(ەرتەگى)

ەرتەرەكتە، ەلدەن تومەن، ەتىگى ەسكىرگەن جۇبان دەگەن ورتان قولدى ءبىر بەيباق ءومىر ءسۇرىپتى. كىرىسىپ كەتەيىن دەسە دايىن تۇرعان شارۋا جوق، ايتەۋىر الدىنداعى ەكى ەشكى، جالعىز سيىر جانە ەسەگىن باعىپ كۇن كورەدى ەكەن. بىراق، اسقار تۋمىسىنان انشا-مۇنشا دۇنيەگە كوپ مۇڭايا قويمايتىن، تاڭەرتەڭىگىلىك قول اياعىم ساۋ تۇرسا سول دا جارتى باقىت دەپ جۇرە بەرەتىن جان ەدى. اكەسىنەن قالعان ەسكى ءۇيدى ءار جەرىنەن جاماپ قويىپ، كۇنىگە قىدىرىسپەن ۋاقىت وتكىزەتىن كورىنەدى. انا اۋىلعا ءبىر ، مىنا اۋىلعا ءبىر بارىپ جامان ەسەگىن جاۋىر قىپ، بوس اڭگىمە وتىرىك وسەكتەن باسقا تىندىراتىن شارۋاسى بولماپتى. ءتىپتى، ەلدىڭ سوڭىندا قالىپ، جۇدەۋ ءۇي جۇلىم-جۇلىم كيىممەن جۇرۋدەن ۇيالمايدى ەكەن. ۇيالعانى بىلاي تۇرسىن ءارى-بەرىدەن كەيىن وسى جۇرىسىنە بويى ۇيرەنىپ «ۇيىمدەگى ەكى ەشكى، جالعىز سيىر قالاي باقسام دا كوبەيمەيدى عوي» دەپ بىرسىدىرعى تىرلىگىنە ادەن باۋىر باسىپتى. مالى از ادامنىڭ شارۋاسى دا از. قوراداعى قوس ەشكى اسا ءبىر قاتتى كۇتىمدى   قاجەت تە قىلمايتىن. ال جالعىز سيىرمەن كوك ەسەكتىڭ جاراسى تىپتەن جەڭىل. كۇندىز قورادان شىعارۋىن بىلسەڭ بولعانى، كەشكىلىك «اسقار قايداسىن» دەپ اۋىلدى ىزدەپ وزدەرىنىڭ كەلىپ تۇرعانى.

وسىلاي جۇيرىك كۇندەر جۇيىتكىپ ءوتىپ جاتتى. ومىردەن ءدال وسى قالپى ءوتىپ كەتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. بىردە  مىنانداي قىزىق بولدى. شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعى. ءتۇس مەزگىلى بولاتىن. جاستىعىنا جانتايىپ كوككە قاراپ ويلانىپ جاتقان اسقار توبەدەگى تىقىرلاپ جۇگىرگەن تىشقانداردى اڭدي-اڭدي ۇيىقتاپ كەتىپتى. ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا عاجايىپ ءبىر ءتۇس كوردى. تابيعاتى تاڭداي قاقتىرار كەرەمەت ولكەدە ءجۇر دەيدى. ۇشار باسىنا قار قونعان قوس تاۋدىڭ سايىننان ءمولدىر بۇلاق اعىپ جاتىر. قاراعاي قورشاعان جازىق كوگالدا الا-قۇلاسى ارالاسقان نەشە مىڭ جىلقى شۇرقىرايدى. اسقاردىڭ اۋىزىڭىڭ سۋى قۇرىپ، ەسى شىعىپ كەتتى دەرسىن. ءدال جانىندا قاراعايعا بايلاۋلى تۇرعان تۇلپاردى كوزى شالدى. ءداۋ دە بولسا مىنا پىراق ماعان ارنايىلاپ جۇگەندەلگەن عوي دەپ سوعان قاراي ادىمداپ ەدى مارقۇم اكەسى جولىقتى. قولىن سوزىپ قامشى ۇسىنىپ تۇر ەكەن. جۇبان بولسا ىرجالاقتاپ الگى قامشىنى الا بەرگەنى سول ەدى، اكەسى  قولىنداعى قامشىمەن قاق ماڭدايدان سالىپ قالماسى بار ما. ويباي دەپ باج ەتە قالدى بۇل. باجىلداعانى بەكەر ەكەن. ءتۇس بولعان سوڭ با قامشى تيگەن جەر سونشالىق اۋىرعان جوق. بىراق اكەسىن وڭىندەگىدەي كورىپ تۇر. قاباعى قاتۋلى، ءجۇزى اشۋلى.

- ءاي، جۇبان،بالام! سەن نەگە كۇننەن-كۇنگە كەرى كەتىپ باراسىڭ؟ جالقاۋلىق، ابدەن مويىنىنا مىنگەن ەكەن عوي.

- ويبۋ، اكەتاي! سىزدەن قالعان ەكى ەشكىمەن جالعىز سيىر. سولاردى قامى دەپ ەڭبەكتەنىپ ءجۇرمىن. الايدا ولاردى وتىز جىل باقساندا كوبەيمەيتىن ءتارىزدى. ماعان نە قىل دەيسىز؟

- ءتايت! ءوزىڭ دە جانىڭدى سالىپ، جانتالاسىپ جۇرگەن جوقسىڭ! ءتۇن جارىمعا دەيىن قىدىراسىڭ، تۇسكە دەيىن ۇيىقتايسىڭ! ساعان قايدان داۋلەت بىتەدى. انا وزىندەي ەلدىڭ بالالارىن قاراشى؟  جۇمىرتقادان ءجۇن قىرقىپ، جوقتان بار جاسايدى! ال سەنىڭ ءتۇرىن مىناۋ؟

ءتىرى كەزىڭدە دە جۇرتتىڭ بالاسىن ماقتاۋشى ەدى، مىنا جاقتا دا ونىسىن قويماپتى عوي دەپ، جۇبان ءبىر نالىپ الدى دا قايتادان سىلتاۋ ايتۋعا كوشتى.

