروقورىتپالار جىبەرەمىز. ال ول جاقتان ۇشاق، كولىكتەر، ايفون مەن ماكبۋكتار الدىرامىز.

امەريكا قازاقستان ءۇشىن سيمۆوليكالىق ماڭىزى بار، باتىس ۇلگىسىنىڭ ەتالونى رەتىندە سانالاتىن مەملەكەت. امەريكانىڭ اقشاسىن الىپ، ونىڭ پرەستيجى استىندا جۇرگىمىز كەلەدى. بىراق اقش ءبىزدى ساياسي ماقساتتا، رەسەي مەن قىتايعا قارسى ويناتا باستاسا بىردەن كوڭىل-كۇيىمىز تۇسە باستايدى.

قازىرگى جاعداي وسى. پاركەتتەگى سامميتتەردەن بىردەن ءبىر نارسە وزگەرىپ كەتەدى دەۋ قيىن. بىراق نيۋ-يورككە ءجيى بارىپ تۇرۋ ونداعى ينۆەستيتسيالىق قورلار مەن حەدج-فوندتاردىڭ «قازاقستان دەگەن ەل بار ەدى عوي» دەپ ءبىر ءسات ءبىزدى ەسكە الارىنا سەبەپ بولاتىنى ءسوزسىز.

قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن Airbus 330 ءدال قازىر دجون كەننەدي اۋەجايىندا تەرەڭ تىنىستاپ، دەمالىپ تۇر. ونىڭ نيۋ-يورككە ءالى تالاي ورالاتىنى انىق. دۆيگاتەلى دەرت كورمەسىن تەك.

ايبار ولجاەۆ

Abai.kz