- وي، اكە! ەلدىڭ اكەلەرى بالالارىنا مىڭعىرتىپ مال قالدىرۋشى ەدى، ءسىز شىڭعىرتىپ تال قالدىرىپسىز عوي! ول تالدارمەن قالاي بايىپ كەتەمىن. جۇبان بۇل ايتقانى دا، راس! التاي اكەسى داۋلەت جينامايتىن، دۇنيەگە قىزىقپايتىن جان بولعان-مىس. بىراق «تال تاۋدىڭ كوركى» دەپ باقشاسىنا نەشە ءبىر اعاشتاردى وتىرعىزعاندى. سول تالدار التاي اكەسىنىڭ ءبىر بەلگىسىندەي جۇباننىڭ جاماۋ ءۇيىنىڭ شىرايىن كىرگىزىپ تۇر!

- ءاي، بالام! ولاي وتىرىك سىلتاۋلاتپا! تىرلىگىمدە مال جيماسام دا ەڭسەم ءتۇسىپ، تىرشىلىگىمنىڭ شاشاۋ شىققان جەرى بولعان جوق. سەنى ەشتەنكەگە تارىلتپاي وسىردىك اناڭ ەكەۋمىز. مىنا ءسوزىمدى ساناڭا قۇيىپ ال! سول تالداردىڭ ىشىندە يتمۇرىن وسەدى. يتمۇرىن اعاشىنىڭ ءتۇبىن قازساڭ ساندىق شىعادى. تەك بەلگە دەيىن قاز! ساندىقتىڭ ىشىندە التىن جۇگەن بار! سەن ونى بىراق ساتۋشى بولما. ول جۇگەندى تاققان جىلقىڭا ءتىل بىتەدى، جۇيرىك تۇلپارعا اينالادى. جۇگەندى ورىنىمەن پايدالانىپ ماقسا-مۇراتىنا جەت! وسى ءسوزدى ايتتى دا اكەسى جوق بولىپ كەتتى.

باق ىشىندەگى ساندىق

كوزىڭ اشسا ءتۇسى ەكەن. بىراق ءبارى وڭىندە بولعانداي ساناسىندا سايراپ تۇرعانىن قاراشى. اكەسى التىن جۇگەن تۋرالى نەگە ايتتى ەكەن؟ شىن جانى اشىپ، اكەلىك قامقورلىعىن كورسەتپەكشى بولعانى عوي. شىركىن اتا-انا دەگەن جانىڭدا بولماسا بالانىڭ تىلەۋىن تىلەپ جۇرەتىنىن قايتەرسىڭ. ەندىگى جەردە كوپ ويلانباستان جۇبان باققا قاراي جۇگىردى. اكە وسەيەتىن تەكسەرىپ كورمەك نيەتتە. قولىنا العان كۇرەگىن مىعىمداپ ۇستاپ ءۇيدىڭ سىرتىنداعى باققا ەنتەلەپ كىرىپ ورتا تۇسقا جەتكەندە شىنىمەن يتمۇرىن تالىن كەزىكتىردى. و، توبا تۋرا اكەسى ايان بەرگەن تۇسىندەگىدەي. اپىل-عۇپىل قازا باستادى. اۋەلىدە قولىنا ەشتەنكە ىلىنەر ەمەس. تىزە بويى قازدى. ءالى دە توپىراق پەن تامىردان وزگە ەشتەڭە. ءۇمىت ۇزىلمەككە اينالعان. تەگى، جالاڭ اياق جالاڭ باس جۇبان وسى ەكى ەشكىنى باعىپ، ومىردەن ءوتۋ ماڭدايىنا جازىلعان جازىمىشى بولار. باسە دەيمىن اۋ. نە قىلعان باتپان قۇيرىق باق دەسەڭىزشى تۋرا ءۇيدىڭ جانىندا جاسىرىنعان. جۇباننىڭ ءۇمىتى تۇبىنەن ءۇزىلىپ، ءتۇڭىلىپ كەتكەنى سول ەدى كۇرەك باسىنا بىردەڭە تارس ەتە قالعانى. قاتتى زات. قىرى دا بار سەكىلدى. جانتالاسا قازا باستادى. ساندىقتىڭ ءبىر ءبۇيىرى كورىندى. جۇباننىڭ جۇرەگى الىپ ۇشىپ اۋزىنان شىعىپ كەتەردەي. ءاپ، دۇنيە-اي دەسەڭىزشى. ءومىر مۇنشا كەرەمەت بولار ما؟! كوكتەن ىزدەگەنىم جەردەن تابىلدى دەگەن وسى ەمەس پە؟ مىنە، ساندىق تولىعىمەن سىرتقا شىقتى. «ءپالى دەيمىن اۋ اۋىزىن دا بەكىتپەگەن ەكەن» -دەپ، جۇبان ساندىق جاسىرۋشىعا رەنجىدى. «وسىنشا قۇندى دۇنيەگە سونشا بەي-بەرەكەت قاراعانى و، نەسى-ەي» دەپ قويادى تاعى ىشتەي. ساندىق دەگەنى سونشالىقتى ۇلكەن زات ەمەس ەكەن. ءىشىن اشىپ كورگەندە كيىزگە ورالعان جۇگەن شىقتى. مىنە عاجاپ، ءوڭ-ءتۇسى سول قالپى. اۋىزدىعى التىن ەكەن. جىلت-جىلت ەتەدى. قايىستان ورگەن اركىمنىڭ ۇيىندە بار كادىمگى جۇگەن دەرسىڭ. جۇبان جۇگەندى الا سالا ۇيىنە جۇگىردى. وسى ءبىر التىن دۇنيەسىن ەشكىمگە كورسەتپەۋگە بەكىنگەن. سول تۇنگە بۇرىنعى جۇباننىڭ بارلىق جامان مىنەز، جالقاۋلىعى قالىپ قوياتىنداي كۇي كەشىپ بالبىراپ ۇيىقتاعان ەدى.

ەرەڭ جۇيرىك كوك ەسەك

جۇگەننىڭ سيقىرىن سىناماققا جىلقى بولماعان سوڭ امال نەشىك كوك ەسەككە باق قوندى. تۋمىسىنان قىرشاڭقى كوك ەسەك، ەر-تۇرمانى تۇگەندەلىپ كورمەگەن، التىن جۇگەن بىلاي تۇرسىن قايىس جۇگەن تۇسىنە كىرمەيتىن يەسىنە تارتقان حايۋان ەدى. جۇبان التىن جۇگەندى كيگىزگەن بەتتە اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ ءتىل بىتپەسى بار ما ؟

- ءاي، بوز وكپە! قىرىپ بارا جاتقان شارۋاڭ بولماسا دا قىدىرىستاماي وتىرا المايتىن بالە ەكەنسىڭ! بۇل جول بەلىمدى قايىستىرىپ قايدا جول سالماقسىڭ ؟

التىن جۇگەننىڭ سيقىرى جامان ەسەككە ءتىل بىتىرمەسە نەسىمەن التىن دەپ تۇيگەن جۇبان ەسەكتىڭ سايران جونەلگەنىنە اناۋ ايتتى تاڭ قالا قويمادى. قايتا ەسەكتىڭ شاماسىنا قاراماي ءوزىن مىنەپ تۇرعانى اشۋىنا ءتيدى.

- ءاي، كوك ەسەك! وسى سەن ءجونىڭدى بىلسەڭشى. اۋىل اراسىندا ءارلى-بەرلى جۇرگەنىڭدى مىندەت قىلاسىڭ. ەندى ەكەۋمىزدىڭ ءومىرىمىز تۇبەگەيلى وزگەرەدى. سەنىڭ ارعىماق بولماق ارمانىڭ ورىندالايىن دەپ تۇر.

- ءوي، بوس قيالمەن الداما مەنى. سەن نە ەسەكتەن تۇلپار جاساماقپىسىڭ؟

- تۋرا سولاي، كوك ەسەك! مىنا التىن جۇگەن ەندى سەنى ەلدەن ەرەك جۇيرىك ەتەدى. قانە كەل سىنىپ كورەيىك. جۇباننىڭ كوك ەسەككە اياق ارتۋى سول ەدى، جانۋار الا قاشتى دەرسىڭ. كوزىنەن جاس شىعارىپ ءتىپتى ەكپىندەپ بارادى. مۇنداي شابىسىنا ءوزى دە تاڭ تاماشا بولعان كوك ەسەك:

- قوجايىن، ومىرىمدە بۇلاي قاتتى شاۋىپ كورمەپپىن، ماعان ءتىپتى قانات بىتكەندەي. سەنىڭ جۇگەنىڭ شىنىمەن سيقىرلى ەكەن دەپ داۋىستاپ قويادى.

كەلەسى كۇنى جۇبان مەن كوك ەسەك التىن جۇگەننىڭ ايلاسىمەن داۋلەتكە كەنەلۋ ماقساتىندا كورشىسىنە كەلگەن. كورشى دەگەن اتى بولماسا بۇل ناعىز ساراڭ جىگىتتىڭ ناق ءوزى. جۇباننىڭ « كەل اتىڭمەن مەنىڭ ەسەگىمدى قارا جارىسقا سالايىق،  سەن ۇتساڭ ەكى ەشكىمدى بەرەمىن، مەن ۇتسام ەكى ەشكى سەن بەرەسىڭ» دەگەن ۇسىنىسىنا بىردەن كوندى. دۇنيە قور ادامعا مۇنشا وڭاي ولجا كۇندە كەزىگە بەرمەيدى. جانە كورشىسى ۇزىن اياق تورى اتىمەن ەسەكتى ەكى اتتاپ وزىپ كەتەتىنىنە بەك سەنىمدى بولاتىن. الايدا قارا جارىستا كوك ەسەك قارا ءۇزىپ كەتتى. داۋلاسىپ ءجۇرىپ ساراڭ جىگىت تاعى ءبىر مارتە جارىسقا ءتۇسۋدى سۇراپ ەدى، ول جولى دا جولى بولماي تورى ات ەسەكتەن قالىپ قويدى. ەل ەستىسە ۇيات قوي دەپ كورشىسى ەكى ەشكىسىن بەرىپ قۇتىلدى. كوك ەسەكتىڭ ەڭ العاشقى جۇلدەسى وسى ەدى.

بايگەتوبەدەگى الامان

اۋىل ىشىندە ءسوز جاتسىن با؟ جۇباننىڭ ەرەن جۇيرىك كوك ەسەگى تۋرالى قيلى-قيلى ءسوز ەل اراسىن ارالاپ، اۋىلدان ءارى شىعىپ كەتىپتى دەسەدى. بىرەۋلەر سوندايدا سونداي، جۇبان ەسەگىن تازا بيدايمەن، بيەنىڭ سۇتىمەن جاراتادى دەسە، ءباز بىرەۋلەر «وي، الگى كوك ەسەكتىڭ قاناتى بار جانە تۇياعى تەمىردەن ەكەن دەپ ءپىش-ءپىش اڭگىمە قىلىپ ءجۇردى. كەيبىرەۋلەر كوك ەسەكتى ءبىر كورۋگە قۇمارتىپ اۋلا سىرتىنان اڭدىسا، ال كەيبىرى «ۋاي، جۇكەنىڭ كوك ەسەگىن سونشا داقپىرتىپ ماقتاي بەرەسىڭدەر. ول دەگەن اۋىل ىشىندە جامان اتتارى وزىپ بايگە بولىپ ءجۇر عوي، تەگى. مىقتى بولسا بايگەتوبەدەگى قاناي بەرەتىن اسقا بارىپ باق سىناپ كورسىن، سوندا كورىنەدى شاماسى» دەپ سىناي قارايتىندار دا تابىلىپتى.

بايگەتوبەدەگى قاناي بەرەتىن ۇلكەن اس وسى ولكەنىڭ اتاعىنان ات ۇركەتىن نە ءبىر بايگە مەن باپكەردىڭ باسىن قوساتىن ۇلى الامان ەكەنى راس ءسوز. جىلدا بەرەتىن استىڭ جۇلدەسىنىڭ دە جۇگى اۋىر. اناۋ مىناۋ دەپ ۇساقتالماي الدىمەن سورەگە جەتكەن اتقا بىردەن ەكى ءۇيىر جىلقى ەنشىلەتەدى. كوك ەسەكتىڭ بابىمەن مازاسى كەتكەن جۇباننىڭ ەندىگى ماقساتى وسى بايگە. مەجەلى كۇن دەگەندە بايگە باستالدى. وكپەسىندە ساڭىلاۋى، تۇياعىندا جەلى بار نە ءبىر تۇلپار باق سىناسپاققا جيىلعان ەكەن. الايدا داياشى جىگىت مىنا ەسەكتەگىنى جارىسقا قوستىرمايمىن دەپ لاڭ شىعاردى. جيىلعان جۇرتتىڭ الدىنا تۇرىپ :

- ۋا، حالايىق! مىنا پاقىر ءدۇبىرلى دوداعا ەسەگىن قوسپاقشى ەكەن. بۇل بۇرىن سوندى ەستىمەگەن ماسقارا عوي. التى الاشتان ات قوسامىن دەپ نە ءبىر دۇلدۇلدەر كەلىپ تۇرعاندا مۇنداي باسسىزدىققا جول بەرە المايمىن!

- اعايىن، اراشا سۇرايمىن! كوك ەسەگىمە سەنىمدىمىن! سەنىمدى بولماسام سىزدەرگە كۇلكى بولىپ مۇندا كەلمەس ەدىم. ءبىر مۇمكىندىك بەرىڭىزدەر – دەپ جالىندى، بۇل.

- ۋاي، پاقىر- اۋ! سايىن دالانىڭ نە ءبىر قىل قۇيرىقتارى جيىلعان ۇلى الامانعا كوك ەسەگىڭدى قوسىپ تاقسىر يە  قاناي بايدىڭ اسىن مازاق ەتكىڭ كەلە مە ؟- دەپ داياشى جىگىت شىن اشۋعا ءمىندى. قالىن كوپشىلىك وسى ەكەۋىنىڭ تارتىسىمەن تۇرعاندا سوزگە قاناي بايدىڭ ءوزى ارالاستى:

- ءاي، داياشى، كوپ ءسوزدى قويىپ قوستىر مىنانىڭ ەسەگىن. مەن بەرگەن استىڭ الامانىن كوك ەسەك ۇتىپتى دەگەن ءسوز كوپكە دەيىن ۇمىتىلا قويماس!- دەپ كۇلىپ جىبەرىپ ەدى،ماڭىڭداعى جۇرت تا قولپاشتاپ قىران توپان كۇلكىگە باتتى.

جۇبان ءبىر كەدەرگىدەن ءوتىپ ارقاسىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي تەرەڭ دەمالىپ قويادى.

الامانعا الپىس ات شىقتى. «ا» دەگەندە اياعى ۇزىن ارعىماقتار كوك ەسەكتى شاڭ قاپتىردى. ادىمداعان سايىن الىسقا ۇزاپ جۇباندى دا، كوك ەسەكتى دە كوپشىلىككە كورسەتەر ەمەس. كوك ەسەكتىڭ جايى نە بولار ەكەن دەپ ەنتىككەن جۇرت; ۋاي، مىنا ەسەگىڭ قويعا دا جەتە المايتىن بىردەڭە ەكەن دەپ مۇرىن شۇيىرگەن. قىزىق كەلەسى اينالىمدا باستالدى. ابدەن قىزىپ العان كوك ەسەك قارقىن الىپ قۇيىنداتىپ كەلەدى. الدىنداعى اتتاردى تاپاپ، توپتىڭ ورتاسىنا قوسىلدى. ءۇشىنشى اينالىمدا قارا ءۇزىپ كەتكەن ون اتتى قۋىپ جەتىپ سالدەن سوڭ ولاردى دا وزىپ ەلدى قىزىققا باتىردى. سوڭعى اينالىم. كوك ەسەك تىپتەن ۇدەپ الدى. سورەنى جالعىز ءوزى كەسىپ وتە شىققاندا جۇرتتىڭ جارتىسى سەنبەي دە قالعان ءتارىزدى. ءتىپتى، قاناي بايدىڭ ءوزى ەنتەلەپ مىنا عاجاپقا يلانا الماي كوپشىلىكپەن بىرگە كوك ەسەككە قاراي ۇمتىلدى. و زامان دا بۇل زامان ەسەكتەن بايگە شىعادى دەپ كىم ويلاعان. اۋزىمەن قۇس تىستەگەن نە ءبىر ارعىماقتاردى ارتتا قالدىردى. مەرەيى تاسىعان جۇبان سول ءتۇنى ازەر ۇيىقتاعان.

كوك ەسەك پەن اقسۇڭقار

ارادا جىل وتكەندە التى الاشقا جۇننىڭ باپكەرلىك داڭقى مەن الدىنا قارا سالماس كوك ەسەگى ابدەن تانىلعاندى. بۇگىنگە دەيىن الماعان بايگەلەرى، بارماعان جەرلەرى قالمادى. شىعىس پەن باتىس، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك بارلىق ايماقتىڭ نە ءبىر سايگۇلىكتەرى كوك ەسەكپەن سايىسقا ءتۇسىپ ساعى سىنىپ قايتىپ جاتتى. جۇلدە العان سايىن جۇباننىڭ دا كۇي جايى تۇزەلگەن. حان سارايداي ءۇيى بار. ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، وتار –وتار قوي. كوك ەسەكتىڭ دە جاعدايىن كەلىستىرىپ جەكە قورا سالعىزدى. تەك بايگەدەن وزىپ كەلىپ وتىرسا بولدى، ارتىق جۇمىس جۇكتەمەيدى. باياعىداعى جاۋىر-جاۋىر بولعان كوك ەسەك قازىردە قۇلپىرىپ، ناعىز بايگەگە اينالعان دەرسىز. قازاق ىشىندە قارسىلاس قالماعان سوڭ كەيىننەن قىرعىز ەلىنەن دە باپ پەن باعىن سىناماقشى بولعان نە ءبىر سايىپقىراندار كەلگەندى. ولار دا سايىس سوڭىندا كوك ەسەكتىڭ جۇيرىكتىگىنە تاڭداي قاعىپ، باس شايقاپ اۋىلدارىنا تاراستى.

بىردە ارنايىلاپ جۇباننىڭ ءوزىن ىزدەپ، تەڭىز اسىپ، اراپ ەلىنەن ون ادام كەلگەن. اق ماتاعا ورانىپ الدىنان شىققان سوڭ جۇكەڭ دە قازاققى داستۇرمەن قوناق قىلىپ بابىمەن كۇتتى. ءتىلماش ارقىلى تىلدەسىپ كورگەندەگى ولاردىڭ ايتقانى مىناۋ:

- ۋا، مارتەبەلى جۇبان سەيىس! ءبىز اراپ ەلىنەن سىزگە ارنايىلاپ كەلىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ ەلدىڭ اقسۇڭقار دەگەن بايگە تۇلپارى بار. ول الپىس كۇن الاماندا تۇياعى مۇجىلمەيتىن، بەلى تالماي قۇم مەن ءشولدى باسىپ وتكەن اتاقتى ارعىماعىمىز. سول تۇلپارمەن رۇقسات ەتسەڭىز، كوڭىلىڭىز قالاسا ءسىزدىڭ كوك ەسەكپەن دودوعا تۇسىرسەك. ەگەر باعىمىز جانىپ جەڭىپ جاتساق ەسەك بىزدىكى، ەگەر جەڭىلسەك ءسوزسسىز اقسۇڭقاردى سىزگە سىيلايمىز. جۇبانعا بۇل ۇسىنىس قاتتى ۇنادى. ەل  ىشىندە جۇيرىكتىڭ تالايىن كورىپ ءجۇر عوي. بىراق مىنا اراپ تۇقىمدى اقسۇڭقاردىڭ ءبىتىمى بولەك ەكەن. التىن جۇگەننىڭ سيقىرىنا سەنگەن ول كەلسىمىن بەرەدى.

كەلەسى كۇنى قوس جۇيرىك جارىس الاڭىنا شىقتى. شارت بويىنشا ەكى جۇيرىك ءجۇز شاقىرىمدى باعىندىرۋى ءتيىس. كوز كورىپ، قۇلاق ەستىپ ۇيرەنگەن بۇل جولى دا كوك ەسەك سورەگە ءبىرىنشى بولىپ كىردى. سايىس وسىمەن بىتسە جارايدى عوي، اراپتار ەندى كوك ەسەكتى بىزگە سات دەپ ورە تۇرە كەلمەسى بار ما؟ «التىن ءدىلدا بەرەيىن، اقسۇڭقارداي اتتىڭ ءالى وتىزىن اكەپ بەرەيىن، اينالايىن جۇكە تەك كوك ەسەكتى بىزگە سىيلا»- دەپ جاتا كەپ جابىسقاندا جۇبان دا كونە جازداپ بارىپ ارەڭ تۇزەلدى. «كوك ەسەكتىڭ قۇنى جوق، بۇل مەنىڭ دوسىما اينالعان جانۋار عوي» دەپ الداپ سۋلاپ ارەڭ شىعارىپ سالعان جايى بار.

اتقورا

زۋلاپ وتكەن ۋاقىتتىڭ سۇراۋى بار ما؟ دۇنيەنىڭ بار بايلىعىن جيناماسا دا ءبىر باسىنا جەتەرلىك داۋلەتى بار جۇبان اقىرى بۇل تىرلىگىنەن، ءبىر سارىندى ءومىر اعىسىنان دا جالىعا باستادى. اتتان-اتتىڭ نەسى ارتىق، ادىمداپ باسقان جەرى ارتىق دەۋشى ەدى ءوتىپ كەتكەن ءباحادۇر بابالار. سول ءسوز راس ەكەن. ايتپەگەندە بارلىعى سول ءبىر جىلقى تۇلىگى. اقسۇڭقار اتتى ولجالاعالى بەرى جۇبان كوك ەسەككە قاراۋدى قويدى. كوك ەسەكتىڭ دە جاس كۇنىندەي كوركى قالماعان. باسىنداعى التىن جۇگەنىن سىپىرىپ الىپ اقسۇڭقارعا ەنشىلەپ بەرگەنىنە العاشىندا نالىعانىمەن كەيىننەن قوجايىندى ىشتەي كەشىرگەن ەدى. قورا جايداعى جۇباننىڭ ءار ەلدەن ۇتىسقا العان كىلەڭ سايگۇلىكتەر ىشىندە كوك ەسەك كوزگە سۇرىقسىز كورىنەدى ەكەن. باسقا اتتار – وسى جامان ەسەكتىڭ اۋرۋى جۇعىپ كەتپەسىن دەپ ودان بولەك جايلاتىندى شىعاردى. شىنداپ كەلگەندە اقسۇڭقار اتتا كوك ەسەكتى  سونشالىقتى ۇناتا قويمايتىن. التىن جۇگەننىڭ سىيقىرىمەن ءوزىن ۇتىپ كەتكەنى ەسىنە تۇسسە تىپتەن اشۋى كەلەدى. الەمدى ارالاپ نە ءبىر بايگەلەردىڭ الدى بولىپ كەلىپ، اۋىلدان ۇزاپ شىقپاعان الدە ءبىر ەسەكتەن ۇتىلىپ قالعان كۇنى نامىستان جارىلىپ كەتە جازداپ ەدى. كوك ەسەكتىڭ كەرەمەتى كەيىننەن اشىلدى. سويتسە جۇيرىك بولىپ ەلدىڭ اۋزىنا ىلىككەنى التىن جۇگەننىڭ ارقاسى ەكەن.

بىردە اقسۇڭقار ات جۇباننىڭ جانىنا جاقىنداعانىن پايدالانىپ بىلاي دەپ اقىل قوستى:

- قوجايىن، ات قورا نە ءبىر سايگۇلىكتەرمەن تولىپ تۇر. قايسىسىن الساڭىز دا ايتۋلى بايگەلەر. وسى ءبىر اتقورانىڭ كوركىن مىنا ەسەگىڭىز بۇزىپ تۇر دەسەم ارتىق ايتقاندىعىم ەمەس. جانە التىن جۇگەن ەندى مەنىكى. مەن باردا ۇقشان قۇس تا توبەڭىزدەن وتە المايدى. ەسەكتى قانشا ماقتاساڭ دا تۇلپار بولماس دەگەن باعزىدان قالعان جاقسى ءسوز بار. سوندىقتان ءبىز مىنانداي قورادا ەسەكپەن بىرگە تۇرعاندى ءوز اتاق-ابىرويىمىزعا قور سانايمىز.

- اقسۇڭقار، تۇلپارىم. ءسوزىڭ ورىندى. بىراق ول مەنىڭ ەسكى دوسىم سەكىلدى. ونىڭ ءبىر اق كۇندە كۇلتوكپەگە تاستاپ قيىپ كەتە المايمىن. ءبىر ەسەكتە تۇرعان نە بار دەيسىڭ. وعان جەكە قورا سالىپ بەرەمىن دەپ اسقار جىلى جاۋىپ قويعانداي بولدى.

- قوجايىن اۋ، قازىر كوك ەسەكتىڭ كۇيى تىپتەن تومەن. ءوزىنىڭ جوتەلى بار سىڭايلى ما قالاي؟ كەشكىلىك كۇرسىلدەپ جاتادى. اياق استى ونىسى بىزگە جۇقسا شارۋامىزدىڭ بىتكەنى عوي. ءبارىمىز اۋىرىپ شىعا كەلەمىز دەپ وسى تۇستا كەرەي ەلىنەن كەلگەن كەر بەستى سوزگە ارالاستى.

- قارتتىق دەگەن كىمگە وپا تاپتىرسىڭ. كوك ەسەكتىڭ كوزى دە ناشار كورەدى اۋ دەيمىن. كەيدە جانىنان قاتارلاسا بەرگەندە نە قىرشىپ نە تەۋىپ جىبەرۋگە وقتالىپ تۇرادى دەپ اداي جىلقىسى ارالاستى.

ءبىر اقسۇڭقار ايتسا ءبىر ءجون، اتقوراداعى ايتۋلى اتتاردىڭ ءسوزى وسى كوك ەسەكتەن قۇتىلۋ بولعان سوڭ امال جوق ونى باياعى ەسكى قوراسىنا كوشىرۋگە تۋرا كەلدى.

كوك ەسەكتىڭ جالعىزدىعى.

ادام دەگەن جاقسىلىقتى تەز ۇمىتدى. جاماندىق جاساسان جادىنان شىعارمايدى. كوكىرەگى  شەرگە تولىپ بەيشارا ەسەك جۇباننىڭ ەسكى قوراسىندا ءبىر ءتۇن تۇنەدى دە قورلىققا شىداي الماي باسى اۋعان جاققا كەتىپ قالدى. مۇنداي پەيىلسىز ورتادان ەركىندىگىم ارتىق دەپ شەشكەن بولار. جىلدار بويى جىلى جۇمساق جەپ، اق بيدايدى اساپ كۇتىمدە بولعانعا جامان ۇيرەنىپ العانىن كورمەيسىڭ بە. ەڭ دالادا جايىلعان ءشوبى بويىنا باتپاي ءبىراز جۇدەپ تە قالدى. بىراق ەشكىم قارالامايتىن، ەشكىمنىڭ سەندە شارۋاسى بولمايتىن ەركىندىگى وزىنە ۇنايتىن ءتارىزدى. ورمان ماڭىنداعى سۋاتتى مەكەندەپ جۇرگەن. ول جەردىڭ قوجايىنى بار بولىپ شىقتى. تاڭعى مەزگىلدە اعىنداپ كەلەتىن كوپ كيىكتىڭ ىشىنەن وزىنە ورىن تابا الماي ساپارىن ءارى جالعادى. كۇن-ءتۇن اياڭداپ جالعىز لاشىققا كەز بولادى. لاشىق ىشىندە ادام بولعان سوڭ يت-قۇس تا كوپ جولاي قويمايدى. كوك ەسەككە كەرەگى دە وسى. ەڭ قولايلى جەر وسى بولار دەپ لاشىقتىڭ ماڭىنداعى بۇلاقتى پانالادى. جالعىز لاشىقتىڭ نەسى جەتىم بالا ەكەن. ەسەكتى قىزىقتاپ، ەرتەڭىندە ەنتەلەپ جانىنا كەلدى. مەيىرمەن سىيپاپ، ەركەلەتىپ قويادى. كوپتەن بەرى كىسى قولى بويىنا جۇقپاعان كوك ەسەك بالقىپ كەتتى دەرسىڭ.

- بالاقاي، سەن ماعان ۇناپ قالدىڭ! مەن سەنىڭ جاعدايىندى كورىپ ءجۇرمىن! ادام بالاسىنان كوڭىلىم قالسا دا سەنى باقىت پەن بايلىققا جەتەلەگىم كەلەدى.

- وي، وعان اۋرە بولماڭىز! ماعان وسى تىرلىگىم وزىمە ۇنايدى. اڭشىلىقپەن، بالىق اۋلاۋمەن اينالىسامىن.

- بۇل كۇيبىن سەنى الىسقا اپارمايدى. سەن ەندى شاباندوز بولاسىڭ. ەكەۋمىز نە ءبىر بايگەلەردى ۇتاتىن بولامىز.

بالاقاي شيقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.

- ءسىز كوڭىلىڭىزگە الماڭىز، بىراق ەسەكتىڭ بايگەدەن وزعانىن كورمەدىم. ەرتەرەكتە كوك ەسەك بولىپتى دەۋشى ەدى.  التىن جۇگەنىمەن تالاي الاماننىڭ الدىن بەرمەگەن كورىنەدى.

- سول كوك ەسەگىن الدىن دا تۇر، -,ھ دەدى بۇل.

كوك ەسەك پەن بالاقاي

جۇباننىڭ شابارماندارى كەيىننەن ءبىر جايسىز حابار اكەپ كوڭىلىڭ بۇزعان دى. ايتۋلارىنشا كوك ەسەككە مىنگەن ءبىر بالاقاي ماڭايدا بولىپ جاتقان بايگەلەردىڭ باسىن بەرمەي ىلعي جۇلدەمەنى قايتىپ ءجۇر ەكەن مىس. ءتىپتى، ايتۋلى دەگەن اقسۇڭقارمەن باسەكەلەس بايگەلەر وسى بالاقاي مىنگەن كوك ەسەكتىڭ شاڭىنا تۇڭشىققانىن كورگەندەردە تابىلدى. جۇباننىڭ ەندى ەسى كەتتى. شابارماندارىنا سالەم ايتقىزىپ الگى بالانى وزىڭە قوڭاق قىلىپ الدىرتادى. بالاقاي، الدىنا جاياۋ كەلىپ، وردادا وتىرعان جۇرتتى ودان سايىن قىزىقتىرىپ قويدى.

الدىمەن ءسوزدى جۇبان ءوزى باستادى.

- بالاقاي، سەنىڭ بايگە بەرمەيتىن ءبىر ەسەگىن بار ەكەن!

- بارى راس، اعاتاي! بىراق ءسىزدىڭ بايگەلەرىڭىزدەي تۇلپار ەمەس.

- تۇلپار بولماسا سەنىڭ اتاعىن بۇلاي شىقپاس ەدى عوي. ەلدىڭ ءبارى سەنى ماقتاپ، كوك ەسەگىندى كوككە سىيعىزباي ءجۇر. مەنىڭ ساعان ءبىر ۇسىنىسىم بار. مەنىڭ وتىز بايگەم تۇر. سول وتىز بايگەمەن سىناسۋعا قالاي قاراسىڭ، – دەپ قۋلانا ءبىر كۇلدى.

- سىناسۋعا بولادى. بىراق، مەن ەسەگىمدى ايايمىن! جانە ونىڭ ءبارىن ۇتقانمەن ماعان تيەر – پايدا قانشا؟

- وتىزىن ۇتسان ءبارىن دە ساعان سىيعا بەرەمىن!

جۇبانمەن بالاقاي وسىلايشا وتىز كۇن بايگە جاساماققا كىرىستى. جالعىز ەسەك وتىز كۇن بويى اتاعى جەر جارعان اسقار سەيىستىڭ ەڭ ۇزدىك تۇلپارلارىمەن قارا جەردىڭ باۋىرىن قىزدىرىپ سايىسقا تۇسەتىنىڭ ەستىگەندە جيىلعان جۇرتتىڭ قاراسىندا ەسەپ بولمادى. قازاق قاشان دا اتتىڭ جۇيرىگىن، تازىنىڭ العىرىن ساراپتا وتىراتىن سىرباز حالىق. مۇنداي ۇلى الامان دەگەندە كوبى ىستەپ جاتقان شارۋاسىن تاستاپ جيىلسا كەرەك ءتى.

وتىز كۇننىڭ وتىزىندا كوك ەسەك  مارەنى ءبىرىنشى بولىپ كەسىپ وتىردى. وتىز ءبىرىنشى كۇن كەزەك التىن جۇگەندى اقسۇڭقارعا تيگەن ەدى. وتىز كۇن الدىنا قارا سالماعان كوك ەسەكتىڭ اتاعى اقسۇڭقاردى ۇتپاسا دا الىس-جاقىن ەلگە اڭىز بولىپ تاراپ جاتتى. ەكى كۇن تالماي اۋىزدىق تىستەي، اقىرى اقسۇڭقار دا كوك ەسەكتىڭ شاڭىندا قالدى. بۇل بۇرىن سوندى بولماعان، اسقاردىڭ ءوزى سەنە الماي، ەسەنگىرەپ قالعان وقيعا ەدى. التىن جۇگەندى اقسۇڭقاردى ۇتۋ ءالى جۇمىر تۇياقتى،قىل قۇيرىقتىنىڭ تۇسىنە كىرمەگەن ءىس بولاتىن.

بالاقاي الدىنان شىققان اسقار كوك ەسەكتى تاڭىپ تۇرىپ بىلاي دەدى:

- كوكەسەك، الدىندا ايىپتىمىن. نەشە جىلدىق ەڭبەگىندى باعالاماي، سەنى ساتىپ كەتكەندەي بولدىم. ەندى مىنانى ايتشى. التىن جۇگەنسىز، سەن كوپ ەسەكتىڭ ءبىرى ەدىڭ عوي. بۇگىن قالايشا، التىن جۇگەندى اقسۇڭقاردى ۇتتىڭ. سەنىڭ سيقىرىڭ نەدە؟ وسى كەزدە اسىقپاي كوك ەسەك ءتىل قاتتى.

- قوجايىن، شىنىندا ەشقانداي سيقىردىڭ مۇندا ارالاسى جوق. ءتىپتى اناۋ اقسۇڭقاردىڭ باسىنداعى التىن جۇگەن دە ەشقانداي سيقىر جوق. حايۋانمەن ادامدى تىلدەستىرگەنى بولماسا ول ەشكىمدى دە جۇيرىك ەتە المايدى. مەنى جۇيرىك ەتكەن «سەنىم» دەگەن سيقىر بولاتىن. ءسىز تۇسىنىزدە ايان بەرگەن اكەڭىزگە سەندىڭىز. ال، مەن «سەن ەندى جۇيرىك بايگە بولاسىڭ» دەگەن ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە سەندىم. ايان بەرگەن اكەڭىز ءسىزدىڭ اجارى  كەتكەن تىرلىگىڭىزگە نالىپ ءسىزدى تۇزەگىسى كەلدى.

- كوردىڭىز بە؟ سەنىم دەگەن سيقىر قانشالىقتى قاناتتاندىرىپ  قيالعا جەتەلەيتىنىن. سەنىم بولماسا، بۇل ومىردە ەشتەڭەنىڭ ءمانى بولمايتىن ەدى. اقسۇڭقار اتتىڭ مەنەن ۇتىلعانى ونىڭ سەنىمىنىڭ ازدىعىنان ەدى. سان مارتە بايگەدەن كەلىپ تۇرسا دا ول مەنىڭ داقپىرت اتاعىمنىڭ بۋىنا ماسايىپ ءوز-وزىنە سەنۋدەن قالدى. سوندىقتان ول مەنەن ەكى مارتە دە جەڭىلىس تاپتى.

ادام بولسىن، ات بولسىن ءبارىبىر دە ىشتەي وزىنە، ءوزىنىڭ كەرەمەتتىلىگىنە سەنۋى كەرەك. مەنىڭ جەتپىس جەتى بابام ەسەك بولىپ، بايگەگە قوسىلۋ تۋرالى ويلارى ءتىپتى بولماسا وندا ولاردىڭ سەنىمىنىڭ بولماۋىنان. وزدەرىن باعالاماي، تەك قارا جۇمىس پەن قوي باعۋدان اسا الماي كۇن كەشەدى. ال مەنىڭ تۋرا بايگە اتتارىنداي ءتورت تۇياعىم بار. ەندەشە مەن نەگە بايگە بولماۋىم كەرەك. كوردىڭىز بە، قوجايىن، ءوزىڭدى سەندىرە بىلۋدەن، ساعان ەلدىڭ سەنىم ارتقانىنان ۇلكەن جەڭىستەر پايدا بولادى. ءسىز مەنى مەنسىنبەي تاستاپ كەتسەڭىز دە ماعان بەرگەن سەنىمىڭىزدى وتە قاتتى باعالايمىن»، - دەپ ەسەك ءسوزىن اياقتادى.

سوڭى.

ايتقالي قۋات راحاتۇلى

Abai.kz